CC BY
48
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
УДК 8Т1
Б. МАҚСУДОВ
САЪДИ ВА ИРОҚИ (муқоисаи аҳвол ва халлоқияти адабП)
Вожаҳои калидӣ: Саъдӣ, Ироқӣ, истилои мугул, ирфон, муқоиса, ҳамгунӣ, шеър, наср
Зиндагонӣ ва фаъолияти эҷодии шайх Муслиҳуддин Саъдии Шерозӣ (1209-1291) ба давраи истилои мугулҳо, кушторҳои дастҷамъӣ, зулму истибдоди гӯшношунид ва ҳукумати ҷабборонаи онҳо (қарни XIII) мусодиф омадааст. Бар асари чунин ҳаводиси фаҷеъву бунёдкан дар асри XIII тамоми навоҳии Мовароуннаҳру Хуросон ва аксари нуқоти Эрон аз ҷиҳати сиёсиву иҷтимоӣ ва иқтисодӣ хисороти багоят гарон диданд. Дар натиҷаи пош хӯрдани марокизи адабӣ, ҷоми шаҳодат нӯш кардани адибон ва туъмаи оташ гардидани китобхонаҳои бузург то андозае раванди адабӣ гусаста шуд. Аммо боз ҳам буданд адибони пурқудрате аз қабили Саъдӣ, Сайфи Фаргонӣ, Ҷалолуддини Румӣ, Фахруддини Ироқӣ ва дигарон, ки тарбиятёфтагони огози асри XIII буданд ва онҳо дар ҷойҳои дуртар аз хатар ворисияти адабиро қабул намуда, дар заминаи суннатҳои адабиёти салаф дар эҷоди адабӣ ибтикороте намуданд ва бад-ин васила раванди адабиро ба забони форсӣ билофосила идома бахшиданд.
Пуркортарину пурмаҳсултарин ва асилтарин адиби аҳди мавриди назар ҳамоно Шайхи аҷалл Саъдӣ аст. Уфуқи диди ҳунарӣ ва мадори фикрии ин эҷодгари бузург багоят густардаву пурбаракат, мавзӯву муҳтавои осораш мутанаввеъву рангин, суханонаш пурбору матину устувор ва дар ҳадди аълои зебоиву фасоҳату балогатанд. Ӯ то ҷое мулки суханро мусаххар карда буд, ки иддаи зиёде аз адибони бузурги он рӯзгор ба тақлид ё истиқболи осори ӯ бархоста буданд. Фахруддини Ироқӣ (1213-1289) шоир ва нависандаи орифи ҳамзамони Саъдӣ низ аз баракати таъсири каломи ӯ бебаҳра намондааст.
Аслан, Саъдиву Ироқӣ гарчи дар як давра ҳаёт ба сар бурдаанд, дар пайраҳаи зиндагӣ ба ҳам вонахӯрдаанд, дар осорашон низ аз ҳамдигар ёде накардаанд, вале дар аҳволу ақволи эшон тавофуқҳо ва шабоҳатҳои зиёде ҳастанд ва мо дар ин мақолаи кӯчак мехоҳем бо истифода аз равишҳои шарҳиҳолӣ ва татбиқӣ-муқоисавӣ иҷмолан аз онҳо сухан кушоем.
Ҳам Саъдӣ ва ҳам Ироқӣ эрониасланд ва дар хонаводаи олимони дин ба дунё омада тарбият ёфтаанд.Саъдӣ худ гуфтааст:
Ҳама қабилаи ман олимони дин буданд,
Маро муаллими ишқи ту шоирӣ омӯхт (6,700).
Нахустин ҷомеи маҷҳулулисми осори Ироқӣ, (огози қарни XIV), ки табъан аз аҳволи ӯ огоҳии бештар дошта ва муқаддимаи муфассале хам бар девони ин шоир навиштааст, хабар медиҳад, ки «обову аҷдоди ӯ (яъне Фахруддини Ироқӣ- Б.М.) ҷаддан фавқа ҷаддин уламову афозил будаанд»(2,48).
Ҳар ду адиб, тавре ки гузашт, дар як давр, яъне дар имтидоди қарни VII ҳиҷрӣ баробар ба қарни XIII милодӣ зиндагонӣ ва фаъолият кардаанд.
Ҳар ду чанд соле қабл аз ҳамлаи мугул валодат ёфта аз овони туфулият бо зеҳни гиро ва истеъдоду қобилияти фавқуллода аз ҳамсолони худ мумтоз буданд ва ҳар ду мадрасаро дар савияи аҳсан хатм намуда, аз улуми ҷории замон нек бархурдор шудаанд.
Ҳам Саъдӣ ва ҳам Ироқӣ муддати мадид сафарҳо карда, ҳаёти пурмоҷаро ба сар бурдаанд, вале ҳеч гоҳ аз мутолиаву омӯзиш, андӯхти таҷрибаи зиндагӣ ва ҷиҳод дар маърифати Ҳақ ва халлоқияти ҳунарӣ гофил набудаанд. Дар алқоби ҳар ду низ қаробат ҳаст. Тавре ки маълум аст, лақаби Саъдӣ «Муслиҳуддин» ва лақаби Ироқӣ «Фахруддин» мебошад. Ҳар ду ҳам дар миёнумрӣ ҳаҷ кардаанд, фарқ фақат дар он аст, ки Саъдӣ борҳо ба зиёрати Хонаи Худо мушарраф шудааст ва Ироқӣ як маротиба.
Ҳар ду ҳам ҳангоми дар қайди ҳаёт будан миёни анҷуман бо маҳомиди кирдор ва маҳосини осор маъруфу машҳур гашта, қудваи соликон ва пешвои удабои давр гардиданд ва ба ҳайси шайх ва қутб эътироф шуда буданд ва зикри ҷамили эшон дар афвоҳи хавосу авом уфтода буд.
Ҳар ду дар маслаки тасаввуфи суҳравардия буданд. Аз рӯи баъзе далелҳо Саъдӣ муриди шайх Шаҳобуддин Умари Суҳравардӣ (мутаваффо дар соли 632 ҳ./1234 м.) будааст (5,595).Ва аз рӯи
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
иттилооти маъхазҳои адабӣ Ироқӣ низ дар ибтидои ҳол муриди Шаҳобуддин Умари Суҳравардӣ буд. (4,161) Ва ҳам дақиқан маълум аст, ки ӯ назди шайх Баҳоуддин Закариёи Мултонии Суҳравардӣ (мутаваффо дар соли 666 ҳ./1268 м.), ки мустақиман муриди Шаҳобуддини Суҳравардӣ ва поягузори маслаки суҳравардияи қораи Ҳинд буд, тарбият ёфт ва хирқаи иршод аз дасти мубораки ин пири равшанзамир пӯшид.
Ҳам Саъдӣ ва ҳам Ироқӣ ба гайр аз соири фазоиле, ки доштанд, ба арабиву форсӣ дар як сатҳи баланд воизони тавонову оташинсухане буданд, ки ташнагони ҳол аз истеъмои баёнашон сероб мешуданд, то ҷое ки мардони бузурги арсаи сиёсат низ аз шунидани ақволашон дунёву мофиҳоро фаромӯш менамуданд.
Ҳар ду, яъне ҳам Саъдӣ ва ҳам Ироқӣ ҳаргиз побанди дарбор набудаанд, осори фармоишӣ нанвиштаанд ва ҳамеша истиқлоли фикрӣ ва ҳунарии худро ҳифз намуда, зиндагии озодаву озодвор доштаанд. Яъне тамаллуқ барои ҳар ду бегона будааст.
Ҳар ду аз миёни аҳли ҷоҳ бар Шамсуддин Муҳаммади Соҳибдевони Ҷувайнӣ (мақтул ба соли 683 ҳ./1284 м.) - вазири Абоқо ва Султон Аҳмади Тагудор, ки дар симояш сиёсатмадори бузурги замон ва дастгири аҳли адабу завқро медиданд, ҳусни назар ва қаробату дӯстӣ ҳосил карда, бо майли табъу амри дили худ ӯро ситудаанд. Саъдӣ чанд қасида дар мадҳи ӯ гуфт ва дафтари қитъаоти худро ба номи вай кард. Ироқӣ ҳам маснавии «Ушшоқнома»-и худро ба номи ӯ бахшид.
Ба ин ки ҳар ду шоирони тирози аввали замон буданд, ҳамаи муаллифони маъхазҳо дар алоҳидагӣ ибрози назар намудаанд. Худи онҳо низ дар баъзе абёт аз роҳи худшиносии эҷодӣ ифтихораҳои латифе доранд. Чунончи, Саъдӣ дар як газалаш гуфтааст:
Бар ҳадиси ману ҳусни ту наяфзояд кас,
Ҳад ҳамин аст сухандонию зебоиро (6,698).
Ироқӣ низ дар мақтаи як газали худ фармудааст:
Ушшоци ту гарчи ҳама ширинсуханонанд,
Лекин чу Ироқи-т шакархои дигар нест(3,241).
Дар пиромуни шеъри Саъдӣ, мавзӯву муҳтаво, наҳваи баёну тасвир ва ҳунари эҷодгарии ӯ суханшиносону муҳаққиқини муосир кутубу мақолоти бисёр таълиф намудаанд, ки ин ҷо ҳоҷат ба зикри онҳо нест. Ва онҳо шаъну эътибори ӯро дар таърихи шеъру адаби форсӣ ҳаққан багоят рафеъ арзёбӣ кардаанд. Аммо дар мавриди Ироқӣ ва шеъри ӯ ба ҷо аст баҳои устоди фақид С.Нафисиро нақл кунем, ки дар дебочае, ки худ бар Куллиёти Ироқӣ мулҳақ намудааст фармуда:«Ман дар забони форсӣ шоиреро намешиносам, ки монанди Фахруддини Ироқӣ дар баёни ишқ (хоҳ маҷозӣ буда бошад, хоҳ ҳақиқӣ) то ин андоза далеру бебоку бепарво ва баландпарвоз буда бошад. Ҳатто дар адабиёти забонҳои дигар то ин андоза баландпарвозӣ дар баёни ишқ дида нашудааст.Ошиқпешагони маъруфи забони форсӣ, монанди Саъдиву Ҳофиз ва Ваҳшӣ, ки саромади достонсароёни ишқу дилдодагӣ ҳастанд, боз дар сароҳати гуфтор ва авҷи баён ба Ироқӣ намерасанд» (2,38).
Дар ин арзёбии устод Саид Нафисӣ муболига нест. Дарвоқеъ, Ироқӣ дар анвои гуногуни шеъри форсӣ ва бахусус дар газал доди сухан додааст. Ӯ шоири хушқариҳаест, ки дар баёни шавқи ботин ва эҳсосу идроки ошиқонаву орифона камназир аст. Дар сурудаҳои ӯ, ҳамон тавре ки дар ашъори Саъдӣ ҳам мебинем, ҳеҷ таъқиди лафзӣ ва ихлоли маъноӣ ба назар намеояд. Дар ин бора дуктур Ҳусайни Аҳмадӣ низ навиштааст: «Ашъори Ироқӣ ба қадре фасеҳ, гӯё, мунсаҷим, мавзун ва бомазмун аст, ки ҳатто андешаҳои ба гафлат оромидаро низ талангуре мезанад ва эҳсосу рафъату муҳаббати ононро бармеангезад. Ва чӣ қадар тааҷҷубангез аст, ки ин шоири олиқадр, ин инсони ситуда бо ин каломи малакутиву дар авҷ маҳҷуру гумном мондааст» (1,53).
Мо ҳам мегӯем, ки устодии Ироқӣ то ҳол дар рехтагӯӣ ба таври шоиста ба субут нарасидааст. Ва он таҳқиқоте, ки чӣ дар Эрон ва чӣ дар хориҷ аз ҳудуди он, махсусан дар Тоҷикистон роҷеъ ба Ироқӣ ва осори ӯ шуда, кофӣ нест ва пажӯҳишу баррасиҳои густардаву батафсил ва амиқу дақиқ дар ин самт аз корҳои оянда аст, ки бояд сурат бигирад.
Ба як чашмандоз метавон дарёфт, ки дар миёни осори Саъдиву Ироқӣ шабоҳатҳо зиёданд. Саъдӣ адибест, ки ҳам осори манзум ва ҳам мансур дорад. Ва коршиносон пояи ҳунарии назму насри ӯро дар як сатҳи рафеъ мусовӣ ба ҳам шинохтаанд. Мебинем, ки Ироқӣ низ ҳамчунин осори манзуму мансур дорад ва каломаш ба камоли маҳорати ӯ дар амри халлоқияти адабӣ далолат мекунад. Аз назми ӯ, махсусан газалиёту тарҷеъот ва рубоиёташ устодона суруда шудаанд. Ӯ бо маснавии «Ушшоқнома» ё «Даҳнома»-аш тариқи наверо дар шеъри форсӣ боз кард ва бисёр шоирони баъдӣ аз ин роҳ рафтаанд.
Аз осори насриаш китоби нафиси ӯ «Ламаъот» аст, ки онро шеъри мансур номидаанд ва ба ҳайси асари ирфонии таълимӣ шуҳрати азим касб намудааст. Муҳаммад Ахтари Чима -
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
муҳаққиқи покистонӣ 29 шарҳ, ки ба он бастаанд муайян намудааст (7,91-92) ва падидор шудани ин миқдор шуруҳ худ аз ҳунари волои Ироқӣ дар насри форсӣ ва тафаккури дақиқи ирфонӣ ва эҷози сухани ӯ дарак медиҳад.Баъзе шабоҳатҳо дар ашъори Саъдиву Ироқӣ ба назар мерасанд. Чунончӣ Саъдӣ гуфтааст:
Ҳар к-ӯ шароби ишқ нахӯрдасту дурди дард,
Он аст, к-аз ҳаёти ҷаҳонаш насиб нест (6,712).
Ирокӯ:
Ҳар диле к-ӯ ба ишқ моил нест,
Ҳуҷраи дев хон, ки он дил нест (3,328).
Саъдӣ:
Чӣ хуш аст дар фироқе ҳама умр сабр кардан,
Ба умеди он, ки рӯзе ба каф уфтад висоле(6,328).
Ирокӯ:
Чӣ хуш бошад, ки баъд аз ноумедӣ Ба коми дилрасад уммедворе(3,211).
Саъдӣ:
Азбаски дар назарам хуб омадӣ, санамо,
Ҳар ҷо ки менигарам, гӯӣ, ки дар назарӣ (6,668).
Ироқӣ:
Дидам гулу бӯстонҳо саҳрову биёбонҳо,
Ӯ буд гулистонҳо, саҳро ҳама ӯ дидам (3,85).
Саъдӣ:
Авом айб кунандам, ки ошиқӣ ҳама умр,
Кадом айб, ки Саъдӣ худ ин ҳунар дорад(6,718).
Ирокӯ:
Дар ҷаҳон гайри ишқ напсандам,
Ишқбозистрасму оинам(3,438).
Саъдӣ:
Шаби фироқ кӣ донад, ки то саҳар чанд аст Магар касе, ки ба зиндони ишқ дар банд аст(6,537).
Ироқӣ:
Касе, ки ҳамчу Ироқӣ асири ишқи ту нест,
Шаби фироқ чӣ донад, ки то саҳар чанд аст(3,278).
Саъдӣ:
Зи ҳад гузашт ҷудоӣ миёни мо, эй дӯст,
Биё, биё, ки гуломи туам, биё, эй дӯст(6,709).
Ироқӣ:
Машав, машав зи мани хастадил ҷудо, эй дӯст,
Макун, макун ба кафи андуҳам раҳо, эй дӯст.
Биё, ки бе ту маро барги зиндагонӣ нест,
Биё, ки бе ту надорам сари бацо, эй дӯст (3,194).
Саъдӣ:
Ишқи ҷонон дар ҷаҳон ҳаргиз набудӣ, кошкӣ Ё чу буд, андар дилам камтар фузудӣ, кошкӣ (6,768).
Ироқӣ:
Дилрабое дил зи ман ногаҳ рабудӣ, кошкӣ.
Ошное қиссаи дардам шунидӣ, кошкӣ(3,132).
Саъдӣ:
Хиромон аз дарам боз о, к-ат аз ҷон орзумандам,
Ба дидори ту хушнудам, ба гуфтори ту хурсандам(6,819).
Ироқӣ:
Агар фурсат диҳад, ҷоно, фироқат рӯзаке чандам,
Замоне бо ту биншинам, даме дар рӯи ту хандам.
Даро шод аз дарам хандон, ки то бар ту фишонам ҷон,
Мадорам беш аз ин гирён, биё, к-ат орзумандам(3,211).
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
Тавре ки мебинем, Саъдию Ироқӣ гоҳо як мазмунро гуфтаанд ва гоҳо дар як вазну қофияву радиф ва дар як мавзӯъ газал сурудаанд. Аммо таъин намудани он муҳол аст, ки кадоме аз онҳо бар дигарӣ ҷавоб гуфтааст ё бар истиқболаш бархостааст.
Аз шавоҳиди шеърии боло ба ду натиҷаи гумонӣ расидан мумкин аст:
1. Ин шабоҳатҳову ҳамгуниҳо таворудҳое ҳастанд, ки ду шоири бузурги ҳамзамон бехабар аз ҳам офаридаанд.
2. Саъдиву Ироқӣ аз осори ҳамдигар воқиф буданд ва яке ба истиқболи дигаре (ва ба гумони голиб Ироқӣ бар истиқболи Саъдӣ) бархостаанд.
Ба ҳар тақдир дар аҳволу осори ин ду қутби адабиёти форсӣ ҳамсиёқиҳо ҳастанд, ки таҳқиқи дақиқи онҳо фурсату пажӯҳиши бештар мехоҳад.
Дар ҷои дигар Саъдӣ гуфтааст:
Саъдиё, марди накӯном намирад ҳаргиз,
Мурда он аст, ки номаш ба накӯӣ набаранд(6,578).
Ҳамин маъниро Ироқӣ чунин адо кардааст:
Ҳар кӣ ӯ некномӣ андӯзад,
Дар ҷаҳон кисвати бақо дӯзад (3,388).
Дар воқеъ, ин ду бузургмарди накӯноми адабиёти форсӣ ҳаргиз намиранд, зеро бо эҷодиёти гаронбаҳои худ дар ҷаҳон кисвати бақо дӯхтаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аҳмадӣ, Ҳусайн. Таҳқиқе дар девони Ироқӣ/ Ҳ.Ҳусайн// Нигарише ба осори Ироқӣ.- Теҳрон: Анҷумани осор ва мафохири фарҳангӣ, 1376/1998.- 53-56с.
2. Ироқӣ, Фахруддин. Куллиёт (Бо кӯшиши Саид Нафисӣ) : чопи ҳаштум / Ф.Ироқӣ.- Теҳрон: Китобхонаи Саноӣ, 1375/1997.-444с.
3. Ироқӣ, Фахруддин. Маҷмӯаи осор (Бо тасҳеҳи доктор Насрини Муҳташам): чопи аввал/ Ф.Ироқӣ.- Теҳрон: Заввор, 1372/1994.-776с.
4. Самарқандӣ,Давлатшоҳ.Тазикат-уш-шуаро (Бо ҳиммати Муҳаммади Рамазонӣ) / Д. Самарқандӣ.- Теҳрон: Ховар, 1338/1960.- 54с.
5. Сафо, Забеҳулло. Таърихи адабиёт дар Эрон: дар панҷ ҷилд/ З.Сафо.- Теҳрон: Фирдавс, 1371/1993.- ҷ.З.
6. Саъдӣ, Шерозӣ. Куллиёт (Бо кӯшиши Муҳаммад Алии Фурӯгӣ)/ Ш.Саъдӣ.- Теҳрон: Эрон, 1353/1975.-700с.
7.Чима, Муҳаммад Ахтар. Барраси шурӯҳи Ламаот/ М.А. Чима// Нигарише ба осори Ироқӣ.-Теҳрон:Анҷумани осор ва мафохири фарҳангӣ, 1376/1998.- С.87-94.
REFERENCES:
1.Ahmadi, Husain. The study of Iraki’s deevan (collection of poems)/ H.Husain//A look at Iraki’s poems. -Tehran: Anjumani osor va mafokhiri farhangi, 1376/1998.-53-56Pp.
2.Iroki, Fakhruddin. Collection of works (due to Said Nafisi): eighth edition/ F.Iroki.-Tehran: Kitobkhonai Sanoi, 1375/1997.-444p.
3.Iroki, Fakhruddin. Collection of works (edited by doctor Nasrini Muhtasham): first edition/ F.Iroki.-Tehran: Zavvor, 1372/1994.-776p.
4. Samarkandi, Davlatshoh. Tazikat-ush-shuaro (anthology of poets) (with the support of Muhammadi Ramazoni). D.Samarkandi.-Tehran:Khovar,1338/1960.-54p.
5. Safo, Zabeulloh. The history of literature in Iran: in five volumes/Z.Safo.-Tehran:Firdavs, 1371/1993.-
V. 3.
6. Sa’adi, Sherozi. Collection of works (due to Muhammad Alii Furugi)/Sh.Sa’adi.-Tehran:Eron, 1353/1975.-700p.
7. Chima, Muhammad Akhtar. The review of Lamaot commentaries/ M.A.Chima//A look at works of Iraki.-Tehran: Anjumani osor va mafokhiri farhangi, 1376/1998.-Pp.89-94.
Саади и Ираки (сопоставительный анализ биографии и творческого мастерства)
Б.Максудов
Ключевые слова: Саади, Ираки, монгольское нашествие, мистицизм, сопоставление, сходства, поэзия, проза
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
В настоящей статье с использованием биографических и компаративных научных методов вкратце исследованы основная канва жизни и литературной деятельности двух великих фарсиязычных поэтов XIII века - Саади и Ираки. В результате обнаружены сходства в обстоятельствах жизни и творческих особенностях обоих художников слова. По социальному признаку оба поэта были выходцами из аристократических сословий, оба с ранних лет были смышлеными, закончили медресе, много путешествовали, совершили Хадж, при жизни имели огромный авторитет, принадлежали ордену сухравардия, были красноречивыми ораторами, наставниками суфиев, к тому же были независимыми поэтами, создавшими лирические стихотворения, прозаиками и т.д., В их стихотворениях наблюдается множество схожих художественных мотивов.
Saadi and Iraqi (biographical and literary compare)
B.Maqsudov
Key word: Saadi, Iraqi, Mongol, influence, mysticism, comparative, poem, poetry
The author of Present article researches the main period of life and literary creation of two great Persian poets of XIII century - Saadi and Iraqi with a usage of biographical and comparative scientific methods in brief/ In the result he found more lifestyle conditions in the life and creative features of two artists.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Максудов Бадриддин, доктори илмҳои филологй, профессори кафедраи адабиёти тоцики Донишгоҳи миллии Тоцикистон (Ҷумҳурии Тоцикистон, ш. Душанбе),.E-mail: maksudov-56@mail.ru
Сведения об авторе:
Максудов Бадриддин, доктор филологических наук, профессор кафедры таджикской литературы Таджикского национального университета(Республика Таджикистан, г. Душанбе), E-mail: maksudov-56@mail.ru
Information aout the author:
Maksudov Badriddin, doctor of philological sciences, professor of Tajik literature department, Tajik National University (Republic of Tajikistan, Dushanbe), E-mail: maksudov-56@mail.ru
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
