CC BY
11
УДК 94 (100-87)
БобоевЮсуф Абдулхатович, н.и.т., дотсенти кафедраи фануои гуманитарй ва табиию риёзии Донишкадаи саноат ва хизматрасонй (Хуцанд, Тоцикистон)
Бобоев Юсуф Абдулхатович, канд. истор. наук, доцент кафедры гуманитарных и естественно-математических дисциплин Института промышленности и сервиса (Худжанд, Таджикистан)
Bobobev Yusuf Abdulkhatovich, candidate of history, Associate Professor of the Department of Humanities and Natural -Mathematical Disciplines of the Institute ofIndustry and Service (Khujand, Tajikistan) e-mail:[email protected]
Бо равиши таулилй-циёсй ахбори рисолаи Абурайуон Берунй «Цонуни Масъудй» оид ба цашнуо ва рузуои мууими форсуо дар дини зардуштия баррасй шудааст. Ахбори фавцуззикри Берунй бо уамин гуна маълумоти у аз «Осор-ул-боция» ва «Китоб-ут-тафуим» мавриди муцоиса царор гирифтааст. Бартарияти маълумоти «Осор-ул-боция» нишон дода, таъкид гардидааст, ки дар ин масъала ахбори «Цонуни Масъудй» гарчанде то андозае мухтасар бошад уам, бархе аз онуо дар дигар рисолауои Абуращон Берунй дучор намеоянд. Хрмчунин цайд шудааст, ки Абуращон Берунй дар «Цонуни Масъудй» ном, моу ва рузи тацлилкунии 34 цашн ва рузуои мууими форсуоро, ки бо зардуштия алоцамандй доштанд на тануо номбар кардааст, балки оид ба аксари онуо маълумоти арзишманд аз цабили сабаби пайдоиш, тагйирёбй ва расму ойини бо онуо вобаста гирд овардааст.
Калидвожах;о: Абурайуон Берунй, «Цонуни Масъудй», «Осор-ул-боция», «Китоб-ут-тафуим», цашнуо, зардуштия
Представлены сведения из «Канона Масуда» Абурайхона Бируни о праздниках и знаменательных днях, которых персы придерживались в зороастризме, исследуемые методом сравнительного анализа. Проведён сравнительный анализ сведений, упомянутых Бируни, с аналогичными материалами, имеющимися в «Осор-ул-бокия» и «Китоб-ут-тафхим». Показаны преимущества материалов, содержащихся в «Осор-ул-бокия», при этом подчёркивается, что некоторые сведения из «Канона Масуда», относящиеся к рассматриваемой проблеме, несмотря на их краткость, не встречаются в других произведениях Абурайхона Бируни. Также отмечено, что в «Каноне Масъуда» Бируни не только перечисляет названия, месяцы и дни празднования 34-х праздников и знаменательных дней, которые персы отмечали, придерживаясь зороастризма, но и в некоторых случаях приводит уникальную информацию о причинах их появления и трансформации, а также о связанных с ними обрядах и ритуалах.
Ключевые слова: Абурайхон Бируни, «Канон Масуда», «Осор-ул-бокия», «Китоб-ут-тафхим», праздники, зоорастризм
The article presents information from the "Canon of Masud" by Aburaikhon Biruni about the holidays and significant days that the Persians adhered to in Zoroastrianism, studied by the
DOI 10.24412/2413-2004-2023-4-14-21
ИНЪИКОСИ ЦАШНУО ВА РУЩОИ МУХЦМИ ФОРСХр ДАР «ЩОНУНИ МАСЪУДИ»-И АБУРАЙХОН БЕРУНИ
ОТРАЖЕНИЕ ПРАЗДНИКОВ И ЗНАМЕНАТЕЛЬНЫХ ДНЕЙ ПЕРСОВ В «КАНОНЕ МАСЪ УДА» АБУРАЙХОНА БИРУНИ
REFLECTION OF THE PERSIAN HOLIDA YS AND SIGNIFICANT DA YS IN THE «MASUDIC CANON.» BY ABURAIKHON BERUNI
Серия гуманитарных наук
method of comparative analysis. A comparative analysis of the information mentioned by Biruni was carried out with similar materials available in "Osor-ul-bokiya" and "Kitob-ut-tafhim ". The advantages of the materials contained in "Osor-ul-bokiya" are shown, it is emphasized that some information from the "Canon of Masud" related to the problem under consideration, despite their brevity, is not found in other works of Aburaikhon Biruni. It is also noted that in the "Canon of Mas'ud" Biruni not only lists the names, months and days of celebration of 34 holidays and significant days that the Persians celebrated while adhering to Zoroastrianism, but also in some cases provides unique information about the reasons for their appearance and transformation, and also about the rites and rituals associated with them.
Key-words: Aburayhon Beruni, "Canon of Masud", "Osor-ul-bokiya", "Kitob-ut-tafhim"
holidays, zoroastrism
Мухаккикони хаёт ва осори Абурайхон Берунй ба калами у аз 147 то 150 рисоларо нисбат медиханд, ки то рузхои мо 26-тои онхо омада расидаанд. Аксари рисолахои ба мо дастраси Берунй хусусияти энсиклопедй дошта, новобаста аз мансубияташон ба ягон сохаи илм, фарогири масоили мухталиф, билхусус ахбори таърихй, этнографй ва фархангй мебошанд. Аз зумраи чунин рисолахои Берунй «Конун-ул-масоил фи-л-хайъат ва-н-нучум»-ро ном бурдан мумкин аст, ки бо номхои «Ал-Конун ал-Масъудй» ва ё «Конуни Масъудй» низ машхур аст.
Гарчанде «Конуни Масъудй» хамчун донишномаи илми хайъат шинохта шуда бошад хам, дар он ахбори муьтамади таьрихии фаровон мавчуд аст. Ин рисолаи Берунй дар радифи таьриху фарханги дигар халкхо рочеъ ба масъалахои мухталифи таьриху фарханги ачдоди точикон, аз забили таьрихи ахди кадим, таьрихи илм, гохшуморию таквим, ономастикаи таърихй, касбу хунар, тичорат ва чугрофияи таърихй маълумот медихад. Аммо, «Конуни Масъудй» то ба хол ба гайр аз мухаккикони таьрихи илм мавриди омузиш ва тадкикоти чиддии муаррихони сохахои дигар карор нагирифтааст. Хрл он, ки бархе аз маводи дар он махфуз буда, дар дигар сарчашмахо дучор намеоянду барои пурратар кардани маълумоти мавчуда оид ба таъриху фарханги ниёгони точик ахаммияти хосса доранд.
Бешубха арзишмандтарин ахбори ба таъриху фарханги точикон марбути Абурайхон Берунй дар ин рисола маълумот оид ба чашнхо ва рузхои мухимми форсхо вобаста ба ойини зардуштй ба шумор меравад. Абурайхон Берунй дар «Конуни Масъудй» ба баррасии ин масъала боби ёздахуми китоби дуюмро бахшида, онро «Дар бораи чашнхои форсхо ва рузхои мухимми онон дар ойини мачусия» номгузорй кардааст [1,с.236-242; 3,с.179-184; 7,с.258-266; 8,с.59у-60у; 9,с.45г - 46v; 12,с.43а-45б; 14,с.48г-50у]. Ин кисмати «Конуни Масъудй» аз чониби муаллифи ин сатрхо ба забони точикй тарчумаю чоп карда шуда бошад хам, мавриди тахкикоти илмй карор нагирифтааст [15,с.56-60]. Бинобар ин карор додам, ки онро дар хамбастагй бо хамин гуна ахбори «Осор-ул-бокия» мукоиса намуда ба риштаи тахкик кашам. Бо назардошти баъзе ихтилофот дар навишти номи баъзе аз чашнхо ва ё рузхои форсиён, ки дар "Конуни Масъудй" ва "Осор-ул-бокия" дучор меоянд карор додам, ки дар тахкикоти хозир нусхахои хаттй, нашри арабй ва тарчумаи ин рисолахоро ба забонхои точикй, русй, узбекй ва англисй истифода намоям.
Берунй дар огози боби мазкур равиши тахкикоти худро баён сохтааст, ки пурсучу кардан, дур аз таассуб будан, баёни бегаразона, тахлили интикодонаи сарчашмахо ва тахлили дакикй маълумоти ба дастомада аз чумлаи онхо ба шумор мераванд. У таъкид месозад, ки рохи пешгирифтаи вай басо душвор буда, фахмишу халли он ба хар кас даст намедихад, илло нафаре, ки Худованд мададгору пуштибон ва рохнамояш бошад [1, с.237-238; 15, с.57-58].
Берyнй номи чашщою рyзxои мyxими форсxо ва моxy рУзxоеро, ки онxо чашн гирифта мешаванд дар як чадвал нишон додааст, ки бо назардошти арзишмандй ва ба xонaндaи точик ба забони модариаш дастарс нaбyдaн, дар оxири ма;олаи xозир ба пyррaгй оварда мешавад. Дар он номи 34 чашну рyзxои мyxимми моxи форсиён, номи моx, номи руз ва шyморaи он аз оFози моx ;айд карда шyдaaнд. Сипас Берyнй ба шaрxy тaвзеxи чaшнxою рyзxои мyxим пaрдоxтa, оид ба сабаби пайдоиш, тaFЙирёбй, раванди чашнгирй ва урФу одaтxою бовaрxои бо онxо вобаста маълумот додааст. Бо назардошти фaроx будани axбори Берунй ва мaxдyд будани xaчми ма;ола, дар он маълумоти олим оид ба маъмулатарин чашщои ниёгон, яъне Навруз, Меxргон, Сада ва Тиргон мавриди баррасй ;арор дода шудаанду xaroa
Баррасии масъала аз чашни Навруз OFOЗ мегардад. Гарчанде, ки маълумоти Берунй оид ба ин чашн дар муцоиса бо xaмин гуна axбори «Осор-ул-бо;ия» xеле мyxтaсaр бошанд xaм, доир ба ин чашн маълумоти пурра медиxaнд. Яъне, мутафаккир сабаби пайдоиш, асосгузор, айёми фарорасй, муайянкунии Навруз ва баъзе урфу одaтxои бо он ало;амандро баён кардааст. Берунй ;айд мекунад, ки чойгоxи Нaврyз дарозтарин рузи сол аст [2,c.238; 15,с.58]. Храмин фикрро Берунй дар «Осор-ул-бо;ия» бо такя ба сyxaнxои Озарбод мубади БaFдод баён намуда, ;айд кардааст, ки дар ибтидо Нaврyз дар рузи ин;илоби тобистонй фаро мерасид [4, c.234; 6,с.226; 11,с.327,329].
Дигар нуктаи мyxимме, ки xaм дар «Крнуни Масъуди»-ю xaм дар «Осор-ул-бо;ия» ба назар мерасанд ва а;идаи дар тобистон фаро расидани Наврузро та;вият мебaxшaд, масъалаи дар рyзxои наврузй чамъоварии xироч мебошад, ки маъмулан бо Faллa ситонида мешуд, ки дар xaмин айём пyxтa мерасид [2, c.238; 4, c.234; 6,с.226; 11,с.327; 15,с.58].
Боз як масъалае, ки бо Навруз рабт дораду сабаби мaxз дар инкилоби тобистонй чашн гирифтан ва xaмин рузро OFOЗи соли нав интиxоб кардани форсxоро нишон медиxaд, тарзи муайянкунии фарорасии ин;илоби тобистонй мебошад, ки Берунй онро чунин баён кардааст: «Ва ин рузро мaxсyс ишжоб кардаанд, зеро муайян кардани он барои xaр нафари xоxишмaнд агарчанде бо илми xaйъaт ошной надошта бошад xaм, ба василаи сояи фонaчaxо дар девор ва гузариши нури ба воситаи сyроxй ба доxили бино воридшаванда басо осон аст» [1,c.238; 15,с.58]. Храмин фикр дар «Осор-ул-бо;ия» низ дучор меояд, аммо Берунй xaмзaмон сабаби душвории муайянкунии эътидолайнро низ нишон додааст. Дар xaмин чо Берунй таъкид мекунад, ки Навруз аз чойгоxи аслии xyд xеле дур рафта дар замони у ба OFOЗи бaxор рост меомадааст [4, c.234-235; 6,с.226-227; 11,с.327,329].
Дар асотири xaл;xои эронизабон зиддияти Эрону Турон, ки асоси онро бaрxyрди подшоxони Эрон бо подшоxи Турон Афросиёб ташкил медщад, чойгоxи мyxимро ишFOл мекунад. Ин масъала дар осори Берунй низ тачассум ёфтааст. Чунончй, Берунй сабаби пайдоиши яке аз бошyкyxтaрин чашни форсиёни ;адим - Тиргонро, ки ба рузи сенздaxyми Тирмоx рост меомад, бо во;еаи аз чониби турониён бо сардории Афросиёб ба мyxосирa гирифта шудани эрониён зери фармонравоии Мaнyчеxр вобаста мекунад. Дар «^онуни Масъудй» низ чун «Осор-ул-бо;ия» сабаби пайдоиши ин чашн партофти тир аз чониби Ораши камонкаш ва бадин васила сyлx бастани Афросиёбу Мaнyчеxр шиноxтa шудааст. Дар xaр ду рисола урфу одaтxои бо ин чашн ало;аманд оварда шудаанд, ки маъмултарини онxо дар ин руз шикастани оташдону тaнyрxо, омода намудани тaъомxо аз мевaxо ва Faллaи норасида ба шумор меравад.
Иxтилоф байни xaр ду рисола дар масъалаи рузи расидани xaбaри мaxaлли афтодани тир аст. Дар xaр ду рисола ин во;еа рузи чaxордaxyми Тирмоx баён шуда бошад xaм, дар «Осор-ул-бо;ия» таъкид шудааст, ки он шаш руз давом мекунад.
Ба Faйp аз он дар хар ду рисола ин чашн Тиргон номида шyдa бошад хам, дар «Конуни Мacъyдй» он чашни Fycл низ гуфта шудааст. Иллати чунин ном гирифтан ва одати дар ин руз Fycл кардани мардумро Берунй бо ривояти дигаре, ки он низ бо зиддияти Эрону Турон алокамандй дорад, вобаста мекунад. Мувофики он, гуё Кайхусрав хангоми аз чанг алайхи Афросиёб бо Faлaбa баргаштан аз лашкариёнаш чудо шуду дар назди чашмае истод ва аз FOяти хастагй мадхуш шуд. Ва пахлавон Бежан писари Гударз расида омаду ба руи у об пошидан гирифту подшохро ба худ овард [2,239; 15,с.58-59]. Дар «Осор-ул-бокия» бошад, ин казия фарохтар ва сабаби мадхушавии Кайхусрав дар назди чашма фариштаеро дидани у баён карда шудааст [4,с.240-241; 6,с.232; 11,с.336].
Рочеъ ба сабаби пайдоиш ва рузи чашнгирии Мехргон Берунй дар «Конуни Масъудй» хеле кутох маълумот додааст: «Ва дар бобати Мехргон онхо муътакиданд, ки дар ин руз Фаридун бар Биюросп, ки Заххок хонанд, чира шуд ва уро гирифту дар кухи Дамованд ба банд кард. Хдмчунин гуянд, ки ин вокеа дар Ромруз буд ва Зардушт амр кард, то хар ду рузро муборак донанд. Ва холати онхо ба монанди ду Навруз аст». Ба Faйp аз он дар чадвали Берунй оварда шудааст, ки дар рузи 16-уми Мехрмох, ки рузи Мехр ном дошт чашни Мехргон ва дар рузи 20-уми он, ки Бахром ном дошт, Мехргони Бузург тачлил карда мешудаасту онро Ромруз низ мегуфтаанд. Берунй дар ин чадвл ба иштибохе рох додааст. Чй хеле, ки худи у навиштааст, Мехргони Бузургро Ромруз низ меномидаанд. Аммо, рузи Ром дар солшумории форсиён рузи бисту якуми мох буд, ки он сабаби Ромруз ном гирифтани Мехргони Бузургро аник мекунад [1,с.237,239-240; 15,с.57,59].
Дар бобати ин чашн низ маълумоти Берунй дар «Осор-ул-бокия» назар ба «Конуни Масъудй» ба маротиб фарохтар аст. Дар он бо такя ба ривоятхо ва гуфтахои Салмони Форсй, Абулаббос Ироншахрй, Саид ибни Фазл ва Кисравй фарзияи пайдоиш, рузи чашнгирй, тaFЙиpёбии айёми фарорасии он, урфу одатхо ва бовархои бо Мехргон пайваста баён гардидаанд [4,с.242-244; 6,с.233-235; 11,с.337-340].
Дигар чашне, ки то як андоза бо Faлaбaи Фаридун бар Заххок алокамандй дорад, шаби рузи шонздахуми Даймох, яъне Мехрруз будааст, ки дар «Конуни Масъудй» бо номи «шаби Говкил» омадааст. Дар бобати сабаби чашнгирй ва баъзе урфу одатхои бо он вобаста Берунй чунин навиштааст: «Ва шаби рузи Говкил пас аз понздахум руз мерасад. Дар ин шаб форсхо говеро оро диханд ва ба он сачда кунанд ба сабаби он, ки Фаридун дар ин шаб чун уро аз сина чудо карданд, бар гов савор шуд. Ва хамчунин дар ин руз говхои Асфиён падари Фаридунро, ки Биюросп намегузошт ба онхо дастрасй дошта бошад ва онхоро итоб мекард, рахо намуданд. Ва одамон ин вокеаро чашн гирифтанд бад-он сабаб, ки Асфиён бо онхо некуй мекард ва бо накуахлокони онхо хушмуомила буд» [1,237, 241; 15,с.57,59]. Ба монанди дигар чашнхо низ маълумоти «Осор-ул-бокия» дар бораи ин чашн зиёдтар аст. Фарки ахбори Берунй оид ба ин чашн дар рисолахои тахкикшаванда на танхо дар хачм балки дар номи он низ ба назар мерасад. Чунончй, агар дар «Осор-ул-бокия» ин чашн бо номхои «даромзинон» ва шаби «Коксул» омада бошад, дар «Конуни Масъудй» бо номи шаби «Говкил» ёд шудааст. Бояд кайд кард, ки дар нусхахои хаттй ва тарчумахои «Осор-ул-бокия» низ шаклхои мухталифи навишти номи ин чашн ба чашм мерасад. Чунончй, дар нашри точикй «Коксул», нашрхои русй ва узбекй «Какил» ва «Кокил», нашрхои форсй, арабии Э.Захау ва нусхахои хаттй «Коксил» хонда мешавад [4, c.247; 6,с.239; 2,с.265; 16, с.226; 8,с.102б ; 13,с.72б]. Дар нусхахои хаттии ба мо дастрас, нашри арабй ва тарчумахои точикй, русй ва узбекии «Конуни Масъудй» номи ин шаб ба гунаи «Говкил» оварда шудааст [8,с.60г,61г; 9,c.45v,46r;10, с.44б,45,б; 14,с.49г,50г; 7, с.260, 265; 15,с.57,59; 1,с.237, 241; 3,с.179, 183].
Дар кисмати мухокимашавандаи «Конуни Масъудй» чашни Сада низ аз диккати Берунй дур намондааст. Дар нусхахои хаттии ин рисола Сада дар шакли «Садак» ва тарчумахои он
дар шакли «Садак» оварда шyдaaст. Дар ин рисола омадааст, ки Сада дар рузи дадуми Бадманмод, яъне Обонруз тачлил карда мешyдaaст. Оид ба пайдоиши он бошад, ду фарзия баён карда шудааст: «Ва мегуянд, ки дар рузи Садак адади мардумон аз наели Меши ва Мешона, ки ба бовари ондо аввалин инсондоанд, ба сад нафар расид. Аз ин чидат ин рузро чунин номидаанд. Ва боз гуянд, ки байни Садак ва Навруз сад рузу шаб аст, агар рузу шабро чудогона дисоб кунй»[1,241; 15,с.59]. Айнан дамин гуна фарзиядо оид ба пайдоиши Сада дар «Китоб-ут-тафдим» низ ба назар мерасанд. Зиёда аз он, дар ин рисола баъзе урфу одатдои бо Сада вобаста номбар гардидаанд [5,145]. Дар му^оиса бо ахбори Берунй оид ба чашндои форсдо ахбори оид ба Сада дар «Осор-ул-бо^ия» овардаи y аз дамин гуна маълумоти дар «Крнуни Масъуди»-ю «Китоб-ут-тафдим» чой дошта ^ариб, ки фар^ намекунад.
Баррасии хеле кутоди ахбори «Крнуни Масъудй» оид ба чашндо ва руздои мудимми форсдо дар ойини зардуштия маълум намуд, ки ондо хеле мухтасар бошанд дам, дамаи падлудои масъалаи мазкурро фаро гирифтаанд. Ба Faйр аз он, дар баъзе мавриддо дамин гуна ахбори «Осор-ул-бо^ия»-ро пурра мекунанд. Инчунин дар «Крнуни Масъудй» маълумоте чой дорад, ки басо нодир буда, дар «Осор-ул-бо^ия» дучор намеоянд.
Ма^олаи мазкур OFOЗи кор дар самти омузишу оммавигардонии ахбори «^онуни Масъуди»-и Абурайдони Берунй на тандо оид ба чашндо ва руздои мудими форсдо, балки дигар маълумоти бо таъриху фарданги точикон вобастаи ин рисола мадсуб меёбад. Тад^и^оти бунёдй дар ин самт тандо дар долати пурра ва дуруст истифода намудани нусхадои хаттии «Крнуни Масъудй» руи кор омаданаш мумкин аст. Зеро, ба мудавдщони муосири точик дар му^оиса бо мутарчимон ва ноширони «^онуни Масъудй» ба забондои мухталиф, чор нусхаи хаттии он дастрас буда, дамкории муаррихон, фардангшиносон, нусхашиносон ва ховаршиносонро та^озо дорад.
Ч,адвали чашнхои форсхо ва рузхои мухимми бузурги форсхо __дар ойини ^yFQH__
Ч,ашнхои форсхо дар Номи ин руз Мохе, ки дар он ин Шумораи рузхое, ки аз
ойини муFOн ва рузхои дар мох руз чашн гирифта мох то бад-ин
мухимми онон мешавад руз гузаштааст
Наврузи шодй Хурмуз 1
Наврузи Бузург, ки онро Наврузи асилзодагон Хурдод Фарвардинмод б
хонанд
ОFOзи замзама Суруш 17
ОFOзи фарвардагон Фарвардин 19
Урдубидиштгон Урдубидишт 3
ОFOзи гаданбори сеюм Оштоз Урдубидиштмод 2б
Анчоми гаданбори сеюм Анирон 30
Хурдодгон Хурдод б
ОFOЗи гаданбори чорум Оштоз Хурдодмод 2б
Анчоми гаданбори чорум Анирон 30
Тиргон ва ин чашни Fyсл аст Тир Тирмод 13
Мурдодгон Мурдод Мурдодмод 7
Шадриваргон, ки онро Озарчашн хонанд Шадривар 4
- 1S -
Огози гаханбори панчум Мехр Шахривармох 16
Анчоми гаханбори панчум Бахром 20
Мехргон Мехр Мехрмох 16
Ромруз, ки Мехргони Бузург аст Бахром 20
Обонгон Обон Обонмох 10
Огози Фарвардинчон Аштод 26
Огзои гаханбори шашум Ахнуд Андармо.% 1 1
Анчоми Фарвардинчон ва гаханбори шашум Вахишт 5
Бахорчашн, ки дар он барнишастани куса аст Хурмуз Озармох 1
Озарчашн Озар 9
Ч,ашни Хуррамруз, ки Навадруз номанд Хурмуз Даймох 1
Ч,ашни аввали Дай Дайбозар 8
Огози гаханбори якум Хур 11
Сирсуво Чуси 14
Ч,ашни дуюми Дай ва анчоми гаханбори якум Дайбамехр 15
Пайкон Дайбамехр 15
Шаби Говкил Мехр 17
Ч,ашни сеюми Дай Дайбадин 23
Бахманчана Бахман Бахманмох 2
Барсадак Исфандормуз 5
Шаби Садак Обон 10
Обрезагон дар Исфахон Анирон 30
Навиштани рукъахои каждум Исфандормуз Исфандормузмох 5
Огози гаханбори дуюм Хур 11
Анчоми гаханбори дуюм Дайбамехр 15
1 Дар матни нашри арабии «^онуни Масъудй» (9,260) ва тарчумаи русию узбекии он (1,с.237; 3,с.179) панч рузи иловагиро, ки форсиён «андаргох» ва ё «андарчох» низ мегуфтанду дар охири мохи панчумашон Обонмох мегузоштанд, хамчун мохи алохида бо номи Андармох оварда шудааст. Хол он, ки дар нусхахои хатии «^онуни Масъудй», дар чадвали ба чашнхои форсиён бахшида пас аз Обонмох истилохи «андарчох» омадааст [10,с.60г;11,с.45у;12,с.44б; 14,с.48г]. Суханони моро, навиштахои Берунй оид ба панч рузи иловагй, ки дар «Осор-ул-бокия» ба назар мерасанд, таквият мебахшанд. У кайд мекунад, ки форсиён дар мачмуъ ин рузхоро «панчй» ва «андаргох» мегуфтанд ва хар як рузи он номи худро дошт [2,с.82; 4,с.65; 8,с.24а; 13, 18б; 16,с.43]. Дар хамин чо шаш шакли номи ин рузхо низ оварда шудаанд. Номи рузи якум ба гунахои Ахндгох, Ахнуз, Хавнуз, Ахнузгох ва Ахнуз, рузи панчум бошад ба гунахои Бихиштгох, Вхиствишт, Вхиштбихишт, Вхшитвиштгох ва Вхуствишт ёд шудаанд. Дар Крнуни Масъудй бошад ин рузхо дар шакли Ахнуд ва Вахишт омадаанд (1,237; 5,44б; 8,с.260].
ПАЙНАВИШТ:
1. Абу Райхан Беруни. Канон Масуда // Избр. произведения. - T.V. - Ч.1. Ташкент: Фан, 1973. - 648 с.
2. Абу Райуон Беруний. Цадимги халцлардан цолган ёдгориклар (Осор-ал-боция) // Танланган асарлар. Ж. I. - Тошкент: "O 'zbekiston"NMIU, 2022. - 648 б.
3. Абу Ращон Беруний. Цонуни Масъудий // Танланган асарлар. Ж. IV. - Тошкент: "O'zbekiston"NMIU, 2022. - 544 б.
4. Абуращон Берунй. Осор-ул-боция. - Душанбе: Ирфон, 1990. - 432 c.
5. Абурайуони Берунй. Китоб-ут-тафуим ли-авоили саноат-ит-танцим. - Душанбе: Дониш, 1973. - 286 с.
6. Абу Райхан Бируни. Памятники минувших поколений / Избранные произведения. -Т. I. - Ташкент: Изд. АН УзССР, 1957. - 486 с.
7. Абуращон Бирунй. Осор-ул-боция. - Теурон: Сипеур, 1377. - 611 с.
8. Абуращон Бирунй. Осор-ул ал-боция ан ал-цурун ал-уолия. (Нусхаи Эдинбург -факсимиле)[Матн].-Тошкент: "Маънавият", 2023. - 448 с.
9. Абурайуон Мууаммад ибн Аумад ал-Бирунй. Китоб ал-Цонун ал-Масудй. - Ч..1 -Хайдаробод: Доират-ул-маорифи Усмония, 1954. - Усули дастрасй: https://www.jphogendijk.nl/biruni/QM-Book2.pdf
10.Абу Райуон Мууаммад ибн Аумад ал-Бирунй. Цонуни Масъудй фи-л-уайа ва-н-нуцум // Берлин Ahlwardt 5667. Нусхаи рацамии итобхонаи давлатии Берлин. - Усули дастрасй: https: // digital.staatsbibliothek-berlin. de/ werkansicht/ ?PPN=PPN646159240.
11.Абу Райуон Мууаммад ибн Аумад ал-Бирунй. Ал-Цонун ал- Масъудй // Берлин Ms. Or. Quart 1613. Нусхаи рацамии китобхонаи давлатии Берлин. - Усули дастрасй: https://digital.staatsbibliothek-berlin.de/ werkansicht/?PPN=PPN866898093
12.Абурайуон Мууаммад ибн Аумад ал-Бирунй. Ал-Цонун ал-Масъудй фи ал-уайя ва-ал-нуцум // Захираи дастхатуои арабии китобхонаи миллии Фаронса «Галлика». - Arabe № 6840. - 410 с.
13. Абурайуон Мууаммад ибн Аумад ал-Бирунй. Ал-Осор ал-боция ан ал-цурун ал-уолия // Захираи дастхатуои арабии китобхонаи миллии Фаронса «Галлика». - №.1489. - 342 с.
14.Мууаммад ибн Аумад Бирунй. Ал-Цонун ал-Масъудй // Китобхонаи Британия дар Лондон. - Or. 1997. Нусхаи рацамии китобхонаи рацамии Цатар. - Усули дастрасй: https://www.qdl. qa/en /archive /81055/vdcJ00022880536.0x000001
15.Бобоев Ю.А. Тарцумаи тоцикии боби ёздаууми китоби дуюми «Цонуни Масъудй»-и Абурайуони Берунй /Маводи конференсияи илмй-назариявии байналмиллалй дар мавзуи "Мацоми Абурайуони Берунй дар таърихи тамаддуни форс-тоцик", бахшида ба 1050-солагии мутафаккири бузург. - Бохтар, 2023. - С.54-62.
16.Таърихи халцуои шарци ал-Берунй / Зери таурири доктор Карл Эдуард Захау. -Лейпциг, 1878. - 501 с.
REFERENCES:
1. Abu Raikhаn Ветт. Canon of Mas'ud. - Selected works. - Volume 5. Books 1-5. - Tashkent: Fan, 1973. - 648 pp.
2. Abu Ray^n Beruniy. Relics from Ancient People // Selected works. - Volume 1. Tashkent: "O'zbekiston"NMIU, 2022. - 648pp.
3. Abu Ray^n Beruniy. Masudiс Canon // Selected works. - Volume 4. Tashkent: "O 'zbekiston"NMIU, 2022. - 544pp.
4. Aburaikhon Beruni, Osor-ul-Bokiya, Dushanbe: Irfon, 1990. - 432 p.
5. Aburaihon Beruni. Kitob-ut-Tafhim li-avoili sanoat-it-tanjim. - Dushanbe: Donish, 1973. -286pp.
6. Abu Rayhan Beruni. Monuments of Past Generations / Abu Rayhan Beruni // Selected works. - V. I. - Tashkent: Ed. Academy of Sciences of the Uzbek SSR, 1957. - 486pp.
7. Aburaikhon Biruni, Osor-ul-Bokiya, Tehron: Sipehr, 1377. - 611 pp.
8. Abu Rayhon Muhammad bin Ahmad al-Biruni. Al-Athar al-baqiya an al-qurun al-khaliya. (Edinburgh version-facsimile) [text].- Tashkent: Ma'naviyat, 2023. - 448pp.
9. Abu Rayhan Muhammad ibn Ahmad al-Biruni. - Kitab al-Qanun al-Mas'udi (Canon Masudicus). - Hyderabad: Osmania Oriental Publication Bureau, 1954. - Access mode: https://www.jphogendijk.nl/biruni/QM-Book2.pdf.
10.Abu Rayan Muhammad ibn Ahmad al-Biruni. Qanuni Masüdi fi al-hay'a wa-n-nugum // Berlin Ahlwardt №5667. Digital version (Staatsbibliothek zu Berlin). - Access mode: https: // digital.staatsbibliothek-berlin.de/ werkansicht/?PPN=PPN646159240.
11.Abu Rayhan Muhammad ibn Ahmad al-Biruni. - Al-Qanun al-Mas'udi //Berlin Ms. Or. Quart № 1613. Digital version (Staatsbibliothek zu Berlin). - Access mode: https://digital.staatsbibliothek-berlin.de/werkansicht/ ?PPN =PPN866898093
12.Abu Rayhan Muhammad ibn Ahmad al-Birüni. Al-Qänün al-Mas üdifi al-hay'a wa-al-nugüm // Reserve of Arabic manuscripts of the National Library of France"Gallica." - Arabe № 6840. - 410 pp.
13.Muhammad ibn Ahmad al-Biruni. Al-Asar al-baqiya an al-qurun al-haliya, Bibliothèque Nationale, Arabe №1489. - 342 pp.
14.Muhammad ibn Ahmad al-Biruni. Kitab al-Qanun al-Mas'udi //London British Library Or. № 1997. Digital version (Qatar digital library). - Access mode: https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100022880536.0x000001
15.Boboev Y.A. Tajik translation of the eleventh chapter of the second book of the Canon of Masud by Abu Rayhan Beruni // Materials of the international scientific and practical conference on the topic "The place of Abu Rayhan Biruni in the history of the Persian-Tajik civilization" dedicated to the 1050th anniversary of the great thinker. - Bokhtar, 2023. -PP.54-62.
16. Chronology of Oriental People of Alberuni // Edited by Dr C. Eduard Sachau. - Leipzig: In commission bay F.A.Brockhaus, 1878. - 501pp.
