Научная статья на тему 'ИНГЛИЗ ВA ЎЗБЕК ТИЛЛAРИДA ПУБЛИЦИСТИК УСЛУБИНИНГ СЕМAНТИК-СТИЛИСТИК ХУСУСИЯТЛAРИ'

ИНГЛИЗ ВA ЎЗБЕК ТИЛЛAРИДA ПУБЛИЦИСТИК УСЛУБИНИНГ СЕМAНТИК-СТИЛИСТИК ХУСУСИЯТЛAРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
176
40
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
функционал услуб / стилистика / публицистик услуб / бадиий тил услуби / жараён / ҳодисалар / аниқлик / изчиллик / functional style / stylistics / publicistic style / artistic language style / process / phenomena / clarity / coherence

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Марҳабо Нуриддин Қизи Маматқулова

Публицистик услубнинг умумий мақсади – жамоатчилик фикрига таъсир ўтказиш, ўқувчи ёки тингловчини нутқ, иншо ёки мақолада ёзувчи ёки маърузачи томонидан берилган талқин фақат мантиқий мунозаралар орқали эмас, балки ҳиссий жозибадорлик йўли билан амалга оширилишига ишонтиришдан иборат. Публицистик услуб кўринишлари ижтимоий тараққиётнинг энг қадимги даврларидаёқ пайдо бўла бошлаганини, бу кўринишлар қадимги нотиқлар нутқларида намоён бўлганлигини тилшунослар таъкидлаганлар. Мақолада публицистик услубнинг инглиз ва ўзбек тилларидаги қиёсий таҳлили ҳақида умумий маълумот берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SEMANTIC-STYLISTIC PECULIARITIES OF PUBLICISTIC STYLE IN ENGLISH AND UZBEK LANGUAGES

The general aim of the publicist style is to exert influence on public opinion, to convince the reader or the listener that the interpretation given by the writer or the speaker in the speech, essay or article not merely by logical argumentation, but by emotional appeal as well. Linguists note that forms of publicist style began to appear in the earliest periods of social development and that these phenomena were reflected in the speeches of ancient orators. The article provides an overview of the comparative analysis of the publicist style in the English and Uzbek languages.

Текст научной работы на тему «ИНГЛИЗ ВA ЎЗБЕК ТИЛЛAРИДA ПУБЛИЦИСТИК УСЛУБИНИНГ СЕМAНТИК-СТИЛИСТИК ХУСУСИЯТЛAРИ»

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

ИНГЛИЗ BA УЗБЕК ТИЛЛАРИДА ПУБЛИЦИСТИК УСЛУБИНИНГ СЕМАНТИК-СТИЛИСТИК ХУСУСИЯТЛAРИ

Публицистик услубнинг умумий максади - жамоатчилик фикрига таъсир утказиш, укувчи ёки тингловчини нутк, иншо ёки маколада ёзувчи ёки маърузачи томонидан берилган талкин факат мантикий мунозаралар оркали эмас, балки миссий жозибадорлик йули билан амалга оширилишига ишонтиришдан иборат. Публицистик услуб куринишлари ижтимоий тараккиётнинг энг кадимги даврларидаёк пайдо була бошлаганини, бу куринишлар кадимги нотиклар нуткларида намоён булганлигини тилшунослар таъкидлаганлар. Маколада публицистик услубнинг инглиз ва узбек тилларидаги киёсий тахлили хакида умумий маълумот берилган.

Калит сузлар: функционал услуб, стилистика, публицистик услуб, бадиий тил услуби, жараён, ходисалар, аниклик, изчиллик

SEMANTIC-STYLISTIC PECULIARITIES OF PUBLICISTIC STYLE IN ENGLISH AND UZBEK LANGUAGES

The general aim of the publicist style is to exert influence on public opinion, to convince the reader or the listener that the interpretation given by the writer or the speaker in the speech, essay or article not merely by logical argumentation, but by emotional appeal as well. Linguists note that forms of publicist style began to appear in the earliest periods of social development and that these phenomena were reflected in the speeches of ancient orators. The article provides an overview of the comparative analysis of the publicist style in the English and Uzbek languages.

Keywords: functional style, stylistics, publicistic style, artistic language style, process, phenomena, clarity, coherence

ny6n^HCTHK ycny6 ^aMHAT $aon at30CHHHHr h^THMOHH-CHCCHH xaeTra MyH0ca6araHH aKC эттнрarцн. X,ap KaHgan ^aMHAT at30CH y3H amaeTraH ^aMH^THHHr H^THM0HH-HKTHC0gHH, ttmuMOHH-cnecHH Ba H^THMOHH-MagaHHH xaerara 6e$apK KapaMangn, ynapra y3 MyH0ca6araHH SnngnpagH. AHa myHgan MyH0ca6aTHH

Мархабо Нуриддин кизи Маматкулова

Кукон университети укитувчиси

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

ифодалашни таъминлаш учун хизмат киладиган нутк куринишлари публицистик услуб хисобланади [3, 55].

Публицистик услуб кенгайтирилган богланишлар ва эхтиёткор параграфлар билан изчил ва мантикий синтактик тузилиш оркали тавсифланади. Унинг хиссий жозибадорлигига миссий маънога эга сузлардан фойдаланиш оркали .эришилади. Ушбу услуб киска ифодалари билан хам ажралиб туради, баъзан улар етакчи хусусиятга айланади [2, 68].

Публицистик услуб куринишлари ижтимоий тараккиётнинг энг кадимги даврларидаёк пайдо була бошлаганини, бу куринишлар кадимги нотиклар нуткларида намоён булганлигини олимлар таъкидлаганлар.

Публицистик услуб замонавийлик йилномаси деб аталади, чунки у хозирги тарихни тулик акс эттиради, жамиятнинг долзарб муаммоларини ижтимоий-сиёсий, маданий-маиший, фалсафий ва бошкаларни хал килади.

Бирок, оммабоп услубнинг барча жанрлари куплаб умумий хусусиятларга эга булиб, уларни бир бутунликка бирлаштириш имконини беради. Ва бу умумий хусусиятлар улар умумий функцияга эга булганлиги билан боглик. Оммабоп услубнинг матнлари доимо оммага каратилган булиб, хар доим ахборот билан бир каторда таъсир килувчи функцияни хам бажаради. Таъсир утказишнинг вазифаси бевосита ва очик булиши мумкин. Масалан, митингда сузга чикканлар оммани хукуматнинг, у ёки бу нотикнинг, сиёсатчининг у ёки бу карорини куллаб-кувватлашга ёки рад этишга очик чакирадилар.

Оммабоп услуб кенг оммага каратилган ва мухим ижтимоий ёки сиёсий вокеаларга, маданий ёки ахлокий характердаги ижтимоий муаммоларга багишланган оммавий нуткларда ва босма оммавий ишларда кулланилади.

Публицистик услубнинг узига хос хусусияти хам шундаки, у бир шахсга эмас, балки оммага, бутун жамиятга ва унинг алохида ижтимоий гурухларига таъсир килади. Оммабоп услубда муаллифнинг индивидуаллиги илмий, расмий услубига караганда анча кучлирок намоён булади. Бирок, бунда муаллиф узини факат конкрет шахс (узига хос хусусиятларга ега) сифатидагина эмас, балки жамият вакили, маълум ижтимоий гоялар, манфаатлар намояндаси ва бошкалар сифатида хам намоён килади.

Демак, оммабоп услубнинг асосий хусусияти ижтимоий бахоловчилик булиб, у фактларни танлашда, уларга эътибор даражасида хам, экспрессив лингвистик воситалардан фойдаланишда хам намоён булади.

Мантикий фикрлаш ва хиссий жозибанинг характерли бирикмаси туфайли публицистик услуб бир томондан илмий наср ёки расмий хужжатлар услуби билан ухшашликларга ега. Унинг изчил ва мантикий синтактик тузилиши кенг

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

богланиш ва синчковлик билан параграфлаш уни илмий услубга ухшатади. Унинг эмоционал жозибадорлигига, одатда, миссий маъноли сузларни куллаш, эмоционал насрдаги каби образлар ва бошка услубий воситаларни куллаш оркали эришилади. Оммабоп услубда хиссий рангдаги сухбат услубининг элементлари хам мавжуд, чунки муаллиф уз нуткини шахссиз (илмий ёки расмий услубда булгани каби) килишига хожат йук, аксинча, у матнни тугридан-тугри алокада булган одамлар билан гаплашаётгандек жонли мулокот килишни курсатиш оркали якинлаштиришга харакат килади.

Оммабоп нутки одатда, ижтимоий-сиёсий, иктисодий, маънавий-ахлокий, адабий-танкидий мавзулардаги оммавий нашрларда, ижтимоий-сиёсий журналларда, барча газеталарда, нотикларнинг нуткларида, радио ва телевидение чикишларида намоён булади. Газета нутки матбуот нуткининг хозирги кундаги энг асосий куринишидир.

Нотиклик услуби - публицистик услубнинг огзаки булими сифатида намоён булади. Тингловчи билан тугридан-тугри алока килиш тилнинг ёзма ва огзаки турларининг синтактик, лексик ва фонетик хусусиятларини бирлаштиришга имкон беради. Бу услуб даврнинг сиёсий-ижтимоий масалаларига багишланган нуткларида, туй-хашамлар, дафн маросимлари ва юбилейлар, ваъз ва бахс-мунозаралар каби махсус маросимлардаги маърузаларда, судларда адвокат ва судяларнинг чикишларида яккол намоён булади. Ушбу услубнинг узига хос хусусиятлари: томошабинларга бевосита мурожаат килиш; баъзида кискартма сузлар; сузлашув сузларидан фойдаланиши билан бошка оммабоп субуслубларидан ажралиб туради. Тингловчилар факат хотирага таянганлиги сабабли, маърузачи тингловчиларга унга эргашиш ва нуткининг асосий фикрларини саклаб колиш учун купинча такрорлашга мурожаат килади. Таккослаш ва метафора маърузачи томонидан тез-тез ишлатилади, лекин улар одатда анъанавийдир, чунки хакикий сузларни тушуниш кийин булиши мумкин.

Нотиклик доираси аудиторияни камраб олиш билан чекланади, шунинг учун фан, санъат ёки бизнес каби сохалардаги мухим масалалар куриб чикилмайди. Тингловчи билан тугридан-тугри алока килиш тилнинг ёзма ва огзаки турларининг синтактик, лексик ва фонетик хусусиятларини бирлаштиришга имкон беради. Бирок, асосий хусусиятларига кура, нотиклик услуби огзаки ифода шакли ва имо-ишоралар ёрдамида узгартирилган булса-да, тилнинг ёзма хилма-хиллигига тегишли.

Ушбу услубда мавжуд булган сузлашув хилма-хиллигининг баъзи типик хусусиятлари: [7]:

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

1) махсус формулалар ёрдамида тингловчиларга тугридан-тугри мурожаат килиш: (Ladies and Gentlemen!; My Lords!; Mr. Chairman!; Honorable Members!; Highly esteemed members of the conference!; ёки баъзи расмий вазиятда, Dear Friends! ёки купрок хиссий ранг бериш, My Friends!; Цадрли дустлар!; Азиз юртдошлар!; Хурматли юртдошлар!). Тугридан-тугри мурожаат ифодалари ижро давомида такрорланиб, турли йуллар билан ифодаланиши мумкин (Mark you! Mind!) [1].

2) Тингловчиларга эътибор учун миннатдорчилик билдириш учун нутк охирида махсус формулалар (Thankyou very much; Thank you for your time; Эътиборингиз учун рахмат; Катта рахмат).

3) биринчи шахс олмоши - биз; 2-шахс - сизни [4] кулланилиши:

Бугун бизнинг цулимизда машуур "Машраб девони" шоирнинг севгилиси Маувашхоним томонидан тупланган ва тартибга солингандир. Шоирамиз Маувашхоним узбек адабиёти тарихи учун цилган бу азамат хизмати эвазига яна уша Наманган диндорлари томонидан сочи цирцилди...

We hold these Truths to be self-evident, that all Men are created equal, that they are endowed by their Creator with certain unalienable Rights, that among these are Life, Liberty, and the Pursuit of Happiness (Th. Jefferson, The Declaration of Independence).

4) кискартмаларни куллаш ёрдамида I'll; won't; haven't; isn't ва бошкалар:

We're talking about healing our nation. We're not talking about politics. We're all here to do everything in our power to save lives; I'm here to thank you for hearing that call. Actually, I shouldn't be thanking you, I should be thanking a Higher Power for giving you the call (George W. Bush).

5) сузлашув услубининг хусусиятлари, масалан, сузловчи якинрок алока урнатмокчи булган пайтда тингловчилардан саволлар сураши:

Sometimes it is said that man cannot be trusted with the government of himself. Can he, then, be trusted with the government of others? Or have we found angels in the forms of kings to govern him? (Th. Jefferson), or calling upon the audience: Let us then, with courage and confidence, pursue our own federal and republican principles.

Сузлашув услуби сингари, оммабоп нутк одатда хиссий оханглар ва коннотациялар билан тавсифланади. Журналистик услубнинг хиссий рангланиши юкори; у тантанали ёки истехзоли булиши мумкин, лекин у сузлашув нуткига хос булган пастрок маъноларга (уйноки, купол, вулгар ёки жаргон сузларни кулланилиши) эга булиши мумкин эмас. Услубнинг лугати одатда пухта уйланган ва асосан юкори услублар сохасида колади:

Four score and seven years ago our fathers brought forth on this continent, a new nation, conceived and so dedicated in Liberty, and dedicated to the proposition that all

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

men are created equal. Now we are engaged in a great civil war, testing whether that nation, or any nation so conceived, can long endure. We are met on a great battle-field of that war. We have come to dedicate a portion of that field, as a final resting place for those who here gave their lives that that nation might live. It is altogether fitting and proper that we should do this (A. Lincoln, the Gettysburg Address).

Нотиклик нуткининг стилистик воситалари мулокот шароитлари билан белгиланади. Aгар маърузачининг хохиши тингловчиларни уйготиш ва уни шубхада ушлаб туриш булса, у турли хил анъанавий стилистик усуллардан фойдаланади. Стилистик усуллар бир-бири билан чамбарчас богланган ва бир-бирини тулдиради, мураккаб накш хосил килади. Масалан, антитеза параллел конструкциялар оркали хосил булади, улар уз навбатида такрорлаш билан бирга келади ва кулминация хар хил такрорлашлардан хосил булиши мумкин:

But, in a larger sense, we cannot dedicate; we cannot consecrate; we cannot hallow this ground. The brave men, living and dead, who struggled here, have consecrated it, far above our poor power to add or detract. The world will little note, nor long remember what we say here, but it can never forget what they did here. It is for us the living, rather, to be dedicated here to the unfinished work which they who fought here have thus far so nobly advanced. It is rather for us to be dedicated to the great task remaining before us; that from these honored dead we take increased devotion to that cause for which they gave the last full measure of devotion; that we here highly resolve that these dead shall not have died in vain ; that this nation, under God, shall have a new birth of freedom and that the government of the people, by the people, for the people, shall not perish from the earth (A. Lincoln).

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Akramova Nozima Muzaffarovna, Akhmadjonova Shakhnoza Tolibjon Qizi Characteristic features of word formation of a newspaper article in English and Uzbek languages // Проблемы Науки. 2020. №2 (147). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/characteristic-features-of-word-formation-of-a-newspaper-article-in-english-and-uzbek-languages (дата обращения: 20.12.2021).

2. Crystal D., Davy D. Investigating English Style. — Ldn, 1969.

3. HUBACEK, Josef - Ucebnice stylistika, p. 68

4. М.Халилова: "Узбек тили стилистикаси асослари", "Фаргона" нашриёти, 2009. 6-бет

5. Мамажонов A. Кушма гап стилистикаси. -Тошкент: Фан. 1990.

6. Арнольд И.В. Стилистика. Современный английский язык [Электронный ресурс]: учебник для вузов/ И.В.Арнольд. - 10-е изд., -М.: Флинта, 2010. -384с.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

7. Гальперин И.Р. Стилистика английского языка. 3-е издание. / И.Р. Гальперин. -Издательство: М.: Высшая школа, 1988 г. - 316 с.

8. Сулаймонов А. Тил стиллари хдвдда // Совет мактаби, 1964, №6

9. Хошимова, Н. А. Ingliz va o'zbek tillarining funktsional uslublari / Н. А. Хошимова, Ш. Т. Ахмаджонова. — Текст: непосредственный // Молодой ученый. — 2020. — № 19 (309). — С. 584-585. — URL: https://moluch.ru/archive/309/69823 (дата обращения: 20.12.2021)

10. Qo'ng'urov R.Q., Karimov S.A., Qurbonov T.I. O'zbek tilining funksional stillari. -Samarqand, 1984.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.