Научная статья на тему 'МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИНГ ПСИХОФИЗИОЛОГИК РИВОЖЛАНИШИ'

МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИНГ ПСИХОФИЗИОЛОГИК РИВОЖЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

CC BY
722
40
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бола / усул / физиология / психофизиология / мия / тизим / нейрон / хужайра / ривожланиш асаб хужайра / тадқиқот / механизм / лойиха / амалий фаолият / психология / педагогика. / child / method / physiology / psychophysiology / brain / system / neuron / cell / nerve cell of development / research / mechanism / project / practical activity / psychology / pedagogy.

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Гузал Асатуллаевна Якубова, Зийнат Бобомурод Қизи Олимжонова

Ушбу мақолада мактабгача ёшдаги болаларнинг психофизиологик ривожланиши долзарб муаммоларидан бири сифатида кўриб чиқилади. Мақоланинг асосий мазмуни болаларнинг психофизиологик ривожланиши нуқтаи назаридан унинг табиати ва механизмларини тушунишга комплекс ёндашуви ёритилган. Шунингдек, болалар психофизиологик ривожланишига таъсир қилувчи омиллар кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSYCHOPHYSIOLOGICAL DEVELOPMENT OF PRESCHOOL CHILDREN

In this article, psychophysiological development of preschool children is considered as one of the pressing problems. The main content of the article covers the Komplex approach to understanding its nature and consequences from the point of view of the psychophysiological development of children. Also considered are the factors that affect the psychophysiological development of children.

Текст научной работы на тему «МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИНГ ПСИХОФИЗИОЛОГИК РИВОЖЛАНИШИ»

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИНГ ПСИХОФИЗИОЛОГИК

РИВОЖЛАНИШИ

Ушбу маколада мактабгача ёшдаги болаларнинг психофизиологик ривожланиши долзарб муаммоларидан бири сифатида куриб чикилади. Маколанинг асосий мазмуни болаларнинг психофизиологик ривожланиши нуктаи назаридан унинг табиати ва механизмларини тушунишга комплекс ёндашуви ёритилган. Шунингдек, болалар психофизиологик ривожланишига таъсир килувчи омиллар куриб чикилган.

Калит сузлар: бола, усул, физиология, психофизиология, мия, тизим, нейрон, хужайра, ривожланиш асаб хужайра, тадкикот, механизм, лойиха, амалий фаолият, психология, педагогика.

PSYCHOPHYSIOLOGICAL DEVELOPMENT OF PRESCHOOL CHILDREN

In this article, psychophysiological development of preschool children is considered as one of the pressing problems. The main content of the article covers the Komplex approach to understanding its nature and consequences from the point of view of the psychophysiological development of children. Also considered are the factors that affect the psychophysiological development of children.

Key words: child, method, physiology, psychophysiology, brain, system, neuron, cell, nerve cell of development, research, mechanism, project, practical activity, psychology, pedagogy.

Y36eKHCTOH Pecny6nHKacH npe3HgeHTHHHHr "EmnapHu MatHaBuH-axnoKuft Ba ^hcmohhh 6apKaMon этн6 Tap6nanam, ynapra TatnuM-TapSufl 6epum th3hmhhh cu^ar ^Hx,aragaH aHru 6ocKHHra KyTapurn Hopa-Tag6npnapH" Tyrpucuga Kapopu myHHHrgeK, yMyMHH ypTa Ba ypTa Maxcyc gaBnar TatnuM Myaccacanapuga y^yBHunapHH ncuxonoruK-negaroruK KynnaS-KyBBaraam TH3HMHHH aHaga TaKOMunnarnTupurn Ma^caguga Ba3upnap MaxKaMacu Kapop Ka6yn khhh6 yHga XanK TatnuMH вaзнpnнгн x,aMga Onun Ba ypTa Maxcyc TatnuM вaзнpnнгннннг yMyMun

Гузал Асатуллаевна Якубова

Тошкент давлат педагогика университети докторанти

Зийнат Бобомурод кизи Олимжонова

Тошкент давлат педагогика университети магистри

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489

OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 5 I 2022

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

ypTa Ba ypTa Maxcyc TatHuM MyaccacaHapu yKyBHuHapuHu ncuxoHoruK-negaroruK KyHHaS-KyBBaraam th3hmhhh TaKOMuHHamTupum MaKcaguga TatHuM MyaccacaHapuga ncuxoHoruK xu3Mar ^aonnaTHHH TamKuH этнm TaKHu^u KHpHTHnraH эgн[1].

Ycum Ba puBomHaHum mapaeHHapu TupuK MarepuaHuHr yMyMuM SuoHoruK xycycuflTHapu SyHuS xucoSHaHagu. Hhcohhhot ycumu Ba puBomHaHumu, TyxyM ypyraaHraH naMrgaH SomHaS, yHHHr xaera gaBOMuga gaBOM этagнгaн gouMHH pHBO^naHaguraH mapaeHgup. PuBomHaHum mapaeHu KecKHH paBumga gaBOM этagн Ba xaeTHuHr aHOxuga SocKuHHapu eKu gaBpHapu ypTacugaru $apK Ha^aKar MuKgopuft y3rapumHap, SaHKu cu^ar y3rapumnapu x,aM SyHagu.

AMpuM ^rouoHoruK TrouMnapHuHr тyзнннmн eKu ^aoHuaraga emra Sofhuk xycycuaTHapHuHr MaBmygHuru SoHa TaHacuHuHr MyaMaH em SocKu^Hapuga opraHu3M TaHKucnurugaH gaHOHar SepMaMgu. ByHgaM xycycuaraap MamMyacu y eKu 6y emHu TaBcu^nOBHu SyHuS xucoSHaHagu.

PuBomHaHum cy3u uhcoh opraHu3Muga M3 SepaguraH MuKgopuM Ba cu^ar y3rapumnapu mapaeHu cu^aruga, KeHr MatHoga TymyHuHumu KepaK. By Sapna TrouMnapHuHr TamKuH этнннmн Ba y3apo MyHocaSaraapHuHr MypaKKaSHuru gapamacuHu omupumra ohuS KeHagu. PuBomHaHum yHTa acocuM omuhhu y3 unura OHagu: ycum, opraHHap Ba TyKuMaHapHuHr SyHuHumu Ba maKHHaHumu (TaHaHuHr xapaKTepHu, y3ura xoc maKHHapuHu OHumu). YHap y3apo naMSapnac SoFHuKgup.

PuBomHaHumHuHr TypHu SocKuHHapuga TaHa HucSaraapu, atHu OgaM OpraHu3Muga TyFuHum naMTugaH SOmHaS to HOSyg SyHumurana xaeraHuHr TypHu gaBpHapuga y3rapuS TypaguraH тyзнннmн, SuoKuMeBuH mapaeHHapu, yMyMaH opraHu3MHuHr ^yH^u&Hapu Ba yHuHr aHOxuga тнзнмнapн y3ura xoc xycycu^THapu KaMg этннagн. By y3rapumHapra MatHyM gapamaga ycum Ba puBomHaHum SocKuHHapuHu SeHruHanguraH upcuM OMuHHap caSaS SyHagu. BupoK, TatHuM Ba TapSua, OBKaTHaHum Ba rurueHuK amam mapouTHapu, SoHaHuHr arpo^garuHap SuHaH MyHOKOTu, cnopT Ba um ^aoHuaTu, uHcoHHuHr ^m^MouM xaeraHuHr MOxuflTuHu TamKuH этyвнн SomKa OMuHHap Sy upcuM OMuHHapHuHr HaMoeH SyHumu, em xycycuaTHapuHuHr maKHHaHumu ynyH myga MyxuMgup.

BoHa TaHacu ycum mapaeHuHuHr y3ura xoc xycycuaTu yHuHr HOTeKucHuru eKu reTepoxpoHHuru Ba yнgyнaцнacнgнp. Ycum gaBpHapu MatHyM Sup ceKuHHamum SuHaH aHMamTupuHagu. BoHa ycumuHuHr энг KaTTa magaHHuru xaeTHuHr SupuHHu MuHuga Ba SaHOFaT gaBpuga, atHu 11-15 huh unuga ^apKHaHagu. TyFuHraHga SoHaHuHr SyMu ypTana 50 cm SyHca, xaeTuHuHr SupuHHu huhu oxupura KeHuS 75-80 cMra eTagu, atHu 50% gaH opTagu; TaHa Ba3Hu huh gaBOMuga 3 SapoSap KaTTaHamagu - TyFuHraHga ypTana 3.0-3.2 Kr, huh oxupura KeHuS эca - 9.5-10.0 Kr hu TamKuH

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

этади. Кейинги йилларда балогатга етгунга кадар усиш суръати пасайиб, йиллик вазн ортиши 1.5-2.0 кг ни ташкил этиб, тана узунлиги 4.0-5.0 см га ортади[2].

Тананинг нисбати хам ёш билан жуда узгаради. Янги тугилган чакалок нисбатан киска оёк-куллари, катта танаси ва боши билан катталардан фарк килади. Янги тугилган чакалок бошининг буйи танаси узунлигининг 1/4 кисмини, икки ёшли болада - 1/5, олти ёшда-1/6, 12 ёшда -1/7 ва катталарда-1/8 кисмини ташкил этади. Ёш утиши билан бошнинг усиши секинлашади ва оёк-кулларнинг усиши тезлашади. Балогатга етиш (балогатга етишгача) бошланишидан олдин тана нисбатларида жинсий фарклар булмайди ва балогатга етиш даврида йигит-кизлар кул-оёклари узунрок булиб, танаси киска ва чаноги кизларникига нисбатан торрок булади.

Тананинг узунлиги ва кенглиги уртасидаги нисбатларда учта давр: 4 дан 6 ёшгача, 6 дан 15 ёшгача ва 15 ёшдан катта ёшгача булган даврлар мавжуддир. Балогатгача булган даврда бака мисолида оёкларининг усиши туфайли умумий усиш балогат даврида ортиб боради.

Тананинг алохида кисмлари хамда купгина органларнинг усиш эгри чизиклари асосан тана узунлигининг усиш эгри чизигига тугри келади. Бирок, тананинг айрим органлари ва кисмлари турли хил усишга эгадир. Масалан, жинсий аъзоларнинг усиши балогатга етиш даврида жадал кечади, лимфа тукимасининг усиши шу даврга келиб тугайди. 4 ёшли болаларда бошнинг катталиги катта ёшдаги бош катталиги 75-90% га етади. Скелетнинг бошка кисмлари 4 ёшдан кейин хам тез усишда давом этади.

Балогатга етиш даврида нафакат жадал усиш, балки иккиламчи жинсий хусусиятларнинг шаклланиши хам кузатилади.

Организм алохида тизимларининг ривожланиш жараёнларида гетерохронияни уларнинг усиш суръатларини таккослаб кузатиш мумкин. Физиологик тизимларнинг алохида кисмлари хам нотекис етилади.

Асаб тизими хар доим бир бутун булиб ишлайди, лекин унинг алохида кисмлари турли суръатларда ва турли вактларда ривожланади ва шаклланади. Мисол учун, асаб тизимининг марказлаштирилган кисми, яъни тананинг атрофидан Марказий асаб тизимига импульсларни олиб борадиган, бу боланинг тугилишида анча етук булиб, нихоят 6-7 ёшга бориб тулик етилади. Айни пайтда, асаб тизимининг марказдан кочиш кисми, яъни Марказий асаб тизимидан ишчи органларга-мушакларга ва безларга импульсларни олиб борувчи, нихоят каттарок ёшга келибгина етилади.

Нотекис усиш - эволюция йули билан ишлаб чикилган мосламадир. Хдётнинг биринчи йилида тананинг узунлиги тез усиши тана вазнининг ортиши билан

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

боглик ва кейинги йилларда усишнинг секинлашиши органлар, тукималар ва хужайраларнинг фаол булиниш жараёнларининг намоён булишига богликдир [3].

Демак, ривожланиш морфологик ва функционал узгаришларга, усиш эса -тукималар, органлар ва бутун тана массасининг купайишига олиб келади. Боланинг нормал ривожланишида бу иккала жараён узаро чамбарчас богликдир. Бирок, кучли усиш даврлари кучли фаркланиш даврларига тугри келмаслиги мумкин.

Булинишнинг ортиши усишнинг сусайишига сабаб булади. Бош мия ва орка мия массасининг купайиши асосан 8-10 ёшда тугайди, деярли катталарнинг массасига етиб олади; асаб тизимининг функционал такомиллашуви узок вакт давомида содир булади.

Мотор анализаторининг етилиши асосан 13-14 ёшда содир булади, мотор функцияси такомиллашувнинг бир катор боскичларидан утади. Шу билан бирга кейинрок мушак тукимасининг янада жадал усиши ва булиниши кузатилади.

Ривожланишнинг гетерохронлиги онтогенезнинг бу боскичида организм учун энг зарур булган тузилмалар ва уларнинг функцияларини жадал ва танлаб усиши ва фарклаш имконини беради.

Индивидуал морфологик хосилалар ёки функцияларнинг ривожланишини киёсий урганишда кузатиладиган гетерохронизм, хеч кандай йул билан бола танасининг хаётининг маълум боскичларида ривожланиши уйгунлигининг йуклиги ёки бузилганлигини исботламайди.

Х,ар бир ёш даври учун хос хусусиятлар билан бир каторда ривожланишнинг индивидуал хусусиятлари хам мавжуд. Улар фарк килади ва саломатлик холатига, яшаш шароитларига ва асаб тизимининг ривожланиш даражасига богликдир. Ривожланишдаги кескин индивидуал огишлар асосан хаётнинг биринчи йилида, улар тугма хусусиятлар ва тарбия шароитлари билан боглик булганда намоён булади.

Му^итнинг усиш ва ривожланишга таъсири. Бола организми унга узлуксиз таъсир этувчи мухитнинг узига хос шароитларида ривожланади ва асосан унинг ривожланиш йулини белгилайди. И.М. Сеченов, унинг мавжудлигини куллаб-кувватлайдиган ташки мухитсиз организм имконсиз эканини таъкидлаган, шунинг учун организмнинг илмий таърифи унга таъсир киладиган мухитни уз ичига олиши керак. Бола организмининг турли ёш даврларида морфологик ва функционал кайта тузилишининг кечишига ирсий омиллар ва экологик омиллар таъсир курсатади.

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489

OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 5 I 2022

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Узига хос экологик шароитларга караб ривожланиш жараёни тезлашиши ёки сусайиши, унинг ёш даврлари эса илгарирок ёки кечрок содир булиши ва хар хил холатларга эга булиши мумкин[4].

Индивидуал ривожланишнинг хар бир боскичида узгарадиган бола организмининг сифат жихатдан узига хослиги хамма нарсада, энг аввало, унинг атроф-мухит билан узаро таъсири табиатида намоён булади. Бола тугиладиган биологик асосни маълум даражада янада бушатиш ёки маълум даражада узгартириш мумкин эмас, деб уйлаш нотугридир. Ташки мухит, айникса унинг ижтимоий томони таъсирида мухит бунга хисса кушса, ёки, аксинча, бостирилса, муайян ирсий сифатлар амалга ошиши ва ривожланиши мумкин.

Физиологлар узок вакт давомида бир неча ёш даврларини аниклаш учун хаётининг хар бир боскичида бола танасининг ривожланиш хусусиятларини аниклашга харакат килдилар. Тишларнинг чикиши, скелетнинг алохида кисмларини оссификациялаш вакти, усиш хусусиятлари, аклий ривожланиш ва бошкалар каби белгиларга асосланади. Хрзирги вактда ёш даврлаштириш схемаси тасдикланган булиб, унга кура куйидаги боскичлар фаркланади: янги тугилган чакалок - 1 ойгача; чакалок ёши - 1 ойдан 1 ёшгача; эрта болалик - 1 ёшдан 3 ёшгача; биринчи болалик - 4 ёшдан 7 ёшгача; иккинчи болалик даврида: 8 ёшдан 12 ёшгача угил болалар; кизлар - 8 ёшдан 11 ёшгача; усмирлик даври: 13 ёшдан 16 ёшгача угил болалар; кизлар 12 ёшдан 15 ёшгача; ёшлик даври: 17 ёшдан 21 ёшгача булган йигитлар, 16 ёшдан 20 ёшгача булган кизлар ташкил этади[5].

Янги туFилганлик даври. Янги тугилган давр бола хаётининг биринчи ойи хисобланади. Яшаш шароитининг кескин узгариши (бачадондан ташкари мавжудлиги) бола организмини бутунлай янги ва доимо узгариб турувчи экологик омилларга мослашишга мажбур килади. Бу янги тугилган чакалокнинг купгина органлари ва тизимларининг функцияларига таъсир этиб, баъзан уларнинг бузилишига сабаб булади. Биринчи 2-4 кун ичида янги тугилган чакалоклар вактинчалик жигар етишмовчилиги ва кизил кон хужайралари, гиперемия (тери кизариши, баъзан хурофий билан бирга), терморегуляция (тана харорати атроф-мухит хароратига караб узгариши) билан боглик вазн йукотиш каби ходисаларни бошдан кечирадилар. Биринчи ёки иккинчи хафтанинг бошига келиб, янги тугилган чакалокка овкатланиш ва парвариш килишнинг нормал шароитларида бузилишларнинг аксарияти деярли бартараф этилади.

Бу даврда она сути боланинг тугри ривожланишини таъминловчи асосий ва тула-тукис озука булиб хисобланади.

Гудаклик даври. Неонатал даврнинг охирида чакалок усиши ва ривожланишининг жадал суръатларига эга булади, бу бошка ёшда жуда мухим

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

ахамиятга эга булмайди. Биринчи йил давомида боланинг тана вазни 200% га, узунлиги эса 50%га ошади. Айникса, огирлик ва буйига кура катта кушилишлар йилнинг биринчи ярмида кузатилади (ойлик вазн ортиши 600 г, буйи эса-2.5-3 см).

Чакалокларда тукималар ингичкалиги ва нозиклиги, эластик толаларнинг етарли ривожланмаганлиги, натижада улар химоясизлиги билан ажралиб туради. Шу билан бирга, куплаб ёш хужайра элементлари ва уларни яхши озиклантирадиган кон томирларининг тукималарида мавжудлиги туфайли, болаларда хар кандай зарар катталарга караганда тезрок шифо топади.

Гудаклар, айникса, хаётининг дастлабки ойларида узок вакт уйгок туролмайди. Асаб тизимининг фаоллиги тезда пасаяди, бу эса кортекс ва миянинг бошка кисмлари оркали таркалади, ва уйкуга олиб келади.

Хдётнинг биринчи йилида болада нутк пайдо булади. Ажратилмаган товушлар аста-секин бугинлар билан алмаштирилади. Йил охирига келиб соглом бола атрофидаги катталарнинг нуткини жуда яхши тушунади, узи 5-10 та оддий сузни талаффуз килади[6].

БоFча ёши (1 ёшдан 3 ёшгача). Бу ёшда боланинг усиш ва ривожланиш даражаси бирмунча секинлашади. Буйининг усиши 8-10 см, огирлиги - йилига 4-6 кгни ташкил этади. Тана нисбатлари узгариб, бошнинг хажми нисбатан кичраяди: янги тугилган болада тана узунлигининг 1/4 кисмидан 1/5 кисмигача 3 ёшли болада ташкил этади. Тишларнинг булиши (йил охирига бориб улардан 8 таси булиши керак), хазм ширалари микдорининг купайиши ва улар концентрациясининг ошиши болани эмизишдан умумий озукага утказиш учун асос булиб хизмат килади.

Хдётнинг иккинчи йилидаги болаларда мушаклар - скелет тизимининг жадал усиши ва шаклланиши кузатилади. Асаб тизими ва сезги органлари тез ривожланади, харакатлар координацияси яхшиланади, болалар мустакил юра бошлайдилар ва югурадилар, бу эса уларга атрофдагилар билан кенгрок мулокот килиш имконини беради. Бола нутки ривожланади (бу ёшдаги болаларнинг суз бойлиги 200-300 га етади, улар нафакат алохида сузларни, балки бутун ибораларни хам талаффуз киладилар).

Ташки дунё билан кенгрок мулокот килиш хам юкумли касалликлар билан касалланишга катта имконият яратади. Бундан ташкари, ёш утиши билан она томонидан болага узатиладиган паст иммунитет заифлашади ва болаларда инфекциялар пайдо булиш хавфи ортади. Шу билан бирга, бу ёшдаги овкат хазм килиш ва овкатланишнинг уткир ва сурункали касалликлари хаётнинг биринчи йили болаларига караганда камрок учрайди.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Ёш болаларнинг тукималари хали жуда нозик ва заиф булади, бу даврда бола хали хам яхши каровга мухтождир. Мактабгача болалик даврида болалар билан теран ва тизимли тарбиявий ишларга эхтиёж ортади.

Мактабгача ёш (3 ёшдан 7 ёшгача). Бу давр боланинг секинрок усиш суръати билан характерланади. Йилига усишнинг катталашиши уртача 5-8 см, тана вазни -2 кг атрофида булади. Тананинг нисбати сезиларли даражада узгаради. 6-7 ёшга келиб бош тана узунлигининг факат 1/6 кисмини ташкил этади.

Мушак тукимасининг янада ривожланиши ва мушакларнинг иннервация аппаратининг шаклланиши туфайли болалар харакатларни яхши мувофиклаштиришни талаб киладиган турли хил жисмоний машкларни бажара оладилар; улар тез югуриш ва сакраш, кадамларда эркин юриш, мусика асбобларини чалиш, чизиш, хайкалтарошлик, когоздан турли хил, жуда мураккаб безакларни кесиб олиш кобилиятини эгаллайдилар.

Бу ёшда асаб хужайраларининг фаол холатда булиш кобилияти ортади, бош мия пустлогида манфий индукция жараёнлари бирмунча кучаяди, шунинг учун болалар хар кандай фаолиятга узокрок вакт диккатни жамлай оладилар.

Хдётнинг учинчи йилида болалар томонидан нуткда ишлатиладиган сузлар сони сезиларли даражада ортади ва нутк сигналлари боланинг хулк-атворини ташкил этишда катта роль уйнай бошлайди. Бола таклид оркали алохида сузлар ва бутун ибораларнинг талаффузини урганади, шунинг учун тугри нуткнинг шаклланиши куп жихатдан атрофдагиларга боглик. Катталар томонидан эътиборга олинмаслик, уткир ва сурункали касалликлар болада нутк ривожланишининг секинлашувига олиб келиши мумкин.

Марказий асаб тизими функционал холатининг бевосита акс этиши боланинг купгина курсаткичлар билан белгиланадиган хатти-харакатидир. Мактабгача ёшдаги болаларнинг купчилиги (77-84%) хулк-атвор нуксонларига эга эмас. Болалар харакати натижасида огишлар - кундузи ёки тунги уйку бузилиши, кам харакатлилик, анорексияга кадар иштаха пасайиши, ноодатий реакциялар куриниши (йиглокилик, асабийлашиш, уришкоклик), тез чарчаш ва дарслар давомида чалгиш, бекарор, купинча, гамгин кайфият - Марказий асаб тизимининг функционал бузилишларини курсатади. Бундай ходисаларни мактабгача таълим муассасаларига мослашиш вактида, уткир касалликлардан кейинги конвалессия даврида кузатиш мумкин.Уткир юкумли касалликлар, аллергияга мойиллик, рахитнинг бошлангич боскичи, нормал куйи чегарасидан гемоглобин камайиши, гипотрофия, семизлик, синиш нуксонлари ва хоказо каби тахдидли шароитлар тананинг бошка функционал касалликлар билан бирлаштиради[7].

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Мактаб ёши (6-7 ёшдан 17 ёшгача). 6 ёшдан 11-12 ёшгача бошлангич мактаб ёши бошланади. Бу ёшда болалар ва усмирларнинг барча органлари ва тизимлари ривожланишда давом этади. Чакалок тишлари бутунлай доимий тишлар билан алмаштирилади, мавжуд булмаган тишлар пайдо булади, скелет янада суяклашади, мушаклар ортади.

Бу даврда аклий ривожланишнинг ортиши туфайли бола янада мустакил булади. 6-7 ёшдан мажбурий мактаб таълими бошланади.

Заифлашган, купинча касалликда, биологик ривожланишда оркада колган болалар учун уларни мактабга тайёрлашда катъий индивидуал ёндашув амалга оширилиши, нафакат синфда, балки бошка фаолияти жараёнида хам ишни камайтириш ва зарур тиббий тадбирларни амалга ошириш керак. Уларнинг саломатлиги ва функционал имкониятлари яхшилангандагина вазифалар хажми пухта оширилиб, мактабга кабул килиш учун зарур даражага келтирилади.

Урта мактаб ёшида жинсий хусусиятларнинг шаклланишидан бошланиб, балогатга етиш билан тугайди. Балогатга етиш вакти жинс ва индивидуал хусусиятларга боглик: киз болаларда одатда 12-16 ёшда, угил болаларда эса бироз кечрок 13-18 ёшда юзага келади. Бу даврда жисмоний ва психик ривожланиш тугалланади, эндокрин тизими иши кайта курилади ва жинсий безлар фаолияти ортади[8].

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. «Ёшларни маънавий-ахлокий ва жисмоний баркамол этиб тарбиялаш, уларга таълим-тарбия бериш тизимини сифат жихатидан янги боскичга кутариш чора-тадбирлари тугрисида» Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 августдаги П^-3907-сон карори.

2. Возрастная анатомия, физиология и гигиена: программа курса и планы семинарских занятий: Воронеж. гос. ун-т; сост. Ю.А. Гончарова - Воронеж: ИПЦ ВГУ, 2007. - 19 с.

3. Громова З.П. Гигиена и физическое воспитание школьника в семье / З.П. Громова. - Мн.: Высш. шк., 1973. - 143 с.

4. Ежова Н.В. Педиатрия: учеб. пособие / Н.В. Ежова, Е.М. Русакова, Г.И. Кащеева. - Мн.: Высш. шк., 1999. - 524 с.

5. Жучкова А.И. Тестовые задания по анатомии, физиологии и гигиене: учеб. пособие для школьников по анатомии, физиологии и гигиене / А.И. Жучкова, В.В. Чурикова, М.А. Наквасина; Воронеж. гос. ун-т, Гимназия им. Н.Г. Б асова. -Воронеж: ВГУ, 2001.- 43 с.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

6. Матвеев Н.И. Самостоятельные работы учащихся по анатомии, физиологии и гигиене человека: пособие для уч. / Н.И. Матвеев. - М.: Просвещение, 1986. - 112 с.

7. Матюшонок М.Т. Физиология и гигиена детей и подростков: учеб. пособ. для пед. ин-тов / М.Т. Матюшонок, Г.Г. Турик, А.А. Крюкова; под ред. М.П. Кравцова. - 2-е изд., перераб. - М.: Высш. шк., 1980. - 285 с.

8. Никишов А.И. Дидактический материал по анатомии, физиологии и гигиене: пособие для учителей биологии и уч-ся / А.И. Никишов. - М.: РАУБ; Топикал,

1995. - 117 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.