Научная статья на тему 'МАКТАБГАЧА ЁШ ФЕНОМЕНИ'

МАКТАБГАЧА ЁШ ФЕНОМЕНИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
49
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мактабгача ѐш / феномен / индивидуал / психолог / дошкольный возраст / феномен / личность / психолог.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Ш.С. Сайфутдинов, Ю.К. Нарметова

Ушбу мақола мактабгача ѐшдаги боланинг психологик хусусиятлари ѐритилган. Мактабгача ѐшдаги болаларда ўзига ҳос хусусиятлари таснифлаб берилган. Психолог олимлар томонидан мактабгача ѐшдаги болаларнинг ўрганилганли кўрсатиб ўтилган. Мактабгача ѐшдаги болаларнинг феноменал хусусияти ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В данной статье рассматриваются психологические особенности ребенка дошкольного возраста. Классифицируются особенности у детей дошкольного возраста. Психологи доказали, что дети дошкольного возраста изучаются учеными. Изучена феноменальная природа детей дошкольного возраста.

Текст научной работы на тему «МАКТАБГАЧА ЁШ ФЕНОМЕНИ»

МАКТАБГАЧА ЁШ ФЕНОМЕНИ

Ш.С. Сайфутдинов

Тошкент давлат иктисодиёт университети доценти

Ю.К. Нарметова

Тошкент тиббиёт академияси доценти

АННОТАЦИЯ

Ушбу макола мактабгача ёшдаги боланинг психологик хусусиятлари ёритилган. Мактабгача ёшдаги болаларда узига хос хусусиятлари таснифлаб берилган. Психолог олимлар томонидан мактабгача ёшдаги болаларнинг урганилганли курсатиб утилган. Мактабгача ёшдаги болаларнинг феноменал хусусияти урганилган.

Калит суздар: мактабгача ёш, феномен, индивидуал, психолог.

АННОТАЦИЯ

В данной статье рассматриваются психологические особенности ребенка дошкольного возраста. Классифицируются особенности у детей дошкольного возраста. Психологи доказали, что дети дошкольного возраста изучаются учеными. Изучена феноменальная природа детей дошкольного возраста.

Ключевые слова: дошкольный возраст, феномен, личность, психолог.

КИРИШ

Ушбу маколага 2017 - 2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича харакатлар стратегиясининг Ижтимоий сохани ривожлантириш деб номланган туртинчи йуналишидан келиб чиккан холда, ёшларга оид давлат сиёсатини такомиллаштириш масалалари фундаментал методологик асос килиб олинади. Зеро хар кандай ёш даврининг генезиси, яъни бошлангич даври мактабгача ёш даврига бориб такалади. Шунинг учун хам мактабгача болалик психик ривожланиш хусусиятларига алохида эътибор каратишни максадга мувофик деб хисобладик.

Гудаклик даврининг узига хос хусусияти шундаки, унда бола ривожланиши асосан манипулятив фаолиятни узлаштириш йулидан борилади. Яъни хаётининг биринчи ярим йиллигида пайпаслаш, эшитиш, куриш-мотор кординациялари ривожланади. Бу ёшда бола янги нарсаларга нисбатан фаол уз муносабатини билдиради хамда бу янги нарсалар уз янгилигини саклаб турганга кадар уларни манипуляция килади.

Мазкур даврнинг асосий фаолияти бевосита катталар билан эмоцинал мулоцот уисобланади, зеро бола хали ёрдамга мухтож ва унинг хаёти катталар фаолияти билан боглик. Катталар болани парваришлайди ва у билан мулокот килади, шунингдек, унинг фаолиятини назорат килади хамда чегаралайди, яъни

тафаккур, нутк, хотира, унинг кобилиятлари ривожланиш даражаси хали унинг эхтиёжлари даражасига мувофик булмайди.

Боланинг энг катта ютузи уаётининг биринчи йили охирида жисмоний мустацилликт эришади, яъни юриш кобилияти ва шунинг учун ота-оналари томонидан унинг фаоллигини чегаралаш боланинг эътирози, кайсарлигига сабаб булади.

Бу давр бир ёш даври кризиси деб номланган. Л.С.Виготский буни боланинг юриши ва энг асосийси, нуткни узлаштириши билан бевосита боглайди.

Гудаклик даврида секин-аста нуткни узлаштириш бошланади, у асосан товушга такдид килишдан бошланади.

МЕТОДОЛОГИЯ

Нуткнинг фонематик курилишини узлаштириш фонеманинг суздаги урнига боглик булади, дастлаб ургу олган унли товушлар узлаштирилади. Нуткнинг семантик курилиши фаол ривожаланади, бола суз маъноларини узлаштиради. 1,5-1,8 ёшда боланинг семантикаси узига хос булиб, сузлар куп маънода турли нарсаларни ифодалаши мумкин булса, мактабга чикиш олдидан баркарор умумлашма ва ифодалар урнатилиши юз беради. Бундан ташкари, боланинг лексикаси жадал ривожланади, фаол лугат бойлиги кенгаяди, нуткнинг гармматик ва синтактик курилиши узлаштирилади.

Нутк ривожланиши билан боланинг тафаккури уам фаол ривожланади. Бу тафаккур харакатларни реал объектлар билан бажариш жараёнида амалга ошади. Тафаккурнинг бу шакли доирасида янада мураккаброк шакл -кургазмали-образли тафаккур, яъни кандайдир харакат амалий харакатларсиз, факат тасаввур, образга таянган холда амалга оширилади.

Дастлаб боланинг образли тафаккури аник предметлар ва уларнинг хусусиятлари билан боглик булади, бирок энди бевосита кабул килиш чегарасидан чикиш имконияти юзага келади. Кичик мактабгача ёшдаги бола топширикларни ташки йуналган харакатлар оркали бажаради, яъни уриниб куриш ва хатолар методи (кургазмали-харакатли тафаккур) оркали ечимини топади, урта мактабгача ёшда эса ечимнинг бир канча усуллари билан танишиб чиккач, топширикни предмет харакатлрисиз, аклда ишлашга кодир булади.

Энди тафаккур факат амалий предметли ва бевосита кабул килиш билан боглик булмайди, балки кургазмали-образли булади. Кургазмали-образли тафаккур - мактабгача ёшнинг асосий хусусиятларидан бири, мана шу оркали у шаклланади ва узининг ривожини топади. Кургазмали-харакатли ва кургазмали-образли тафаккурнинг ривожланиши мантиций тафаккурнинг шаклланиши билан чамбарчас богликдир.

Мактабгача ёшдаги боланинг ривожланишидаги энг мухим жихат бу -унинг ижтимоийлашуви, аввало, катталар ва бошка болалар билан мулокот килишидир. Психологияда ижтимоий ривожланиш билим ва тажрибаларнинг узлаштирилишидир. Боланинг кишилик жамиятининг аъзоси сифатида

шаклланиши бутун болалик даврида юз беради, бирок анча олдинрок, хаётининг биринчи хафтасиданок бошланади. Бунда оила, ота-онанинг урни, уларнинг болани кишилик муносабатлари оламига куйиб юборишга тайёрлиги хамда зарур булган ёрдами ва кумаги асосий вазифани бажаради.

Мулокот воситасида катталар (аввало, ота-она) болага таъсир утказади. Бу таъсирнинг йуллари турлича булиши мумкин.

Биринчидан, мухими шуки, бола томонидан катта субъект, шахс, жамият вакили сифатида кабул килинади. Мактабгача ёшда, айникса, катта мактабгача ёшдаги болаларда мулокотда шахсий мотив устунлик килади.

Иккинчидан, катталар болага бирон нарсани билиш учун топширик ва кандайдир харакатларни узлаштириш вазифаларини беради. Маълумки, топширикни бажариш мактов ёки даккини ишлаб беради. Бу муносабат, каттанинг бахоси мулокот доирасига киради хамда болага таъсир килишнинг бир йули сифатида каралади.

Учинчидан, боланинг катталар билан мулокоти боланинг нуткни узлаштиришига, шахс ривожланиши ва тенгдошлари уртасида дустона муносатнинг шаклланишига таъсир курсатади. Боланинг катталар билан мулокоти принципиал ахамиятга эга булиб, болаларнинг бир-бири билан буладиган мулокотидан фарк килади.

МУХОКАМА ВА ТАХЛИЛ

Катталар билан мулокотнинг камлиги боланинг нафакат аклий ривожланишига, балки унинг шахс сифатида шаклланишида хам салбий таъсир килади. Ота-оналар томонидан болага эътиборнинг камлиги боланинг психик ва психосоматик касалликларга чалинишига, шахс шаклланишида бузилишларга олиб келади.

Боланинг психик ривожланиши жараёнида унинг катталар билан буладиган мулокоти ривожланади ва бир неча боскичларни босиб утади. М.И.Лисина (1986) мулоктга асосида мулокот эхтиёжи турадиган ва унинг мазмуни хар бир ёш боскичида узгариб борадиган узига хос коммуникатив фаолият сифатида карайди.

Онтогенездаги (2-6 ойлик) дастлабки мулокот шакли - болада катталарнинг узига нисбатан диккат-эътиборлилигига эхтиёжни уз ичига олувчи вазиятли-шахсий мулоцот шакли хисобланади. Бу мулокот гудаклик даврида етакчи уринни эгаллайди. Иккинчиси вазиятли-иш мулокоти (6 ойликдан 3 ёшгача) булиб, унда асосий эхтиёж хамкорлик хисобланади. Мактабгача болалик даврига утишда янги мулокот шакли - вазиятга боглик булмаган билиш шакли хисобланиб, кичик ва урта мактабгача ёшни (3 ёшдан 5 ёшгача) уз ичига олади, унинг асосида катталарнинг хурмат билан муносабатда булиши туради.

Мулокотнинг бу тури юзага келиши мактабгача булган ёшдаги боланинг тафаккур, диккат, нутки ривожланиши даражаси уни мураккаброк масалалар билан шугулланишига имкон беради. Бирок хали унинг имкониятлари

чегараланган ва уни кизиктирган саволларга факат катталардан жавоб олиши мумкин.

Мактабгача ёш даврининг охирги боскичи (5 ёшдан 7 ёшгача). Бу даврда болаларда вазиятга оид булмаган шахсий мулокот шакли узаро тушунишга булган эхтиёж натижасида пайдо булади. М.И.Лисинанинг таъкидлашича, бу мулокот шакли уйин даражаларининг ривожланиши билан чамбарчас боглик булиб, бола энди оиласидаги шахслараро узаро муносабатларга, ота-оналарнинг ишларига эътибор бера бошлайди.

Бола бу даврда "мумкин", "мумкин эмас" тушунчалари билан боглик равишда эмоция ва хиссиётларнинг бошлангич шакллари, ахлокий хиссиётлар, шунингдек, "чиройли", "хунук" каби тушунчаларни узлаштириши натижасида эстетик хиссиётлари шаклланади.

ХУЛОСА

Амалий ва назарий хулосаларимизга асосланган холда ота-оналарга ва умуман барча укувчилар учун куйидаги тавсияларни беришимиз мумкин.

1. Муаммо ва зиддиятлардан куз юмманг - болаларни эшитган холда узингиз хам гапиринг;

2. Узингизга жабр етказманг - чунки сизга ёмон булса, болага хам яхши булмайди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Винникотт Д.В. Разговор с родителями. - М.: Класс, 1995. с. 92

2. Каримова В.М. Ижтимоий психология. - Т.: "Фан ва техналогия", 2012, б. 172

3. Шамсиев У.Б. "Оилавий муносабатлар тизимида боланинг узини-узи англаш жараёни" //Укув-услубий кулланма "Мумтоз суз" нашриёти, 2012 йил, 52-бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.