Научная статья на тему 'МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ АТРОФ ОЛАМ БИЛАН ТАНИШТИРИШНИНГ САМАРАЛИ ЙЎЛЛАРИ'

МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ АТРОФ ОЛАМ БИЛАН ТАНИШТИРИШНИНГ САМАРАЛИ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

1441
148
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шахс / мулоқот / сезги / кўргазмали-образли тафаккур / фаолият / қонуният / англаш / компетенция / педагогик тизим / прогностикдиагностик метод. / personality / communication / intuition / visual-figurative thinking / activity / regularity / understanding / competence / pedagogical system / prognosticdiagnostic method.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Тармиза Латиповна Хурвалиева

Мақолада мактабгача ёшдаги болаларни атроф олам билан таништириш мазмуни, шакл ва усуллари ёритилган. Болаларни атроф олам билан таништиришнинг ривожлантирувчи педагогик тизими келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EFFECTIVE WAYS OF EXPERIENCE WITH THE WORLD OF PRESCHOOL CHILDREN

The article discloses the content, forms and methods of familiarizing preschool children with the world around them. The developing pedagogical system of acquaintance with the surrounding world is presented.

Текст научной работы на тему «МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ АТРОФ ОЛАМ БИЛАН ТАНИШТИРИШНИНГ САМАРАЛИ ЙЎЛЛАРИ»

МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ АТРОФ ОЛАМ БИЛАН ТАНИШТИРИШНИНГ САМАРАЛИ ЙУЛЛАРИ

Тармиза Латиповна Хурвалиева

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти доценти, п.ф.н.

АННОТАЦИЯ

Маколада мактабгача ёшдаги болаларни атроф олам билан таништириш мазмуни, шакл ва усуллари ёритилган. Болаларни атроф олам билан таништиришнинг ривожлантирувчи педагогик тизими келтирилган.

Калит сузлар: шахс, мулокот,сезги,кургазмали-образли тафаккур, фаолият,конуният, англаш, компетенция, педагогик тизим, прогностик-диагностик метод.

EFFECTIVE WAYS OF EXPERIENCE WITH THE WORLD OF

PRESCHOOL CHILDREN

Tarmiza Latipovna Khurvaliyeva

Associate Professor, Candidate of Pedagogical Sciences

Chirchik State Pedagogical Institute

ABSTRACT

The article discloses the content, forms and methods of familiarizing preschool children with the world around them. The developing pedagogical system of acquaintance with the surrounding world is presented.

Keywords: personality, communication, intuition, visual-figurative thinking, activity, regularity, understanding, competence, pedagogical system, prognostic-diagnostic method.

КИРИШ

Шахс камолотида мактабгача давр мухдм хдсобланади. Бу даврда тенгдошлари билан мулокоти мураккаб узаро муносабатларни пайдо килади, унинг шахси ривожланишига таъсир курсатади. Х,ар кандай оила уз фарзандига болалик давридан узининг тасаввуридаги колипга солишга интилган х,олда таъсир этади. Бунда катталар томонидан маънавий таъсир этишнинг турли усул

ва шакллари танланади. Демак, катталар томонидан танланган йул бола келажагини белгилаб беради. Шунинг учун тадкикот доирасида оилалар билан ишлашнинг турли йуналишлари таълимий тадкикотнинг мазмунида алохида урин эгаллади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Мактабгача ёшда болаларнинг олами узгача булиб, бошка болалар олами билан боFлик булади. Боланинг ёши катта булган сари тенгдошлари билан купрок мулокотда булади. Мактабгача болалик даври мустакил булишни, боланинг уз кизикиш ва эхтиёжларини кондиришни назарда тутади. Мактабгача болалик жамоавий сифатларни шаклланишидаги сензитив давр хисобланади, шунингдек, бошка одамларга нисбатан инсоний муносабатларни уЙFOтади. Агарда бу сифатларнинг асоси мактабгача ёшда шаклланмаса, бола шахси ривожланишига салбий таъсир курсатиши мумкин. Бунинг окибатида бола ривожланишида тусиклар руй беради. Бу ёшда билиш фаоллиги ортиб боради: идрок, кургазмали тафаккур ривожланади, матникий тафаккур куртаклари пайдо булади. Билиш имкониятларининг усиши хотира, ихтиёрий диккат хосил булишига олиб келади. Мактабгача болалик даврида болада атроф-олам хакидаги илк тасаввурлар пайдо булади, атрофдаги вокелик ва ходисаларнинг оддий узаро алокадорлиги конуниятларини англаш куникмаси шаклланади. Шунингдек, олган билимларини мустакил равишда амалий фаолиятида куллай оладилар. Боланинг атроф оламнинг англашида нуткни хам урни алохида ахамият касб этади. Турли фаолият турлари ва мулокотнинг ривожланиши хам усади. Мактабгача ёшдаги болалар сузлар оркали берилган харакатларни бажарадилар, тушунтириш асосида билимларни узлаштирадилар (факатгина аник ва тушунарли кургазмали намойишга таянилади). Мазкур ёшда асосан англаш, хиссий билиш, идрок ва образли-тафаккур оркали пайдо булади. Мактабгача ёшдаги болада идрок, кургазмали харакатли ва кургазмали образли тафаккур шаклланади, унинг билиш имкониятларига караб, фаолиятнинг келгусидаги ривожланиши, нутки купрок юкори боскичга чикади мантикий тафаккур шакллари хосил булади.

Мактабгача ёшдаги болаларни атроф олам билан таништириш, буюм ва нарсалар, жонли ва жонсиз табиат ходисалари хакидаги аник билимлар беришни кузлайди. Уларни узлаштириш жараёнида билиш кобилияти шаклланади, табиатга ва атроф оламга туFри муносабатда булиш тарбияланади. Х,ар бир ёш гурухида атроф олам билан таништириш вазифалари амалга оширилади. Болалар аста-секин табиатшунослик ва атроф олам хакидаги билимларни

узлаштирадилар. 2-3 ёшдаги болалар усимликлар, хайвонлар, жонсиз табиат ходисалари билан танишадилар. Улар фазо ва макондаги жойлашувни урганадилар, усимликларнинг айрим белгилари (ранги, баргларининг шакли, тури), хайвонларнинг харакати ва овози, инсонлар хаёт тарзини умумлаштириб (балик сувда сузади, ошпаз овкат пиширади, шофёр машина хайдайди в.хк.) хулоса чикаради. Болаларда сезги аъзоларининг фаолияти такомиллашади (куриш, эшитиш, хид билиш ва бошк), диккат ривожланади ва кузатилаётган объектга кизикиш уЙFOнади, уларга эхтиёткорона муносабатда булиш хисси тарбияланади.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Беш ёшдаги болаларда табиат ва жамиятдаги ходисалар хакидаги тасаввурлар пайдо булади, чунки бола хаётида улар билан доимо тукнашади, улар хакида умумий хулосалар чикаради. МашFулотларда предметли-хиссий фаолият жараёнида атроф оламни англайдилар ва уйинларда яккол тасаввур киладилар. Болалар кузатиш оркали усимликлар, хайвонларнинг алохида белгиларини ажратадилар, аниклайдилар, сенсор курсаткичлардан фойдаланадилар (ранги, шакли, катталиги), объектларнинг ташки куринишига караб таккослайдилар ва гурухларга ажратадилар. Билимларни узлаштириш жараёнида болаларда билиш фаолиятининг юкори шакллари ривожланади. 5-7 ёшда боланинг кургазмали-образли англаш даражаси ривожланса турт ёшда сабабий-окибат натижаларига оид хулоса чикарадилар. Уларда кургазмали-образли тафаккурнинг олий шакли юз беради. Улар умумий билимларни узлаштирадилар, табиат ва атроф оламда руй берадиган вокеа ва ходисалар хакидаги тасаввурлар пайдо булади. Болалар вокеа ва ходислар, предмет ва буюмлар, усимликлар, хайвонларнинг узига хос хусусиятларини борлик, тириклик билан боFликлигини билиб оладилар.

Мактабгача ёшдаги болаларда янги фаолият турлари пайдо булади, масалан, уйин асосий ва дастлабки фаолият тури хисобланади, тасвирий фаолият илк ижодий мехнат фаолияти махсули хисобланади. Мехнат фаолиятига доир элементар харакатлар шаклланади. Мактабгача ёшда болалар ахлокий тасаввурлар ва жамиятдаги хулк-атвор шаклларини узлаштиришга жалб этиладилар. Мактабгача таълим ташкилотининг таълим-тарбия жараёнида боланинг хар томонлама, яъни жисмоний, аклий, ахлокий, мехнат ва эстетик жихатдан ривожланиши амалга оширилади. Бола фаолиятининг мазмунини билим ва куникмалар ташкил этади. Мазкур билим, куникма, малака ва компетенциялар атроф олам билан таништириш натижасида шаллантирилади.

Тадкикотимизда мактабгача ёшдаги болаларни атроф олам билан таништиришнинг мавжуд ривожлантирувчи педагогик тизими прогностик-диагностик методларга устуворлик бериш асосида такомиллаштирилди.

Мактабгача ёшдаги болаларни атроф олам билан таништиришнинг ривожлантирувчи педагогик тизими

Таълим мазмуви

X

Жараен

Илк, ва мактабгача ёшдагн болалар ривожланшпита

куйиладитан Давлах талаон "Илк кдцам" давлат укув дастурн

Т

Т

Тарбиячп фаолняти

-1-

Укув-таронявий фаолият шакллари Режалаштиршп

Методик фаолият Инновацион фаолият Тарбиячи-методист

г

Блок-модул

-агроф олам ва

она Ватан

-шахслараро

муносабат

-бутом ва

предметлар

-хаёт

хавфсизлигя -сомом турыуш тарзн

V

Методик таъмииот

-yiyB

кулланма

-машгулот

ишланмалар

-дидактик

кургазмлар

-таркатмалар

Т

Шакллар

машгулот

- экскурсия

- сайр

- кургазма

- учрашув -фестивал -конференция

i

Режалаштириш

-эркин фаолият -мотивацнон -технологик -иитегратив -диференциал -идивнудалаштнриш

J V.

Методик фаолият

-ахборот излаш -тахднл вдоташ -танлаш -киёсий тазушл

I

т ,

1ароиячн-методнст

-уз-узини тахлил кдпнш -рефлексия -имиж яратиш -коиетенциянн рнвояслантнри

Хямкорлик

Оила Мактаб Ташкилотлар Махалла

I

Оила ва мактаб, ташкилотлар

- учрашув

-тренинг

-укув семинари

-маслахдт

-тадбирпар

-фестивал

-эскурсия

-викторина

Ресурс л ар: -таълимнй-ривожлантирувчн материаллар - АКТ воситалари -видероликлар Тамоппллар: -бола шахсига йуналтирилганлик: -коммуникатнвлик: -нжтимоий йуиалганлик. Инновапион фаолняти -фасилитатор -модератор -пснхолот -масла^агта -нуналтирувчи

Дтррф Ш! ЖНОШЙШ эга бола

2.2Лрасм. Мактабгача ёшдаги болаларни атроф олам билан таништиришнинг ривожлантирувчи педагогик

ТТЛ ими

Мактабгача ёшдаги болаларни атроф олам билан танишиштиришда машFулотлараро боFликлик хам амалга оширилади. Болалар укув фаолияти максади ва вазифаларини узлаштириш натижасида амалиётга татбик этишга харакат киладилар. Ижодий ва изланувчанлик муаммоларини ечиш усулларини узлаштирадилар. Болаларда режалаштириш, назорат ва укув харакатларини бахолаш куникмаси пайдо булади. Тарбиячилар куйилган вазифалар ва шароитларни укув фаолиятига мос келишини таъминлашлари хамда натижага эришишнинг самарали йулларини аниклашлари талаб этилади. МашFулотларда белги ва символлардан фойдаланиш, урганилаётган жараён ва объектларнинг моделини яратишда самара беради, шунингдек, укув ва амалий вазифаларни ечишнинг турли йуллари аникланади. Нутк воситалари ва ахборот коммуникацион технологиялардан фойдаланиш хам атроф олам хакидаги тасаввурларни шакллантиришда мухим омил булиб хизмат килади. Укув машFулоти максади ва вазифасига мос келувчи турли жанрдаги матнлар мазмунини узлаштириш хикоя килиш куникмасини шакллантиради. Масалан: "Менинг Ватаним", "Менинг оилам", "Менинг гузарим", "Менинг махаллам"

каби мавзуларда болалар расмлар оркали хикоялар тузишлари мумкин. Айникса мантикий фикрлаш, таккослаш, анализ, синтез, умумлаштириш, белгиларига кура турларга ажратиш, ухшашлиги ва сабабий боFликлар, фикрлаш кетма-кетлиги, таниш тушунчаларни саралаш каби жараёнлар амалга ошади.

ХУЛОСА

Атроф олам билан таништиришнинг мазмунини тахлил килишда Илк ва мактабгача ёшдаги болалар ривожланишига куйиладиган Давлат талаблари, "Илк кадам" давлат укув дастурида белгиланган вазифаларга таянилди. Таълим жараёнида укув-тарбиявий фаолият шакллари, режалаштириш ва фойдаланиладиган ресурслар туFри танланиши лозим. Тарбиячи методик, инновацион ва методист сифатида фаолиятини ташкил этади. Шунингдек, оила, мактаб, ташкилотлар, махалла билан хамкорликни ташкил килиш назарда тутилади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Узбекистон Республикасининг илк ва мактабгача ёшдаги болалар ривожланишига куйиладиган давлат талаблари. Мактабгача таълим вазирлиги МХ,-1-сон буйруFи. Т.: 2018. 18 июнь.-31б.

2. "Илк кадам" мактабгача таълим муассасасининг давлат укув дастури. Узбекистон Республикаси Мактабгача таълим вазирлигининг 2018 йил 7 июлдаги 4-сонли хайъат йиFилиши карори билан тасдикланган. (Муаллифлар: Грошева И.В,.Евстафьева Л.Г,.Махмудова Д.Т,.Набиханова Ш.Б,.Пак С.В, Джанпеисова Г.Э) . -Т.: 2018.- 59 б.

3. Дыбина О.В. Ребёнок и окружающий мир. Программа и методические рекомендации. Для занятие с детьми 2-7 лет. Изд.Мозаика-синтез., 2017-123 с.

4. Козина Е.Ф. Методика ознакомления с окружающим миром в предшкольном возрасте. Изд..Прометей-2011-690 с.

5. Хурвалиева Т.Л. Мактабгача ёшдаги болаларни атроф олам билан таништириш жараёнини ташкил этиш мазмуни. Журнал. Ta'lim, fan va innovatsiya. Тошкент. 2019 йил №4-сон.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Хурвалиева Т.Л. Technology For The Formation Of Environmental Concepts In Senior Preschoolers By Computer. International journal of scientific & technology research volume. INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC & TECHNOLOGY RESEARCH VOLUME 9, ISSUE 02, FEBRUARY 2020 Р 37723775.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикасининг илк ва мактабгача ёшдаги болалар ривожланишига куйиладиган давлат талаблари. Мактабгача таълим вазирлиги МХ,-1-сон буйруFи. Т.: 2018. 18 июнь.-31б.

2. "Илк кадам" мактабгача таълим муассасасининг давлат укув дастури. Узбекистон Республикаси Мактабгача таълим вазирлигининг 2018 йил 7 июлдаги 4-сонли хайъат йотилиши карори билан тасдикланган. (Муаллифлар: Грошева И.В,.Евстафьева Л.Г,.Махмудова Д.Т,.Набиханова Ш.Б,.Пак С.В, Джанпеисова Г.Э) . -Т.: 2018.- 59 б.

3. Дыбина О.В. Ребёнок и окружающий мир. Программа и методические рекомендации. Для занятие с детьми 2-7 лет. Изд.Мозаика-синтез., 2017-123 с.

4. Козина Е.Ф. Методика ознакомления с окружающим миром в предшкольном возрасте. Изд..Прометей-2011-690 с.

5. Хурвалиева Т.Л. Мактабгача ёшдаги болаларни атроф олам билан таништириш жараёнини ташкил этиш мазмуни. Журнал. Ta'lim, fan va innovatsiya. ^шкет1. 2019 йил №4-сон.

6. Хурвалиева Т.Л. Technology For The Formation Of Environmental Concepts In Senior Preschoolers By Computer. International journal of scientific & technology research volume. INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC & TECHNOLOGY RESEARCH VOLUME 9, ISSUE 02, FEBRUARY 2020 Р 37723775.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.