Научная статья на тему 'МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛА ИНҚИРОЗИНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛА ИНҚИРОЗИНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
847
47
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ота-она / фарзанд / мактабгача ѐш / инқироз / психологик. / родитель / ребенок / дошкольник / кризис / психологический.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Шахноза Жураева

Мақолада мактабгача ѐшдаги болаларнинг психологик хусусиятлари ѐритилган. Уч ѐшдаги болаларда юз берадиган инқирозли вазиятларни психологик тахлили берилган. Мактабгача ѐшдаги болаларни инқирозли вазиятларини хориж олимлари томонидан ўрганилганлиги тахлил қилинган. Инқирозли вазиятларда болалар билан қандай муносабат бўлиш учун психологик тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье описаны психологические особенности детей дошкольного возраста. Дан психологический анализ кризисных ситуаций, возникающих у детей трех лет. Проанализировано, что кризисные ситуации дошкольников изучались зарубежными учеными. Даются психологические советы о том, как вести себя с детьми в кризисных ситуациях.

Текст научной работы на тему «МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛА ИНҚИРОЗИНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛА ИЩИРОЗИНИНГ ПСИХОЛОГИК

ХУСУСИЯТЛАРИ

Шахноза Жураева

"Махалла ва оила" илмий-тадкикот институти ходими

АННОТАЦИЯ

Маколада мактабгача ёшдаги болаларнинг психологик хусусиятлари ёритилган. Уч ёшдаги болаларда юз берадиган инкирозли вазиятларни психологик тахлили берилган. Мактабгача ёшдаги болаларни инкирозли вазиятларини хориж олимлари томонидан урганилганлиги тахлил килинган. Инкирозли вазиятларда болалар билан кандай муносабат булиш учун психологик тавсиялар берилган.

Калит сузлар: ота-она, фарзанд, мактабгача ёш, инкироз, психологик.

АННОТАЦИЯ

В статье описаны психологические особенности детей дошкольного возраста. Дан психологический анализ кризисных ситуаций, возникающих у детей трех лет. Проанализировано, что кризисные ситуации дошкольников изучались зарубежными учеными. Даются психологические советы о том, как вести себя с детьми в кризисных ситуациях.

Ключевые слова: родитель, ребенок, дошкольник, кризис, психологический.

КИРИШ

Уч ёшида бола узини шахс сифатида англай бошлайди ва мустакилликка интилади, узини катталар каторида куришни истайди. Бу давр купинча 3 ёш инкирози деб хам аталади, бир катор тадкикотчилар, хусусан, Л.С.Виготский бу даврнинг белгиларини тавсифлайди. Л.С.Виготский нафакат уни тавсифлади, балки унинг илмий асосини курсатиб берди, инкирознинг ижобий ва салбий томонларини изохлади.

Инкирознинг дастлабки белгиси - боланинг негативизми, яъни катталар томнидан бериладиган хар кандай талабни бажаришдан бош тортади, унинг реакцияси талаб мазмунидан келиб чикмайди, балки талабнинг узига нисбатан булади.

Уч ёшдаги инкирознинг иккинчиси белгиси - бу кайсарлик, бола бирон нарсани хохлагани учун эмас, балки у шуни талаб этгани учун бажарилишини катъий туриб маъкуллайди.

Учинчи белги терсликдир. ^айсарликдан фаркди равишда терслик кучли характерга эга. Уз хохишларини бажартиришни талаб килади.

Туртинчи белги - узбошимчалик. Бола карор кабул килишда мустакиллик булишни талаб килади. Бундан ташкари, Л.С.Виготский иккинчи даражали белгиларни хам ажратиб курсатади: катъий норозилик, исён, мунтазам муаммоларни юзага келтириши, хаккорат сузларни куллаши ва хк. Олим ягона фарзандли оила болаларида деспотизм шаклида, куп болали оила болаларидан бошка болаларга нисбатан кдзганиш шаклида намоён булишини таъкидлайди.

Бундай белгиларнинг намоён булиши ота-она болага нисбатан илк ёшларида куллаган назорат ва дакки шаклларини узгартириши лозимлигидан далолат беради, яъни инкироз даври шахснинг ижтимоий узаро муносабатларида кечади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ

Мактабгача ёшдаги боланинг психик ривожланишида асосий фаолият уйин хисобланади. Д.Б.Элькониннинг таъкидлашича, бола фаолиятининг асосий мотиви катталар хаётига кириш. Уларнинг куролларидан фойдаланиш, шахслараро муносабатларга киришиш, катталардек харакат килиш хисобланади. Бирок бола хали кичкина ва катталар хаётида мустакил яшай олмайди, шунинг учун унинг интилишларини амалга оширувчи ягона имконият - бу уйиндир. Айнан уйинда инсон фаолияти мазмуни ва мотивларига дастлабки ориентация хамда катталар муносабати уртасида уз урнини англаш юз беради. Бола ижтимоий роллар ва уларни богловчи муносабатларни, уз позицияси ва катталар позициясини якколрок тушуна бошлайди. Мана шунинг асосида янги ижтимоий мотив - ижтимоий ахамиятга эга булган ва ижтимоий бахоловчи фаолият юзага келади.

Онтогенездаги (2-6 ойлик) дастлабки мулокот шакли - болада катталарнинг узига нисбатан диккат-эътиборлилигига эхтиёжни уз ичига олувчи вазиятли-шахсий мулоцот шакли хисобланади. Бу мулокот гудаклик даврида етакчи уринни эгаллайди. Иккинчиси вазиятли-иш мулокоти (6 ойликдан 3 ёшгача) булиб, унда асосий эхтиёж хамкорлик хисобланади. Мактабгача болалик даврига утишда янги мулокот шакли - вазиятга боглик булмаган билиш шакли хисобланиб, кичик ва урта мактабгача ёшни (3 ёшдан 5 ёшгача) уз ичига олади, унинг асосида катталарнинг хурмат билан муносабатда булиши туради.

Мулокотнинг бу тури юзага келиши мактабгача булган ёшдаги боланинг тафаккур, диккат, нутки ривожланиши даражаси уни мураккаброк масалалар

билан шугулланишига имкон беради. Бирок хали унинг имкониятлари чегараланган ва уни кизиктирган саволларга факат катталардан жавоб олиши мумкин.

Мактабгача ёш даврининг охирги боскичи (5 ёшдан 7 ёшгача). Бу даврда болаларда вазиятга оид булмаган шахсий мулокот шакли узаро тушунишга булган эхтиёж натижасида пайдо булади. М.И.Лисинанинг таъкидлашича, бу мулокот шакли уйин даражаларининг ривожланиши билан чамбарчас боглик булиб, бола энди оиласидаги шахслараро узаро муносабатларга, ота-оналарнинг ишларига эътибор бера бошлайди.

МЕТОДОЛОГИЯ

Мактабгача ёшдаги боланинг ривожланиш жараёнида унинг мотивацион-эхтиёж доирасида узгаришлар кечади: мактабгача ёшнинг дастлабки йилларида мотивлар англанмаган, аффектив буёкка эга булган, муайян вазият билан боглик хусусиятларга эга булади. Мактабгача ёшнинг охирги йилларида бола мотивлари умумлашган максадлар тарзида намоён булади, мотивларни англаш бошланади, мотивлар иерархияси шаклланади.

Бу даврда мотивларнинг юзага келиши ва ривожланишини бола шахси ривожланиши мезонлари сифатида караш мумкин. Мактабгача ёшнинг дастлабки йилларида мотивлар иерархиясининг факат асослари юзага келса, етти ёшга келиб унинг шаклланиши бошланади.

Сюжетли-ролли уйиннинг бола ривожланишидаги мухим хусусиятлардан яна бири сифатида Д.Б.Эльконин унинг "билиш эгоцентризми"га таъсирини урганади. ва бартараф этади. Уйин жараёнида турли ролларни бажараётган бола турли нуктаи назарларни узаро нисбатини аниклайди, бошканинг урнига узини куйиб куради, одоб-ахлок меъёрларини узлаштиради. Болада айнан мактабгача булган ёшда инсонлар уртасидаги асосий коидаларни узлаштира бошлаб, уларнинг хатти-харакатларини бахолай бошлаганидан этик боскичлар ва ахлокий хислатларнинг дастлабки шакллари юзага келади.

Кичик мактабгача ёшда ахлокий бахо эмоционал бахо билан аралашиб кетади, яъни "яхши", "ёмон" мезонлари "ёкади", "ёкмайди" бахолари билан аралашиб кетади. Урта мактабгача ёшга келиб, узига эмоционал бахони тобелантирувчи ахлокий тушунчалар асосий уринга чикади. Мактабгача ёшнинг охирги даврларига келиб, бола бошкаларнинг кизикишларидан келиб чикиб иш бажариши мумкин. Боланинг ахлокий сифатлари шаклланишида намуна хисобланувчи катталар бевосита ва бавосита таъсир курсатади.

ХУЛОСА

Амалий ва назарий хулосаларимизга асосланган холда ота-оналарга ва умуман барча укувчилар учун куйидаги тавсияни беришимиз мумкин.

1. Болалар канчалик айбдор булса хам, улардан юз угирманг.

2. Муаммо ва зиддиятлардан куз юмманг - болаларни эшитган холда узингиз хам гапиринг.

3. Узингизга жабр етказманг - чунки сизга ёмон булса, болага хам яхши булмайди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Винникотт Д.В. Разговор с родителями. - М.: Класс, 1995. с. 92

2. Каримова В.М. Ижтимоий психология. - Т.: "Фан ва техналогия", 2012, б. 172

3. Шамсиев У.Б. "Оилавий муносабатлар тизимида боланинг узини-узи англаш жараёни" //Укув-услубий кулланма "Мумтоз суз" нашриёти, 2012 йил, 52-бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.