CC BY
5МАЪЛУМОТИ КЛАВИХО ДАР БОРАИ БАЪЗЕ ШАДРДОИ МОВАРОУННАДР
Цонмуродов Ш.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Сайё^и испанй Руи Гонсалес де Клавихо сол^ои 1403-1406 ба Мовароунна^р ва Хуросон сафар карда муддати зиёде дар Самарканд буд. Х,ангоми сафари худ аз бисёр шах,рх,ои ин кишварх,о дидан намуда, хотирах,ои худро дар китобе бо унвони «Рузномаи сафари Самарканд ба дарбори Темур (1403-1406)» таълиф намуд, ки он маъхази мух,ими таърихию чугрофй ба шумор меравад. Ин асари мух,им соли 1990 аз чониби олими рус Мирокова И.С. аз забони испанй ба забони русй баргардон шуда, бо мукаддима ва тавзехоти муфассал нашр гардид [3].
Мо дар маколаи мазкур танхо доир ба маълумоти Клавихо доир ба шах,рх,ои Мовароуннах,р таваккуф менамоем. Тавре маълум аст, Амударё Хуросону Мовароуннахрро аз хам чудо месохт. Клавихо ва х,амрох,они у хднгоми сафари худ аз шах,рх,ои Хуросон дидан карда пас ба сарзамини Мовароуннах,р ворид гаштанд ва нахустин шахри Мовароуннахр, ки онхо вориди он шуданд, Тирмиз буд.
Шахри Тирмиз дар сохили рости Амударё чойгир шуда буд. Ин шахр асосан ба нохияи Балх тааллук дошт [1, с. 32].
Сарзамини Самарканд аз руи маълумотхои Клавихо нихоят серахолй буда, заминхои хосилхез ва дорои боигарихои зиёд будааст.
Шахри Термит (Термиз), ки сафирон ба он омаданд, шахри азим ва серахолй буд. Шахр ягон девор ё дигар намуди иншоот надошт. Дар атрофи он богхои сершумор ва каналхои обёрй чой гирифта буданд.
Клавихо дар рузномаи худ менависанд, ки мо муддати тулонй рох рафта ба ин шахр (Тирмиз) расидем нихоят монда шуда будем, бо кучаю майдонхои нихоят серодам рох мепаймудем, ки дар ончо молхои гуногун фурухта мешуданд. Дар ин шахр ба мо илтифоти зиёд зохир карда бо хама он ашёхое, ки мо эхтиёч доштем пурра таъмин карданд; инчунин ба мо либосхои аз пила тайёр шуда хадя карданд.
Ба ин шахр ба назди сафирон саворахои шохй омада ба онхо изхор кард, ки уро ба инчо Темур фиристодааст, то пурсад, ки ахволи саломатиашон чй гуна аст, ба онхо чй гуна муносибат мекунанд ва у кай ба дидори онхо мушараф мегардад [3, с. 100].
Тибки маълумоти Клавихо, онх,о бисту хаштуми августи соли 1404 нисфирузй ба шахри Кех (Кеш) наздик шуданд. Шахр дар хамворй доман пахн карда буд. Аз хар тарафи он чуйборхо, каналхо, шахрро бо об таъмин мекарданд. Дехахо ва богхо шахрро ихота карда буданд. Тобистон шахр хусни хеле зебое дошт. Дар заминхои обии шахр гандум, ангур, пахта, харбуза ва дарахтони мевадиханда парвариш меёфтанд. Дар атрофи шахр чукурихо канда шуда буданд ва дар назди дарвозахои он купрукхое мавчуд буданд, ки бардошта мешуданд. Шахри Кех (Кеш) зодгохи Темур ва падари у Тарагай ба хисоб мерафт [3, с. 102].
Дар шахри Кеш бисёр бинохо ва масчидхои мухташам мавчуд буданд. Сохтмони як бинои нихоят бузург бо амри Темур идома дошта хануз ба анчом нарасида буд. Назди он оромгохи падари Темур вокеъ гардида буд. Макбараи дигареро Темур барои дафн кардани худаш месохт. Мегуянд, ки як мох кабл Темур ин оромгохро тамошо карда изхори норозигй намуд, ки даромадгохаш танг аст ва супориш дода буд, ки онро аз нав созанд: холо ончо устохо захмат кашида истодаанд. Еайр аз ин дар ин масчид писари якуми Темур дафн карда шудааст, ки у Чдхонгир ном дошт.
Клавихо менависад, ки ин масчид ва макбара бо тилло ва сангхои кимматбахо оро дода шуда буданд. Дар руз бо фармони Темур ба ин масчид бист гусфанди бирён кардашударо ба хотири рухи падару писараш, ки ончо дафн шуда буданд, равон мекарданд. Дамин ки сафирон ба шахри Кеш расиданд, дар навбати аввал онхоро ба ин масчид оварда ба онхо гушти зиёд, мева ва дигар гизохо пешкаш карданд. Баъди тановули гизо онхоро дар касри калон чой карданд. Ба хотири онхо базми мухташам оростанд [3, с. 102].
Рузи дигар, чумъа сафиронро барои тамошо ба касри калони шахри Кеш, ки бо фармони шох сохта шуда буд бурданд. Мегуянд, ки бист сол аст, ки дар он хунармандону устохо хар руз мехнат карда истодаанд. Кдср дорои даромадгохи хеле дароз ва дарвозахои баланд буд, хангоми ба он ворид шудан аз чониби чапу рост манорахои хишти бо ороишоти гунонун мавчуд буданд. Дар зери ин манорахо
хоначахои хypде сохта шyда бyданд, ки даp надоштанд ва хангоми Темyp даp касp бyдан одамон даp онхо менишастанд. Аз кафои даpвоза боз даpвозахои дигаp пеш меомад ва баъди онхо майдони калон, ки пахноии он наздик сесад кадамpо ташкил дода, ба воситаи он ба хонаи аз хама калони K^p воpид мешyданд, ин хона бо тилло, сангхои киматбахо оpо дода шyда 6уд ва аз санъати баланди хyнаpмандон даpак медод [3, с. 1G2-1G3].
Даp боло ва миёначои он pасми шеp ва офтоб тасвиp ёфта буд. Ин нишони Темyp ба хисоб меpафт. Гаpчанде мегуфтанд, ки ин касppо бо фаpмони Темyp сохтаанд, ман гумон мекунам, ки ибтидои сохтмон ба х,окими пештаpаи самаpкандй тааллук доpад, зеpо даp нишон тасвиp ёфтани шеp ва офтоб ин нишонаи х,окими самаpкандй аст. Нишони Темyp бошад, се доиpае буд, ки чунин чой гиpифта буданд: G G G
Ин маънои онpо дошт, ки y шохи се кисмати олам аст. Темyp амp каpда буд, ки даp хама тангахо ва хама ашёхо ки бо фаpмони y истехсол каpда мешаванд ин нишон тасвиp каpда шавад [3, с. 1G3].
Аз ин лихоз, менависад Клавихо, ман фикp мекунам, ки сохтмони ин касppо хануз то Темyp х,окими дигаp OFOЗ каpдааст. Ин се доиpача ба хаpфи О монандй доpанд, даp мyхpхои подшохй низ вомехypанд. Темyp ба хама халкхое, ки бочу хиpоч месyпоpиданд фаpмон дода буд, ки даp тангахои худ ин нишониpо тасвиp намоянд.
Ба воситаи ин даpи касp ба толоpи кабул, ки шакли чоpкyнчаи баpобаpпахлy дошт ва девоpхои он бо тиллою сангхои кимматбахо оpо ёфта буданд, воpид мешуданд.
Аз ин чо сафиpонpо ба ошёнаи болой гyзаpониданд, ки хонахои он низ бо тилло оpо ёфта буданд. Он кадаp хyчpахоеpо намоиш доданд, ки шахс даp тасвиpи онхо очизй мекашад [3, с. 1G3-1G4].
Баъди ин ба хайати сафиpони испанй хyчpахо ва хонахои дамгиpй баpои худи сеноp ва занони y чудо каpдашyдаpо нишон доданд. Девоpхо фаpш ва шиддати ин хyчpах0 нихоят мохиpона оpо дода шуда буданд. Даp сохтмони ин касp хyнаpмандони гуногуни сеpшyмоp захмат кашида буданд. Ба сафиpон инчунин хонаеpо, ки ончо базму маъpакахои сенёp гyзаpонида мешуданд нишон доданд. Толоpи он хеле васеъ ва хуб тачхизонидашуда буд [3, с. 1G3-1G4].
Масчид ва касpи ин шахppо Темyp ба хотиpи падаpаш, ки ин чо дафн гашта буду зодаи ин шахp буд бунёд намуда буд. В.В. Баpтолд сохтмони муваффаконаи касpи Ок Саpойpо даp шахpи Кеш ба анчоми бомуваффакияти Юpиш ба Хоpазм алокаманд медонад. Kдсpи Ок Саpой даp Кеш аз таpафи устохое, ки соли 1379 аз Хоpазм асиp гиpифта оваpда шуда буданд, соли 1380 сохта шуда буд [2, с. 16G].
Сафиpон даp шахpи Кеш ду pyз монда, сипас бегохй шахppо таpк каpда шабpо даp як дехае гyзаpонда, pyзи дигаp даp бинои мухташаме, ки ба Темyp тааллук дошт, хypоки нисфиpyзи хypданд. Ин бино даp хамвоpии бyзypг, даp сохили даpё вокеъ гаpдида боFи нихоят калонpо доpо буд ва хусни зебое дошт.
Ин боги зебо, ки «БоFи чахоннамо» ном дошт, даp pох ба суи Шахpисабз, даp дехаи ^аpотеппа, даp масофаи 24 км чанубии шахpи Самаpканд чойгиp буд [4, c. 15G].
Ба кавли Клавихо сафиpон ба зудй аз ин чо баpомада баpои шабгyзаpони даp як дехаи калон каpоp гиpифтанд, ки начандон дypтаp аз Самаpканд вокеъ гаpдида буд ва он Месеp ном дошт.
Савоpае, ки сафиpонpо хамpохй мекаpд изхоp намуд, ки онхо метавонанд худи хамин pyз ба Самаpканд pахсипоp шаванд, вале y бояд пешакй ба Темyp хабаpи ба шахpи Самаpканд pасидани онхоpо pасонад.
Сафиpонpо даp боFи Дилкушо чой каpданд. Бино якчоя бо боF Талисия ном дошт, онх,о ба забони худашон онpо Калбет (ГyлбоF) меномиданд [3, c. 1G6-1G7].
Шояд инчо сухан даp боpаи касpи Темyp даp тахта Каpага, ки соли 1398 сохта шуда буд меpавад, ки онpо боFи калоне ихота каpда, ба онхо бо максади обёpии чуйхои кухй аз аFбаи даp миёни Самаpкандy Шахpисабз буда чоpй мегаштанд [1, c. 61].
Аз ин боF то Самаpканд хамвоpие бо боFхо, хонахо, бозоpхо, ки даp онхо молхои гуногун фypyхта мешуданд, чой гиpифта буданд. Даp тули се соат сафиpон ба бино ва боFе, ки Темyp ончо каpоp дошт pасиданд.
Дамин ки сафиpон ба инчо pасиданд онхоpо даp хонае чо каpда ба наздашон ду савоpа хозиp шуда, изхоp каpданд, ки хама он ашёхо ва тyхфахоеpо, ки баpои сеноp оваpдаанд, диханд то ки онхоpо ба таpтиб даpоваpда ба шахсони ба Темyp сyпоpанда диханд. Сафиpон аз pyи гуфтаи ин ду савоpа амал каpда, ашёхои бо худ оваpдаpо сyпоpиданд.
Сафиpи султони Бобулистон, ки хамpохи сафиpони испанй буд, ин амали сyпоpишдодаи савоpахоpо ичpо каpда хадяхои баpои Темyp оваpдаи хyдpо ба онхо сyпоpид. Баъди гиpифта бypдани тухфаю ашёхо сафиpонpо аз зеpи оpинчашон дошта гиpифта бypданд.
Даpи даpомадгохи боF нихоят калон буда, даp назди он посбонони зиёде истода буданд. Сафиpон аз даpвоза даpомада, шаш филpо диданд, ки болои хаp кадомашон дутогй байpакча зада шуда буданд. Даp болои филхо одамон нишаста буданд ва онхоpо мачбyp мекаpданд, ки халкpо хушхол гаpдонанд. Ду савоpа сафиpонpо хамpохй мекаpданд.
Сафиpон либоси кастилягй доштанд ва ин боиси хандаи баъзе хозиpбyдагон мегаpдид, онхоpо ба назди як савоpаи кyхансол бypданд, ки даp баландие каpоp гиpифта буд. У писаpи яке аз хохаpони Темyp буд ва сафиpон даp назди у таъзим каpданд. Баъд онхоpо назди кудаконе бypданд, ки онхо хам даp баландие нишаста буданд. Инхо набеpагони Темyp буданд ва сафиpон даp низди онхо хам таъзим намуданд [3, c. 1G7-1G8].
В.В. Баpтолд кайд мекунад, ки даp миёни набеpагони Темyp, ки даp ин маpосими кабули сафиpони испанй ва Хитой тиpамохи соли 1404 шиpкат доштанд, УлyFбеки дахсола низ будааст [1, c. 66].
Сафиpони испанй аз 8-уми сентябp то 21-уми ноябpи соли 1404 даp шахpи Самаpканд каpоp доштанд. Даp ин муддат, яъне дуюним мох, ба шаpафи онхо даp ин шахp маpосимхои сеpшyмоp оpостанд, ки даp кисмати охиpони мавзуъ даp ин боpа маълумот хохем дод.
Шахpи Самаpканд даp хамвоpй доман пахн каpда атpофи он хандакхои чyкyp канда шуда буд. Он аз шахpи испании Севиля андаке бyзypгтаp буд, беpyн аз шахp хонахои сеpшyмоp шахppо ихота каpда буданд. Тамоми шахppо боFy токзоpхоpо мyхосиpа намуда буданд, ва шахp даp миёни ин боFy токзоpхо каpоp дошт. Даp байни ин боFхо кyчаю майдонхои сеpшyмоpе вучуд доштанд, ки ахолиашон зич чой гиpифта даp онхо нон, гушт ва дигаp молхо фypyхта мешуданд. Даp ин боFхои беpyназшахpй сохтмонхои зиёди овозадоppо вохypдан мумкин буд, ки ба Темyp тааллук доштанд. К^исме аз онхо азони шахpиёни бой буданд. БоFy токзоpхо чунон зиёд буданд, ки ба чангал монандй доштанд ва шахp даp байни онхо ба воситаи, ин боFхо ва шахp каналу чyйбоpхои зиёд чоpй мешуданд; даp ин боFхо ба тавpи фаpовон хаpбyза ва пахта паpваpиш каpда мешуд. Хаpбyзахои ин заминхо нихоят хуштамъ буданд. Xаp pyз коpвони шyтypхои пypбоpи хаpбyзаю ангyp ба тавpи хайpатоваp даp хаpакат буданд. Даp дехахои атpоф низ ин махсулотхо нихоят зиёд буда, онpо бештаp хушк мекаpданд. Хаpбyзаpо чунин хушк мекаpданд; ба тавpи кундаланг баъди пyсташpо гиpифта бypида даp офтоб хушк каpда даp халтахо гиpифта тамоми сол нигох медоштанд.
Шахpи Самаpканд ва атpофи он заминхои нихоят хосилхезу бой дошт. Инчо хама чизpо дидан мумкин буд нон, шаpоб, гушт, мева, паppанда ва гyсфандони азимчуса бо думбахои калон, хамин хелаш хам буд, ки думбаи он бист фут вазн дошта як одам онpо базyp мебаpдошт. Саpшyмоpи гусфандон нихоят зиёд буда аpзишашон нихоят паст буд, наpхи як чуфти онхо як дукат буд (дукат пули тиллоии испанй). Дигаp махсулотхо низ хусусан нон, биpинч нихоят аpзон буданд. Ин шахp ва замини он нихоят хосилхез буд. Баpои ин боигаpиаш ин шахppо Самаpканд ном каpда буданд, номи асосиаш бошад Симескент буд, ки маънояш махали бой мебошад. Симес аз забони онхо - калон бyзypг ва кент- махал, дех буда, аз хамин чо номи ин шахp пайдо шудааст. Симескент -калимаи тypкй буда маънояш «дехаи бой» аст. Боигаpии ин шахppо на танхо маводи хypоквоpй, балки матоъхои абpешимин, атласу шохй, пусту мyина ташкил медод, ки инчо ба тавpи васеъ истехсол мешуд [3, c. 138].
Темyp ин шахppо боз хам мyхташамy ободу зебо каpдан мехост. X^p як саpзаминеpо, ки ишF0л мекаpд, як кисми ахолии онpо кучонда оваpда инчо сокин мекаpд. Хусусан устохо ва хyнаpмандони зиёдеpо ба инчо оваpда аз паи бунёди сохтмонхои мyхташам шуд. Аз Димишк устохои сеpшyмоpи сохахои гуногуни хyнаpмандй, бофандагон, яpоксозон шишасозон, кyлолгаpонеpо оваpд, ки шyхpат доштанд. Аз Тypкия бошад, сохтмончиён, заpгаpонpо ба инчо оваpд. Аз дигаp давлатхо низ устою хyнаpмандони сохахои гyногyнpо оваpда буд, чй маpдy чи зан. Мегуянд, ки шyмоpаи онхо беш аз яксаду панчох хазоp нафаp буд. Даp миёни онхо халкхои гуногун тypкхо аpабхо, маpвхо, аpманхо, юнонихо ва дигаpон буданд.
Дар шахри Самарканд конуният риоя карда мешуд. Ягон шахс хукук надошт шахси дигарро ранчонад ё бе ичозати х,оким амалй зуроварй содир намояд. Барои х,оким бошад, хама кору амал раво буд [3, c. 139-142].
Рузи чумъа бисту якуми ноябри соли 1404 хайати сафирони испанй аз шахри Самарканд баромада шаш рузи оянда рохи хамвору хуб ва серодамро тай карданд. Онхоро бо хама чизи лозимй таъмин мекарданд, хам чои зисту хам гизо.
Рузи панчшанбе, бисту хафтуми ноябри соли 1404 ба шахри бузурге расиданд бо номи Бояр (Бухоро) ном дошт. Шахр дар хамвории фарохе доман пахн карда, атрофаш хандаку чукурихо канда онхо бо об пур карда шуда буданд.
Дар як гушаи ин шахр калъае сохта шуда буд. Он аз гил бино ёфта буд, зеро дар инчо санг кариб ки мавчуд набуд то ки атрофу деворхояшонро бо он махкам намоянд. Шахр аз чихати нон, гушт, шароб ва дигар хурданихо бой буд. Дар ин шахр сафирон бо хама ашёхои лозимй таъмин карда шуданд. Онхоро бо асп низ таъмин карданд [3, c. 145].
Дар шахри Бухоро сафирон шаш руз монданд. Дангоми дар ин шахр будани онхо барфи нихоят зиёде борид. Панчуми декабр онхо аз ин шахр баромада тули се руз аз хамвории калоне гузаштанд, ки дехахои зиёди серахоли дошт. Сафирон ба дарёи азими Биамо (Оби Аму) расиданд, ки онро як дафъа хангоми суи Самарканд рох паймудан гузашта буданд. То ба ин дарё расидан сафирон дар як дехаи начандон аз Аму дур ду руз таваккуф карда бо ашёхои зарур таъмин шуданд, зеро онхоро лозим меомад давоми шаш руз биёбонро тай намоянд (ин биёбони ^арокум буд). Дахуми декабр ба воситаи каикхо аз дарёи Биамо (Амударё) гузаштанд [3, c. 145-146].
Гуфтах,ои боло аз он гувох,й медихднд ки Клавихо хднгоми аз шахрх,ои Мовароуннахр гузаштан бештар ба таърих, забони он махдл, тарзи заминдорй, олоти коркарди замин, навъх,ои зироаткорию обчакорй, низоми обёрй ва амсоли онх,о таваччухи зиёд зох,ир намудааст.
Адабиёт:
1. Бартольд В.В. Улугбек и его время \\ Соч. Т. 2. Ч. 2. М., 1964.
2. Бартолд В.В. История Туркестана Сочинения Т. 2. Ч. 1. М., 1963.
3. Руи Гонсалес де Клавихо. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура (1403-1406).
- М., 1990.
4. Пугаченкова Г. А. К вопросу о реконструкции ансамбля Дорус Сиадат. - Ташкент, 1956.
СВЕДЕНИЯ КЛАВИХО О ГОРОДАХ МОВАРЕННАХРА
В данном статье автор анализирует сведения Клавихо о городах Средней Азии периода Темуридов. Особое внимание даётся таких городах как Самарканд, Бухара, Термиз, Кеш и другие. Автор рассматривая проблемы, излогает мнение Клавихо о происхождение название городов, уровен развития население, сады и резиденции Тимура и того подобное.
Ключевые слова: Клавихо, Мовареннахр, город, сведение, сад, резиденция, население, жизнь народа, аудиенция.
INFORMATION ABOUT CITIES CLAVIKHO MOVARENNAHRA
In this article, the author analyzes the information Clavikho City Central Asia Temurids period. Particular attention is given to such cities as Samarkand, Bukhara, Termiz, Cash and others. Author examining the problems izlogaet Clavikho opinion about the origin of the name of the city, Level of development of the population, the gardens and the residence of Timur and the like.
Keywords: Clavikho, mixing, the garden, residence, city, town, population, life of the people, the audience.
Сведения об авторе: Джонмуродов Шамшод, ассистент кафедры общей истории Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни, e-mail: jonmurodov.90@mail.ru
About author: Jonmurodov Shamshod, an assistant of the chair of general history, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini
