Научная статья на тему 'НЕКОТОРЫЕ ШТРИХИ ИЗ ЛИЧНОСТИ ТАМЕРЛАНА В ТРУДАХ С. АЙНЇ'

НЕКОТОРЫЕ ШТРИХИ ИЗ ЛИЧНОСТИ ТАМЕРЛАНА В ТРУДАХ С. АЙНЇ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
76
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТЕМУР / УБИЙСТВА И ИСТРЕБЛЕНИЕ / ЗЛОДЕЯНИЕ СУЛТАНА АБУСАИДА

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Муродов Ахмадхон Амрохонович

В статье автор по данным исторических работ Садриддина Айни показывает тираническое управление, злодеяния Тимура и его потомков.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOME INFORMATION ABOUT TEMURLANG IN S. AINI’S WORKS

The tyrannical ruling and cruelty of Temurlang and his progeny according to the historical works of Sadriddin Aini are reviewed in this article.

Текст научной работы на тему «НЕКОТОРЫЕ ШТРИХИ ИЗ ЛИЧНОСТИ ТАМЕРЛАНА В ТРУДАХ С. АЙНЇ»

ТАЪРИХ ВА ДУЦУЦ (ИСТОРИЯ И ПРАВО)

БАЪЗЕ ЧУЗЪИЁТИ ШАХСИЯТИ ТЕМУРЛАНГ ДАР ОСОРИ С. АЙНИ

Муродов А. А.

Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй

Устод Садpиддин Айнй баpобаpи бyнёдгyзоpи адабиёти навини точик, махсyб ёфтан даp саpгахи таъpихшиносии миллй низ макоми шоистаpо сохиб аст. Махз бо кушиши y ва мyсташpикони хоpичивy ватанй омузиши илмии таъpихи халки точик вyсъат пайдо намyд. Ба хамин маънй академик Бобочон Fафypов навиштааст, ки «Падаpи миллат устод Айнй 6уд, ки баpои yмpи дyбоpа ёфтани точикон бештаp аз хаp кас мyбоpиза каpдааст ва ба Fалаба pасидааст» [7, с. 201].

Устод Айнй даp як силсила асаpхои таъpихй ва таъpихию адабии худ, ба мисли «Исёни Муканнаъ», «Kдхpамони халки точик Темypмалик», «Таъpихи амиpони манFитияи Бyхоpо», «Матеpиалхо даp боpаи таъpихи инкилоби Бyхоpо», «Таъpихи инкилоби фитpй даp Бyхоpо», «Намунаи адабиёти точик», «Fyломон» ва «Ёддоштхо», ки хаp кадоме аз таpафи мухаккикон бахои сазовоp гиpифтааст, даp инъикоси таъpихи халки точик низ накши мyассиpе гузоштааст. Ин захмати устод Айнй таpафи мyаppихони шинохта З. Ш. Рачабов [10], И. С. Бpагинский [6], С. Ш. Табаpов [11], А. Мyхтоpов [9], Н. Дотамов [13] ва дигаpон боpхо таъкид шудааст.

Академик З. Ш. Рачабов даp pисолаи «Садpиддин Айнй- мyаppихи халки точик» (1951) даp баpобаpи бахо додан ба асаpхои таъpихии устод таъкид менамояд, ки то имpyз тамоми пахлухои асаpхои таъpихии С. Айнй мавpиди баppасй ва омузиши мухаккикон каpоp нагиpифтааст. Аз зyмpа то имpyз назаpи Садpиддин Айнй ба таъpихи давpаи хyкмpонии хонадони Темyp ва темypиён, ки як маpхалаи хассоси таъpихй махсуб меёбад, аз мадди назаpи пажухандагон дyp мондааст. Дол он ки даp асаpхои «Восифй ва хулосаи «Бадоеъ-ул-вакоеъ» [3], «Aлишеp Навой» [1] ва «Миpзо Aбдyлкодиpи Бедил» [5] доиp ба вазъи сиёсию иктисодй, адабию фаpхангй ва сиёсати дахшатангези Темyp ва темypиён даp Моваpоyннахpy Хypосон ва Диндустон андешаву мулохизахои судманд баён шудаанд.

Садpиддин Айнй даp та^изи худ ба китоби Б. Fафypов «Таъpихи мyхтасаpи халки точик» оид ба вазъи сиёсиву ичтимоии давpаи хyкмpонии амиp Дусайн ва амиp Темyp бахои аpзанда додааст: «Халкхои мехнаткаши Моваpоyннахp аз аввали ^p чй будани Темyppо фахмида буданд, ки Темyp як Чингизи дигаp аст, ки даp либоси мусулмонй баpомадааст. Онхо нисбат ба мyFyлони бодиянишини Fайpимyсyлмон чй кадаp нафpат дошта бошанд, нисбат ба Темyp, амиp Дусейн ва саpкаpдагони онхо низ хамон кадаp нафpат доштанд. Бинобаp, ин ахолии Самаpканд баъд аз pондани мyFyлони бодиянишин, Темyp ва хамpохони ypо низ ба шахp pох додан намехостанд.

Темyp ва Aмиp Дусайн хам ба ин маънй пай бypда, pохбаpони ахолии шypишгаpи Самаpкандpо бо фиpеб ба даст даpоваpда кушта, баъд аз он шахppо ишFол каpданд» [4, с. 299].

Бино ба иттилои саpчашмахо ахолии Самаpканд ва pохбаpони саpбадоpон даp симои амиp Дусайн ва Темyp мyFyлеpо медиданд, ки баpобаpи ба саpи кyдpат омадани онхо зулму истибдод бештаp мегаpдад. Ибни Apабшох кайд мекунад, ки даp Самаpканд чамоате аз шypишчиён бокй монда буд ва Темypи Ланг бо хама савлаташ аз онхо доимо таpсy хаpос дошт ва хаp гохе ки аз Самаpканд беpyн мешуд, онхо шypиш мебаpдоштанд, «чунин холат нух маpотиба такpоp шуд» [8, с. 17]. Темypи Ланг баpои халосй ёфтан ба онхо зиёфате оpоста, бо pохи фиpебy найpанг саpваpони шypишpо ба катл pасонидааст.

Садpиддин Айнй хангоми баppасии замони зиндагй, фаъолияти сиёсй-чамъиятй ва осоpи адабии Aлишеp Навой бо истифода аз манбаъхои таъpихй, пеш аз хама

«Равзат-ус-сафо»-и Миpхонд баpобаpи маълyмот додан оид ба вазъи сиёсию иктисодии Моваpоyннаxpy Хypоcон, бyнёдкоpиxои Aлишep Навоиpо бо Тeмyp мукоиса намyда, навиштааст: «Миp Aлишep ба воситаи имоpатxои оммавии худ мeъмоpии замони хyдpо биcёp боло баpоваpд. Фаpки имоpатxои Aлишep, аз имоpатxои амиp Тeмyp даp ин буд, ки Тeмyp имоpатxои хyдpо ба усто ва xyнаpмандонe, ки аз ватанашон мисли аcиp кyчонда мeоваpд, ба cypати мачбypй мекунонид. Aммо Aлишep усто ва коpкyнонpо бо инъому эxcон ва бо мyкофотxои пай даp пай ба rap ташвик каpда имоpат месохт» [1, с. 25].

Устод Aйни даp ин аcаp вазъи илму, адаб, фаpxанг, инчунин ихтилофxои сиёси, динй, мазxабй, зиддиятxои синфй ва аxволи иктисодии давpаи Тeмyp ва тeмypиёнpо хеле вокеъбинона инъикос намудааст. Дамчунин адиб аз xyкмpонии як зyмpа амиpони хонадони тeмypй, аз кабили Султон Aбycаид (1450-1469), Дусайн Бойкаpо (1469-1506) ва Бадеъуззамон (1507) маълyмотxои мушаххас додааст. Даp баpобаpи ин устод аз чаxолати Султон Aбycаид, нисбати катли xамcаpи Шоxpyх-Гавxаpшодбeгим чунин кайд мекунад: «... y даp аввали салтанати худ зани Шоxpyхмиpзо-Гавxаpшодбeгимpо кушт; биcёp шоxзодагони тeмypиpо pyйpоcт аз дами тег гyзаpонид...» [1, с. 25].

Садpиддин Aйнй даp пeшгyфтоpи таъpихии худ ба китоби «Восифй ва хулосаи Бадоеъ-ул-вакоеъ» (1956) pочeъ ба анъанаxои нависандаи забаpдаcти вокeанигоpи аcpxои 15-16 Зайниддин Маxмyди Восифй маълумот дода то андозае аз xодиcаxои охиpи аcpи 15 ва аввали аcpи 16 ки cолxои охиpи салтанати тeмypиёнpо даpбаp мeгиpад, маълyмотxои муфид мeдиxад. Aйнй оид ба чангу чидолxои хонадони тeмypиён ва зиндагии вазнини олимону шоиpон навиштааст: «Даp натичаи чангу чидоли чандинсолаи авлоди Тeмyp, ба сабаби бад идоpа каpдан ва толон-тоpоч намудани ощо дexконон ва коcибонpо, ки пypкyнандаи хазинаи xyкyмат ва cepкyнандаи олимон ва шоиpон буданд, ба даpачаи гадой афтода буданд» [2]. Ин буд, ки даp натичаи чанщои тулонии Тeмyp ва тeмypиён маpдyми зиёде кушта, шаxpxо Fоpат ва оташ зада шуданд.

Дамзамон устод Aйнй зикp менамояд, ки «Тeмyp даp замони xyкмpонии худ даp натичаи иcтиcмоp каpдани халк ва ба xиcоби мамлакатxои иcтилокаpдааш Осиёи Миёнаpо... обод каpда буд» [2].

Гypyxe аз мyаppихон баp ин акидаанд, ки лашкаpкашиxовy хeнpeзиxои Тeмyp гуё ба хотиpи кушодани pоxxои тичоpатии коpвонгyзаp миёни Aвpyповy Осиё будааст, ки ин казия асоси вокей ва илмй надоpад. Aммо инаш аник аст, ки максади аввалини Тeмyp ба чузъ аз чаxонкyшой ва Fоpатy даxшат афкандан коpи дигаpe набуд.

Устод Aйнй бо истифода аз «Равзат-ус-сафо» доиp ба вазъи сиёсии Моваpоyннаxp ва Самаpканд ба чунин хулоса pаcидааcт: «Маълум аст, ки Моваpоyннаxp ва аз он чумла Самаpканд даp давpаи тeмypиён ба биcёp хаpобиxо дyчоp гаpдид» [2].

Даp чой дигаp мyxаккик изxоpи нигаpонй менамояд, ки: «Даp натичаи чанги Шайбонихон бо Тeмypиён ва cep каpдани аcкаpони y, ки тамоман аз дашт бо як аспу камчин омада буданд, Моваpоyннаxp, хусусан Самаpканд боз xам хаpобтаp шуд» [2]. Ин буд, ки баъд аз воpид шудани Мyxаммад Шайбонихон ба Моваpоyннаxp чангу Чидолxо баpои ба даст оваpдани xокимият ба cаpи маpдyми таxчой хаpобиxои зиёдepо ба боp оваpд.

Устод Aйнй даp чойи дигаp бeдодгаpиxои ин хонадонpо таcвиp намуда навиштааст: «Aвлоди охиpини Тeмyp даp байни ин xама кyшокyшиxо ва даp зepи хун ва оташ, агаp ягон соат фypcати фаpоFат ёбанд, он фypcатpо ба айшу нуш ва ахлоквайpонй cаpф мeкаpданд, балки даp пеши чашми аxолии мазлум даp куча ва бозоp xам аз маст шуда гаштан ибо наменамуданд» [2].

Зи^ бояд намуд, ки даp давpаи Шypавй Тeмyp ва хонадони он мавpиди паpаcтиш ва мояи ифтихоpи баъзе аз маpдyмони Осиёи Миёна, махсусан узбакон каpоp гиpифт ва xатто xайкали ин чаллод даp маpкази шаxpxои Самаpканд ва Тошкент гузошта шуд.

Баpои xалли масъалаи дигаpи баxcталаб, дакик муайян каpдани кабpи Тeмyp акидаxои гуногун вучуд доштанд. Бояд кайд каpд, ки Устод Aйнй яке аз шоxидони бевоситаи канда шудани кабpи Тeмyp ва аxли хонадони y даp макбаpаи Гypи Aмиp буд,

ки тафсилоти онро С.Табаров дар рузномаи «Ч,умхурият» тахти унвони «Таърихи як хакикат ё хакикати як таърих» муфассал баён намудааст.

Мохи июни соли 1941 мухаккикон мехостанд мушаххас намоянд, ки Темур дар хакикат дар макбараи Гури Амир дафн шудааст ё не. Чунки Абутохири Самаркандй дар асари худ «Самария» кайд намудааст, ки часади Темур дар макбараи Гури Амир вучуд надорад. Ба гуфтаи Абутохири Самаркандй гуё Шохрух аз фавти падараш Темур огох мегардад, аз Дирот ба Самарканд омада часади уро дар чойи дигар мегуронад19. Иддаи дигаре мегуфтанд, ки кабри Темур дар Утрор аст.

Бо хамин максад тахтасанги болои кабри Темурро, ки 240 пуд, ё ки 3840 килограм вазн дошт мебардоранд. Дангоми кушодан, хайати комиссия дар хайрат монданд, чунки онхо часади Темурро на дар кафан, балки дар тобут дарёфтанд [12].

Садриддин Айнй, ки он вакт хамчун иштироккунандаи хафриёт дар кушодашавии Гури Темур иштирок дошт, таачуби аъзоёни комиссия ва экспедитсияро аз нуктаи назари таърихй чунин шарх медихад: «Одатан мусулмонхо мурдагони худро бе тобут мегурониданд, аммо вакте ки наъшро аз чои дур меоваранд, хатман барои он тобут месохтанд, то ки часад дар вакти аз роххои дур овардан махфуз монад» [12].

Аз гуфтахои устод Айнй бармеояд, ки Темур на бо расму русуми мусулмонй, балки бо оини мугулй дафн шуда буд. Дар эътикоди у дини ислом воситаи амалй сохтани максадхои гаразноки сиёсй махсуб меёфт.

Хулоса, Темур баъд аз Чингизхон дувумин чехраи берахму хунрези таърих аст, ки аз чахонкушоёни бузурги олам дигар касеро наметавон аз вай пеш гузошт, зеро дар бисёр маврид уро аз Чингизхон хам берахмтар хондаанд. Садриддин Айнй дар баррасй ва баёни ин давраи таърихй хизмати арзанда намуда, бисёр масоили норавшану бахсталабро дар асоси сарчашмахои таърихй бо далелхои илмй равшан сохтааст.

Адабиёт:

1. Айнй С. Алишер Навой. - Сталинобод: Нашрдавлточ.- 1948. - 152 с.

2. Айнй С. Восифй ва хулосаи Бадоеъ-ул-вакоеъ». - Душанбе: Ирфон, 1985. - 335 с.

3. Айнй С. Восифй ва хулосаи Бадоеъ-ул-вакоеъ. - Сталинобод: Нашрдавлточ. -1956.

4. Айнй С. Куллиёт, ч. 13.- Душанбе: Ирфон, 1996.

5. Айнй С. Мирзо Абдукодири Бедил. - Сталинобод: Нашрдавлточ. - 1954.

6. Брагинский И. С. Даёт ва эчодиёти С. Айнй. - Душанбе: Ирфон, 1968. - 193 с.

7. Еаффоров У. Равшангари таърих. - Душанбе: Ирфон, 1980.

8. Ибни Арабшох. Ачоибу-л-макдур фй навоиби Темур / тахкики Мухаммад Алии Начотй. - Техрон, 1381.

9. Мухторов А. Садриддин Айни - историк // Чдшнномаи Айнй. Чопи 7. - Душанбе, 1991.- С. 225-232.

10. Рачабов З. Садриддин Айни - историк таджикского народа. - Сталинобод: Таджикгосиздат, 1951. - 86 с.

11. Табаров С. Зиндагиномаи Садриддин Айнй (1875-1899). - Душанбе, 2008. - 479 с.

12. Табаров С. Таърихи як хакикат ё хакикати як таърих // Ч,умхурият. - 2004. - 10 август.

13. Дотамов Н. Инъикоси револютсияи халкии Советии Бухоро дар асархои Садриддин Айнй. - Душанбе, 1980. - 198 с.

НЕКОТОРЫЕ ШТРИХИ ИЗ ЛИЧНОСТИ ТАМЕРЛАНА В ТРУДАХ С. АЙНЙ

Аннотация. В статье автор по данным исторических работ Садриддина Айни показывает тираническое управление , злодеяния Тимура и его потомков.

Ключевые слова: Темур, темуриды, злодеяние Темура, убийства и истребление, злодеяние султана Абусаида, убийства Гахваршод.

SOME INFORMATION ABOUT TEMURLANG IN S. AINI'S WORKS

Abstract. The tyrannical ruling and cruelty of Temurlang and his progeny according to the historical works of Sadriddin Aini are reviewed in this article.

Key words: Temur, Temurids, cruelty of Temur, assassination and extermination, cruelty of the king Abusaid, homicide of Gavharshod.

Сведения об авторе: Муродов Ахмадхон Амрохонович- кандидат исторических наук, доцент кафедры всеобщей историй Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, e-mail: sattori1990@mail.ru

Information about the author: Murodov Ahmadkhon Amrokhonovichich - the candidate of historical sciences, docent, chair of general history, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ainy

ВКЛАД Л. М. ЕПИФАНОВОЙ В ИЗУЧЕНИЕ ЖИЗНИ И НАУЧНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ТАДЖИКСКОГО УЧЕНОГО ИСТОРИКА ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ XIX В. МИРЗА АБДАЛ АЗИМА СОМИ

Мухидинов С. Р., Азимов М. М.

Российско-Таджикский (славянский) университет Таджикский государственный педагогический университет имени С. Айни

Изучение творческого наследия местных ученых являлся одной из приоритетных направлений в работе советских ученых историков и литераторов. И настоящее время, на наш взгляд, он не потерял свою актуальность. Особенно материалы, касающиеся второй половине XIX века. Вторая половина Х1Х века особенно для Средней Азии, была неадекватной и противоречивой. Одной из важнейших её работ касающиеся изучением, переводом и публикаций источников является, труд известного таджикского автора второй половине XIX века Мирза Абдалъазима Сами «Тарих - и салотин - и мангитийа (История мангытских государей)» [4]. Л. М. Епифанова в течение ряда лет изучала данный труд, искала аналогов в других рукописных коллекциях, бывшего Советского Союза и подготовила его к изданию. Наконец, в 1962 году в Москве данная книга вышла с её предисловием, переводом и примечанием. А в 1965 году она написала книгу «Рукописные источники Института востоковедения Академии наук Уз ССР по истории Средней Азии периода присоединения к России (Бухара)» [1].

Историческая обстановка в Средней Азии накануне присоединения ее к России была чрезвычайно сложной. Территория средней Азии была разделена на три ханства -Бухарское, Хивинское и Кокандское и целый ряд мелких полу самостоятельных владений. Между ними происходили частые войны за расширение своих границ и господствующее положение в крае. В самых ханствах велась междоусобная борьба, вспыхивали народные восстания, направление против феодального гнёта. Средняя Азия была крайне отсталой в экономическом отношении. Все это ослабляло среднеазиатские ханства перед лицом внешней опасности [2].

Конечно, в Средней Азии, присоединение к царской России влекло за собой определённые социально-экономические изменения. Прежде всего, «...появление промышленности, зарождение национального пролетариата, ослабление феодально-патриархальных отношений и возникновение капиталистических отношений. Народные массы Средней Азии, страдавшие от жестокого произвола феодалов и феодального государства, были заинтересованы в присоединении к России, от которой они ждали перемен в своем тяжелом положении» [2, c. 123]. Безусловно, историко-политическая оценка значения присоединения Средней Азии к России, решение спорных вопросов, связанных с этим важным политическим актом, положение ханств на территории Средней

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.