CC BY
15Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
iNFORMATiKANIN T9DRESiND9 SUNi iNTELLEKTD9N iSTiFADQ OLUNMASI
METODLARI
ALIYEVA ELMiRA ZEYNAL QIZI
"Komputer elmlari"kafedrasinin ba§ muallimi Azarbaycan Dovlat Pedaqoji Universiteti, Baki
METHODS OF USING ARTIFICIAL INTELLIGENCE IN THE TEACHING OF
INFORMATICS
ALiYEVA ELMiRA ZEYNAL
Head teacher of the "Computer Science" department Azerbaijan State Pedagogical University, Baku
Xulasa: Suni intellekt tarixsn yalniz insanin eda bilacayi, masalan, du§unma, qdrar qabul etmak va ya problemlari hall etmak kimi vazifalari yerina yetirmaya qadir olan komputer sistemlarinin yaradilmasina aiddir. Galacayin asas vacib ixtisaslarindan olan komputer proqramgisi olmaq istayan ganclar ugun suni intellektin oyradilmasinin onami muhumdur. Bu gun suni intellekt termini har gun istifada etdiyimiz bir gox xidmat va mallari guclandiran geni§ spektrli texnologiyalari tasvir edir -televiziya §oularini tovsiya edan proqramlardan tutmu§ mu§tari dastayini tamin edan chatbotlara qadar.Bu baximdan tahsil sisteminda informatika darslarinda suni intellektin oyradilmasi gox vacibdir.
Agar sozlar - informatika, texnologiya, intellektual sistem, komputer, tahsil sistemi, robototexnika.
Abstract: Artificial intelligence has historically referred to the creation of computer systems that are capable of performing tasks that only humans can, such as thinking, making decisions, or solving problems. The importance of teaching artificial intelligence is important for young people who want to become computer programmers, one of the most important specialties of the future. Today, the term artificial intelligence describes a wide range of technologies that power many services and goods we use every day - from programs that recommend TV shows to chatbots that provide customer support. In this regard, teaching artificial intelligence in computer science classes in the education system is very important.
Keywords: informatics, technology, intellectual system, computer, educational system, robotics.
Bugun orta va ali tahsil muasissalarinda tadris olunan fanlar oyrananlarin galacakda pe§a se9aran 9atinlik 9akmamalari u^un nazarda tutulmu§dur. Komputer texnologiyasinin har bir sahada istifada olundugunu nazara alaraq deya bilarik ki, tahsilda informatika fannin rolu avazolunmazdir. informasiya texnologiyalarinin tahsil sistemina tatbiqi bu gun 9ox§axali xarakter da§iyir. Onun taraflarindan biri yeni biliklar alda etmak u9un informasiyala§dirma vasitalarindan istifada etmakdir ki, bu da onlarin asasinda yaradiciliq qabiliyyatlarini inki§af etdirir. Texnoloji innovasiyalarin agilasigmaz daracada inki§af etmasi kohnalmi§ stereotiplari aradan qaldiraraq dovrun talablari ila ayaqla§maga takan yaratmaqdadir. Bunun bariz numunasi olaraq deya bilarik ki, bir sira pe§a sahalari uzra insan amayi ila gorulan i§larin aksariyyatinda zaman ke9dikca texnoloji avadanliqlara ustunluk verilir. Galacayi etibarli allara amanat eda bilmayimiz u9un tahsilin inki§afina xususi diqqat yetirilmalidir. Bunun asasinda deya bilarik ki, yeni texnoloji saha olan Robototexnikanin elm sahasinda istifadasina ayriliqda yer ayrilmalidir. Robototexnikanin asas inki§af etdiyi olkalar sirasina AB§ (Amerika Birla§mi§ §tatlari), Yaponiya, £in va b. aid etmak olar. Elmi maqalalarda robotlarin tahsilda tatbiq edilmasina dair asas fikirlar hal-hazirki dovrda Amerika mutaxassislarina maxsusdur.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
informatikanin tadrisinda suni intellektin rolu mühümdür. Bu barada atrafli izaha ke9mazdan onca suni intellektin inki§afindan dani§a bilarik. Bela ki, tibbda süni intellekt 1970-ci illarda yaranib. ilk süni intellekt sistemlari mahiyyatca biliya asaslanan qarara dastak sistemlari idi va ilk ma§in oyranma metodlari etiketli verilanlar toplusundan tasnifat qaydalarini 9ixarmaq ü9ün istifada edilmi§dir. Bu ilk sistemlar yax§i performansa malik idi. Lakin onlar he9 vaxt real xastalarda müntazam olaraq istifada edilmami§dir. Sabablardan biri bu sistemlarin xasta elektron saglamliq qeydlari ila alaqali olmayan müstaqil sistemlar olmasi idi. Digar sabab isa bu ekspert sistemlarinin bilik bazalarinda ifada olunan ekspertiza subyektivliyina gora burada hazirlanmi§ sistemlarin orada qabul edilmamasi va onlarin aksariyyatinin klinik praktikadan daha 9ox tadris ü9ün faydali oldugu ortaya 9ixdi.
Müasir tahsil sisteminda tadris prosesinin ta§kilini informasiya texnologiyalari olmadan tasavvür etmak 9atindir. Kompüterla tani§liq ibtidai siniflardan ba§layir. Müallimlarin asas maqsadi u§aga boyük bir malumat axininda neca harakat etmayi, asas §eyi vurgulamagi, problemi hall etmak ü9ün lazim olani tapmagi oyratmakdir.Zaman ke9dikca yuxari siniflarda va ali tahsil alarkan oyrananlara suni intellekt vasitasi ila informatikanin tahsilda onamini anlatmaq daha alveri§li üsullardan hesab olunur. Müallim informasiya texnologiyalarindan istifada etmakla idrak faaliyyatinin ta§kilini inki§af etdiran va texnoloji xarakter da§imasini tamin etmalidir. Kompüter texnologiyalarinin yeni imkanlari tadris prosesini daha yüksak saviyyaya qaldirmaga imkan verir, onlarin komayi ila alda edilmi§ biliklarin manimsanilmasina sistemli nazarati takca müxtalif nov testlar vasitasila deyil, ham da naticanin alda olundugu tap§iriqlar vasitasi ila realla§dirmaq mümkündür.
Suni intellekt yeni biliklar oyranmak istayanlara alveri§li imkanlar yaradir. Bela ki, hall yolu 9atin olan masalalarin va mürakkab problemlarin asanliqla hall edilmasi va yaxud müayyan üsullarin gostarilmasi baximindan suni intellektin imkanlari 9ox yax§idir. O, istifada9iya yeni movzularda tadqiqatlar aparmaga va daha farqli va üstün zakayla yeni metodlardan istifada etmaya istiqamatlar gostarir. Hal-hazirda orta tahsil müasissalarinda §agirdlarin biliklari mexaniki olaraq azbarlamasindan 9ox bacariqlarinda o biliklardan na daracada istifada eda bilmasina üstünlük verilmakdadir. informatika darslarinda komputer avadanliqlarindan istifada olunaraq üstün zakali texnoloji qurgularin hayatimizdaki onamini §agirdlara(tal abalara) izah etmak onlarda bilik oyranmaya maragi daha da artiracaqdir.
Tahsil prosesinin takmilla§dirilmasi yeni informasiya texnologiyalarinin tatbiqina gatirib 9ixarir, masalan:
- elektron darsliklar, simulyatorlar (9ap texnikasinin oyradilmasi ü9ün), repetitorlar (komak9ilar), tacrübalar olan kompüter proqramlarinin tadrisi;
- multimedia texnologiyalarina asaslanan sistemlar;
- fanlar üzra malumat bazalari;
- müxtalif fanlarda istifada olunan ekspert sistemlari - intellektual va tahsil;
- telekommunikasiya vasitalari, o cümladan elektron po9t, yerli va qlobal rabita §abakalari, telekonfranslar va s.;
- elektron kitabxanalar, alaqali na§riyyat sistemlari.
inki§af etmakda olan olkalar da daxil olmaqla dünyanin bir 9ox yerlarinda suni intellekt vasitasi ila kompüterlarin arxitekturasi darindan tadqiq olunaraq §agirdlara oyradilmakdadir. Süni intellekti tayin edan tariflar zamanla dayi§ir, amma asas magz olan insan kimi dü§ünan ma§inlar ideyasi dayi§maz olaraq qalir. Har §eydan alava, insanlarin atraflarindaki dünyani izah etmada va topladiqlari malumatla dayi§ikliklar yaratmaqda xüsusi bacariqlari oldugu sübut olunmu§dur. 9gar biz daha samarali i§layan (insan kimi) ma§inlar düzaltmak istayiriksa, demak biz ozümüzdan model kimi, eskiz kimi istifada edacayik. Süni intelekti ham da insana xas dü§ünma, yaradici (kreativ) olma, oyranma kimi bacariqlarin kompyuterlarin raqamsal va ikili mantiqi (digital and binary logic)
Impact Factor: SJIF 2G2G - 5.497 2G21 - 5.81
vasitasila taqlidi kimi da ba§a dü§mak olar. Süni intellekt artiq milyardlarca atomdan kiçik va ya atomalti (subatom) hissaciklardan ibarat olan sistemlarin davrani§larini modellaçdirmak va taxmin etmakda istifada olunan kvant fizikasindan pasiyentlara gen malumatlarina asaslanan diaqnoz qoyulmasinda istifada olunan saviyyayadak har bir sahada tatbiq olunur.
Suni intellekt daladuzlugun açkar edilmasindan mü§tarinin hansi xidmata ehtiyacini olacagini taxmin edarak mü§tari xidmatinin inkiçafina kimi maliyya dünyasindaki har bir sahada istifada olunur. Emaledci sanayeda isa i§çi qüvvasinin va istehsalat prosesinin habela xatalarin ba§ vermadan önca taxmin edilmasinda istifada olunur.
Hesablama riyaziyyati va Ali cabr kimi bazi riyazi fanlarin kompüterlar vasitasi ila tahsilin yüksak pillalarinda olan talabalara öyradilmasi onlarin galacak inkiçaflarina böyük töhfalar veracakdir. Orta tahsil
müasissalarinda tadrisin ilkin pillalarinda aylancali oyunlar, orta pillalarda dü§ündürücü va maraqli vasitalarla çagirdlara robotlarin (suni zakanin) maiçatda va galacakda pe§a sahalari üzra faaliyyatlarda istifada olunmasi ila bagli informasiyalarin öyradilmasi maqbul hesab olunur. Kompüter musiqisi, proqram taminati ila hazirlanmi§ sanat asarlari, pop musiqi yazan botlar, incasanat va dizayna hesablama yanaçmalarini öyradan maktablar galacak nasillarin pe§a faaliyyatlarina müsbat tasir göstaracakdir. Robotlar insanlari avaz etmaya bilar, lakin onlar, §übhasiz ki, onlara badii istehsallarinda da kömak edir va dastaklayirlar. Tahsil sahasi üzra iKT-dan istifada olunmasi masalalari gündamda olan prioritet masalalardandir. Bela ki, darslarda kompüter avadanliqlarindan istifada etmakla tadrisda yeni texnologiyalarin önamini çagirdlara öyratmak galacakda pe§a ixtisaslarini daha asan seça bilmak va içlari daha optimal çakilda yerina yetira bilmak ^ün çox vacib masaladir. Tahsil robototexnikasi sahasi maktablilarda mühandislik tafakkürünü formalaçdirmaq, onlarin texniki yaradiciliga maragini inkiçaf etdirmak, mühandislik peçalarina va i§çi ixtisaslarina üstünlük vermaya yönaltmak vasitasi hesab olunur. Bununla birlikda, robototexnika darslari ^ün hazirlanmiç tahsil materiallari asasan uçaqlarin alava tahsilinin dastaklanmasina yönaldilmi§dir. Orta tahsil müassisalari ila yanaçi ali tahsil ocaqlarinda mühandislik ixtisaslari üzra tahsil alan talabalara texniki baximdan robotlarin quruluçunun öyradilmasi ila barabar müasir tahsilin naya ehtiyaci olmasini daqiq bilmali va son dövrün yeniliklari ila ayaqlaçmaq üçün robototexnikanin önamini talabalara öyradilmalidir.
Bu gün bütün sahalarda i§agötüranlarin hal-hazirda müasir bilik va texnologiyadan istifada edarak öz amak vazifalarini yerina yetira bilan mütaxassislara ehtiyaci var va informasiya tahlükasizliyi mütaxassislari da istisna deyil. Amma informasiya texnologiyalari dünyasi daim dayiçir - naticada onunla six bagli olan informasiya tahlükasizliyi dünyasi da dayiçir. Robototexnika, robotlarin dizayni va in§a edilmasi ^ün elektrik mühandisliyi va kompüter elmlarindan ibarat olan süni intellektin bir qoludur. Süni intellekt intellektual ma§in yaratmagi, xüsusan yalniz insanlara maxsus oldugu dü§ünülan yaradici faaliyyatla maçgul ola bilan intellektual proqram yaratmagi özüna maqsad götürmü§ elm va texnologiyadir. Bu elm hamda insan intellektinin araçdirilmasi kimi da ba§a dü§ülür. insanlar arasinda süni intellekt dedikda insan zakasindan bahralanarak yaradilan va beyin tafakkürünün mahsulu olan bir yaradici faaliyyat ba§a dü§ülür. Süni intellektin yaradilmasi problemina bir çox istiqamatda yanaçmalar olmuçdur va bu yanaçmalari robototexnikanin inkiçafinda tatbiq edilmasi ila bir sintez yaradilmiçdir. Robotlarin va elektron maçinlarin talimi sarbast çakilda
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
süni intellekt biliklarinin va onun i§lama proseslarinin alinmasina aiddir. Bu süni intellekt elminin ilk dövrlarindan markazi olmu§dur. Robotexnika sahasi va süni intellek elmi bir- biri ila six alaqadardir. Robotexnikada süni intellektdan istifada edib intellektual robotlarin yaradilmasi süni intellekt elminin yeni bir sahasini yaradir. intellektualliq üzarinda cisimlari manipulyasiya etmak oldugu yeri tapmaq, atraf alami tahlil etmak va harakati planlaçdirmaq ^ün içlamak lazimdir. Son olaraq fikirlarimizi ümumila§dirib deya bilarik ki, günü-gündan inki§af edan texnologiyalar dövründa yaçayiriqsa yaradilan va istifada olunan har bir avadanligin xüsusiyyatlarini darindan bildikdan sonra hayatimizda onlardan istifada etsak daha maqsadauygun natica alda eda bilarik.
Tahsil müassisalarinda informatika fanninin öyradilmasi zamani müxtalif motivasiya metodlarindan istifada olunmasi çagirdlarda elma olan maragi daha da artiracaqdir. Suni intellekt va robotlarin galacak hayatda rolunun artmasi barada maraqli faktlarin ilkin tahsil saviyyalarindan öyradilmasi vacibdir. Bela oldugu taqdirda insanlar peçaya yiyalanarkan adat halini almi§ fikirlardan farqli dü§üncalara yönalmaya üstünlük veracaklar. Bazi alimlarin fikrinca taxminan on ila yaxin bir zaman keçdikca yeni elm öyranmak istayan §axslar üçün insan amayinin bir rolu olmayacaq, harbir faaliyyati robotlar idara edacak. Lakin unutmayaq ki, insan amayinin rolu pe§a faaliyyatlarinda danilmazdir.
Yekun olaraq deya bilarik ki, tahsilin har bir pillasi üzra informatika fanninin öyradilmasi zamani farqli tadris metodlarindan istifada olunmasi mühümdür. Galacayin asas pe§a sahalarinda çaliçacaq robotlarin va suni intellektin öyradilmasi ^ün video görüntülarin çagirdlara göstarilmasi, ayani texnologiyalarla iKT-in tadrisda önaminin izah olunmasi insanlarin inkiçafina müsbat tasir göstaracakdir.
9D9BiYYAT
1. Aida Mustafyeva, "informatika va suni intellekt", Baki-2019.
2. https://data.edu.az/az/data-bloq/suni/
3. Морозова С.В. Методические подходы к обучению информатике с использованием игрового метода // Вестник Московского городского педагогического университета. Серия: Информатика и информатизация образования. 2017. № 4 (42). С. 100—105.
4. Robotics: programming techniques in EV3. M.: Izdatel'stvo «Pero», 2014.
5. Справочник по промышленной робототехнике. Москва: Машиностроение, 1989. Оспенникова Е.В. (2003).
6. Teachers as Designers: Integrating Robotics in early Childhood education;
7. Information Technology in Childhood Education. Retrieved from http://makepuppet.org/stem/research/item1_earlychildhood_designcourse_BersITCE.pdf
