CC BY
11iNFORMATiKADA C++ PROQRAMLA§DIRMA DiLiND9N PRAKTiK TAP§IRIQLARIN HAZIRLANMASI УЭ OYR9DiLM9Si METODiKASI
F9T9LiYEVA AYSEL ZAKiR QIZI
Doktrant, talaba Azarbaycan Dovlat Pedaqoji Universiteti
Xulasa. Informatika ddrsldrindd talabalarin oyranma amakdaqligmin muxtalif texnologiyalari movcuddur. Bunlardan an muhumu internet dsasli talaba-muallim amakda§ligidir. Digari ortaq komputer elmlari tadris texnologiyasidir. C++ proqramla§dirma dilini oyranmak ganc talabalarin yeni texnologiyalarla i^laya bilmasi ugun gox vacibdir. Muasir dovrda texniki cahatdan baza ehtiyatlarini takmilla^dirmak istayan har bir muassisa , obyekt rahbari ilk novbada dovrun talablarina uygun olaraq texnoloji avadanliqlarin an son standartlara cavab vermasini ta§kil etmalidir. Muasir standartlara cavab veran elektron avadanliqlardan istifada etmak qabiliyyatlari ilk novbada tahsil muasissalarinda oyradilsa da, nazari biliklarin praktiki hissalarda tatbiq edilmasi prosesi nisbata yava§ iralilayir.Bu baximdan deya bilarik ki, muasir dovr ugun ali tahsil muasissalarinda asasan bakalavriat pillasi ugun muvafiq ixtisasla^malarda Informatika fanninin tadrisi na qadar elmi-nazari biliklara asaslansa da ixtisasin tam manimsanilmasi ugun tacrubada oyranilan biliklarin istifada olunmasi vacib amildir.
Agar sozlar. : komputer elmlari, proqram taminati, tahsil sistemi, proqramla§dirma dili, proqramla^dirma dilinda operatorlar.
METHODOLOGY OF PREPARING AND TEACHING PRACTICAL TASKS FROM THE C++ PROGRAMMING LANGUAGE IN INFORMATICS
FATALiYEVA AYSEL ZAKiR
PhD candidate, student Azerbaijan State Pedagogical University
Annotation: There are various technologies of student learning collaboration in computer science classes. The most important of these is internet-based student-teacher collaboration. Another is shared computer science teaching technology. Learning C++ programming language is very important for young students to be able to work with new technologies. In modern times, every enterprise, facility manager, who wants to technically improve the base resources, must first of all organize technological equipment to meet the latest standards in accordance with the requirements of the time. Although the ability to use electronic equipment that meets modern standards is primarily taught in educational institutions, the process of applying theoretical knowledge in practical parts is progressing relatively slowly. Although it is based on scientific-theoretical knowledge, it is an important factor to use the knowledge learned in practice for the full mastery of the specialty.
Keywords: computer science, software, educational system, programming language, operators in programming language.
Hal-hazirda dunya olkalarinin inki§af etmakda olan bir sira ali tahsil muasissalarinda tahsilin umumi keyfiyyatini artirmaq maqsadi ila bir sira i§lar gorulmakdadir. Bu i§lar 9ar9ivasinda asas masalalardan biri muayyan ixtisaslar uzra tahsil alan talabalara muvafiq ixtisaslarina uygun olaraq manimsadilmi§ nazari biliklarin praktik tap§iriqlarla mohkamlandirilmasi i§larinin keyfiyyat gostaricilarinin artirilmasidir. Muayyan bir ixtisasa yiyalana bilmak bacarigi sadaca hamin pe§ani bilmak, o uzra 9ali§maq demak deyildir. Aydin masaladir ki, hal-hazirda ali tahsil ocaqlarinda tahsil alan talabalarin muayyan qismi oxuduqlari pe§alar uzra faaliyyat gostarmak istasalar da digar qisim talabalar farqli ixtisaslar uzra 9ali§maq istayirlar. Tabii ki, buna asas sabab maraq airasinin farqli
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
sferalara yönalmasidir. Mahz bu sababdan ali tahsil müassisalarinda talabalara ixtisaslar ila bagli malumatlar farqli istiqamatlar bela olsa da tam olaraq öyradilir. Dövrün talablarina uygun olaraq hal-hazirda universitetlarda kompüterla tahsil almanin, har bir sahada texnoloji innovasiyalarin kompüterlarla realla§dirilmasinin önami ön planda tutularaq informatika va onuna bagli bir sira fanlar tadris olunur. Ali tahsil ocaqlarinin bakalavriat pillasi va informatika ixtisasi üzra tahsil alan talabalara sadaca müvafiq pe§alarina uygun olaraq pedaqoji istiqamatli nazari biliklarla yana§i proqramla§dirma sahasi üzra lazimi informasiyalar tadris olunmaqdadir. 9ksar hallarda ixtisaslar üzra nisbatan farqli olsa da ümumi mexanizm cahatdan eyni bir §akilda müxtalif proqramla§dirma dillarinda masalalar üzra proqram kodlarinin ma§in dilina 9evrilmasi qaydalari talabalara tadris olunur. istar karyera ü9ün, istarsa da maraq ü9ün bir proqla§dirma dili öyranmak arzusunda olan insani ilk dü§ündüran hansindan ba§lamagi olur. Hansi proqramla§dirma dilinin daha yax§i oldugunu demak olduqca 9atindir. Tabii ki, bu sadaca bizim ü9ün bela görüna bilar. Lakin pe§akar mütaxassislar ü9ün talabalarin bilik saviyyasina uygun olaraq onlara hansi metodoloji istiqamatlarda proqram kodlarinin öyradilmasi üsullari farqlidir.
informatika darslarinda talabalarin talim amakda§liginin müxtalif texnologiyalari var. Bunlardan an mühümü internet asasli talaba-müallim amakda§ligidir. Digari isa amakda§liq asasinda informatikanin tadrisi texnologiyasidir. Burada asas ideya birlikda öyranmakdan ibaratdir. Kollektiv öyratma texnologiyasi 1980-ci ildan AB§ va israil alimlari tarafindan i§lanmi§dir. Kollektiv qar§iliqli öyratma texnologiyasinin bir sira üstünlüklari var. Digar öyratma texnologiyasi Layihalar metodu ila öyranmadir. Bu metoda asasan faal talim talabanin faaliyyati, onun fardi maraqlarina müvafiq qurulmalidir. Metodun asas mahiyyati ondan ibaratdir ki, talabalarin informatika üzra alda etdiklari biliklarin galacak hayatlarinda onlara lazim oldugunu göstarmakdir. Malumdur ki, talim prosesinda texniki vasitalardan istifada talabalara daha 9ox malumat vermak ü9ün vacib kömak9i vasitadir. Bu gün tadris prosesinin müxtalif marhalalarinda texniki vasitalarin tadris prosesina tatbiqi süratla geni§lanir. Tabii ki, son onilliklarda informasiya texnologiyalarini tahsil sistemina nüfuz etmasi talimin digar texniki vasitalarini sixi§dirib tahsil ocaqlarindan uzaqla§dirmi§dir. Bu manada müasir tahsil sisteminda texniki vasitalardan istifada dedikda, asasan iKT vasitalari nazarda tutulur. Proqnozlara göra yaxin galacakda talabalar ali tahsil ocaqlarinin kömayi olmadan öyradici sistemlardan müstaqil istifada edilacaklar. Eyni zamanda universitet talabalari tam sarbast §akilda proqramla§dirma dillarindan istanilan birini istifada etmakla proqram kodlarini yazmaq qabiliyyatina malik olacaqlar.
indi isa diqqat yetirak ki, informatikada mövcud olan vacib proqramla§dirma dillarindan biri hesab olunan C++ dilinda tap§iriqlarin hazirlanmasi prosesi neca ba§ verir. istanilan proqramin maqsadi verilanlari emal etmakdir. Müxtalif tip verilanlar müxtalif §akilda emal olunur va yadda§da saxlanilirlar. ixtiyari alqoritmik dilda har bir sabit, dayman, funksiya va ya ifadanin hesablanmi§ qiymati müayyan tipa maxsus olmalidir. Verilanlarin tipi a§agida göstarilanlari tayin edir:
> kompüterin yadda§inda verilanlarin daxili tasvirini;
> göstarilan tipda dayi§anin ala bilacayi qiymatlar 9oxlugunu;
> göstarilan tipda dayi§ana tatbiq edila bilacak funksiya va amaliyyatlari.
Bu xüsusiyyatlara istinad edarak proqram9i real obyektlarin proqramda tasviri ü9ün har bir dayi§anin tipini göstarmalidir. övvalcadan tiplarin tasvir olunmasi kompilyatora proqramin müxtalif konstruksiyalarinin sintaksisini (düzgün yazili§ formasini) yoxlamaga §arait yaradir. Qeyd edak ki, verilanlarin emalinda istifada olunacaq ma§in kodlari dayi§anlarin tipindan asili olur. C++ dilinda verilanlarin tiplarini iki - asas va mürakkab tiplara ayirirlar. Tam, haqiqi, simvol va mantiqi dayi§anlari tasvir etmak ü9ün C++ proqramla§dirma dilinda 6 asas tip müayyan olunub. Bu tiplara da istinad edarak proqram9i mürakkab tiplari proqramda göstara bilar. Mürakkab tipli verilanlara massivlari, kö9ürmalari, funksiyalari, strukturlari, göstaricilari, birla§malari va siniflari nümuna göstarmak olar.
Yuxarida halalik qisa olaraq qeyd etdiyimiz malumatlar bugün ham orta, ham da ali tahsil müasissalarinda 9ali§an pe§akar müallimlar tarafdindan tahsil alanlara öyradilmakdadir. Bütün
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
bunlarla yana§i digar harhansisa bir maqsad ü9ün proqramla§dirma dilini manimsamak istayan §axslar da müxtalif kurslara müraciat edarak ham dili öyrana bilarlar, ham da sada va nisbatan mürakkab saviyyada tap§iriqlarin hazirlanmasi qaydalarina yiyalana bilarlar.
C++ dilinin adi 9akilanda yada dü§an ilk anlayi§ bizim yeni daxil edacayimiz siniflar anlayi§idir. Burada qeyri-adi, yeni he9 bir §ey yoxdur. Sadaca olaraq siniflara struct tiplarin bir qadar farqli va inki§af etmi§ növü kimi baxmaq olar. Bela ki, struct tipinin elementlarini tartib edarkan biz standart tiplardan va avval yaratdigimiz struct tiplardan istifada edirdik. Bu qayda siniflar ü9ün da ke9arlidir. Lakin siniflarin struct tiplardan fundamental üstünlüyü ondadir ki, biz siniflarin tarkibina nainki har hansisa tipdan olan dayman hatta funksiyalari da daxil eda bilarik. Bu imkan siniflara 90X farqlilik verir va hal-hazirda C++ dilinin an ma§hur dillardan biri olmasinda müstasna rol oynayir. Sinif istifada9i tarafindan tayin olunan, verilanlarin abstrakt tipidir . O özlüyünda real obyektin verilanlarinin va bu verilanlarla i§lamak ü9ün funksiyalar §aklinda modelini nümayi§ etdirir.
Sinfin verilanlarini sahalar (strukturun sahalarina analoji olaraq), onun funksiyalarini isa metodlar adlandirirlar. Sahalar va metodlar sinfin elementlari adlandirirlar. Sinfin tasviri ilk görünü§da a§agidaki kimi olur: class <ad> { [private:]
<gizli elementlarin tasviri> public:
<müraciat oluna bilan elementlarin tasviri> }; //Tasvir nöqtali vergülla qurtarir
private va public müraciat spesifikatorlari olub, sinfin elementlarinin görünmasini idara edirlar. private xidmat sözündan sonra yazilmi§ elementlar yalniz sinfin daxilinda görünan olurlar. Bela müraciat növü sinifda susmaya göra qabul edilir. Sinfin interfeysi public spesifikatorundan sonra tasvir olunur. istanilan spesifikatorun faaliyyati növbati spesifikatora va ya sinfin sonuna kimi davam edir. Proqramda private va public spesifikatorlarini bir ne9a bölmada vermak olar, bu zaman onlarin yazilma ardicilligi ahamiyyat kasb etmir. Sinfin sahalari:
> sinfin tipindan ba§qa istanilan tip ola bilar (lakin bu sinfa istinad va ya göstarici kimi verila bilarlar);
> const modifikatoru ila tasvir edila bilarlar, bu zaman yalniz bir dafa inisialla§dirilirlar (konstruktorun kömayila) va dayi§dirila bilmazlar;
> static modifikatoru ila tasvir edila bilarlar, lakin auto, extern va register kimi yox;
Sahalar tasvir edilan zaman qiymat ala bilmazlar. Siniflar qlobal (blokdan xaricda elan edildikda) va lokal (blok daxilinda elan edildikda, masalan, funksiya va va ya digar sinfin daxilinda elan edildikda) ola bilirlar. A§agida lokal siniflarin bazi xarakterik xüsusiyyatlari sadalanmi§dir:
> lokal sinfin daxilinda statik (static) va xarici (extern) dayi§anlarin, onun yazildigi oblastin xarici funksiyalarinin va elementlarinin tiplarindan istifada etmak olar; bu oblastin avtomatik dayi§anlarindan istifada qati qadagandir;
> lokal sinif statik elementlara malik ola bilmaz;
> sinfin metodlari yalniz hamin sinfin daxilinda tasvir edila bilarlar;
> agar bir sinif digar sinfin daxilinda verilibsa, onlar bir-birinin elementlarina xüsusi müraciat hüququna malik deyillar va yalniz ümumi qaydalara göra elementlara müraciat eda bilarlar.
Nümuna ü9ün kompüter oyununun personajinin modelini veran bir sinif yaradaq. Bunun ü9ün avvalca onun xüsusiyyatlarini (masalan, qüvvalarin miqdarini, marmilarin sayini) va davrani§ini göstarmak talab olunur. (Qeyd edak ki, proqram nümunasi yalniz sinfin yaradilmasi sintaksisini nümayi§ etdirdiyi ü9ün sxematik verilir.) class monstr { int health, ammo; public:
monstr(int he=100, int am=10)
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
{health=he; ammo=am }
void draw(int x, int y, int scale, int position);
int get_health( ) {return health;}
int get_ammo( ) {return ammo;}
};
Ümumi olaraq qeyd eda bilarik ki, C++ proqramlaçdirma dilinda yazilan proqramlar informatika darslarinda talabalara an asanliqla tapçiriqlar hazirlaya bilacak proqram kodlari kimi görünür. öksar hallarda tahsil alanlar riyazi hesablamalarda (törama tapilmasi, mürakkab inteqrallarin halli va s.) kompüterdan istifada edarak proqram kodlarinin qurulmasina üstünlük verirlar. Bunun baçlica sababi isa dövrümüzün kompüter asri olmasi va hesablamalarin proqramlarda daha daqiq va dolgun aks oluna bilmasidir. informatika darslarinda tahsil alan §axslara C++ proqramlaçdirma dilinda proqram kodlarinin yazilmasini, tapçiriqlarin hazirlanmasini öyratmak üçün bir neça farqli üsul va metodlar vardir. Tabii ki, bu metodlar öyradan müallimin §axsi bacariqlarina göra dayiçilir. Lakin ümumi olaraq mexanizm eynidir. Sadaca C++ dilinda deyil, istanilan proqramlaçdirma dilinda proqram kodu, tapçiriqlar yaa bilmak ^ün birinci növbada dilin alifbasini, sintaksisini bilmak lazimdir.
9gar istanilan bir dilin alifbasinin va yazili§ qaydasini tam manimsasak, digar proqramlaçdirma dillarini öyranmak bizlar ^ün asan ola bilar. Tapçiriqlarin proqram kodlarina çevrilmasinda asas masala ondan ibaratdir ki, riyazi manada masalanin tam halli qurulmuç olsun va dogrulugu asaslandirilsin. Ümumiyyatla, har hansi masala talabaya verildikda birinci növbada talabada riyazi tafakkür formalaçmalidir ki, verilan tapçirigin hallini riyazi baximdan qura bilsin va daha sonra onu kompüter dilina çevirarak proqram kodunu yaza bilsin.
Yenilik baximindan bu fakti deya bilarik ki, getdikca inkiçaf edan müasir tendensiyalar hayatin har sahasinda kompüter proqramlarindan istifadaya ehtiyac yaradir. Mahz bu baximdan maqala aktual hesab olunur va C++ proqramlaçdirma dilinin yeniliklarinin talabalara öyradilmasi masalalari maqalada aks olunmuçdur.
Maqalada göstarilan materiallardan informatika müallimlari va bu sahada tadqiqat aparan §axslar istifada eda bilar.
9D9BiYYAT:
1. Ulla Kirch-Prinz, Peter Prinz, "A Complete Guide to Programming in C++", Canada, 2002 by Jones and Bartlett Publishers, Inc.
2. Alfred, Lord Tennyson, "Fundamentals of Computer Programming with C", New York, 2014.
3. Ata Elahi, "Computer Systems: Digital Design, Fundamentals of Computer Architecture and Assembly", United States, 2018.
4. Hans Petter Langtangen, "Introduction to C++ (and C) Programming", New York, 1999.
5. https://www.google.co.in/?gfe_rd=cr&ei=ODAxVm3K6nv8weFuqywBg# q=modern+teaching+methods+ppt Retrieved 4 May 2016.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
