CC BY
201UOT:621.37/.39:51-7;621.37/.39:007
"iNSAN-KOMPUTER iNTERFEYSi"N9 MUASiR BAXI§
MUSTAFAYEVA AiD9 MUBARiZ QIZI
informasiya texnologiyalari kafedrasinin mudiri, tex.f.d.
BAX§iYEVA GUNEL S9F9R QIZI
informasiya texnologiyalari kafedrasinin muallimi
Xulass. Insan-komputer interfeysi avvallar insan-ma^in tadqiqatlari, insan-sistem interfeysi vd ya insan-ma§in qar§iliqli alaqasi kimi taninirdi. Insan-komputer qar§iliqli alaqasi insanlar va komputerlar arasindaki interfeyslara diqqat yetiran dizayn sahasi olub, insan faktoru ila yana§i komputer elmlari, psixologiya va erqonomika kimi fanlarin inteqrasiyasini ta§kil edir. Taqdim olunan maqalada insan-komputer interfeysi anlayi§inin mahiyyati va iqtisadiyyata tasiri tahlil olunub. Interfeysin tasnifati verilib va raqamsal ekomuhitda insan-komputer interfeysinin takmilla§dirilmasina gatira bilacak takliflar irali surulmu§dur.
A?ar soztar: insan-komputer interfeysi, raqamsal ekomuhit, funksional interfeys, immersiv interfeys, sistem interfeysi
Резюме. Интерфейс человек-компьютер ранее был известен как человеко-машинные исследования, человеко-машинное взаимодействие или человеко-системный интерфейс. Взаимодействие между человеком и компьютером - это область дизайна, которая ориентируется на интерфейсы между людьми и компьютерами, и объединяет в себе человеческий фактор, а также такие дисциплины как информатика, психология, эргономика. В представленной статье проанализирована сущность понятия интерфейс человек-компьютер и его влияние на экономику. Дана классификация интерфейса и выдвинуты предложения, которые могут улучшить интерфейс человек-компьютер в цифровой экосреде.
Ключевые слова: человеко-машинный интерфейс, цифровая экосреда, функциональный интерфейс, иммерсивный интерфейс, системный интерфейс
Summary. The human-computer interface was formerly known as human-machine research, human-machine interaction, or human-system interface. Human-computer interaction is a field of design that focuses on interfaces between humans and computers, and combines the human factor, as well as disciplines such as computer science, psychology, and ergonomics. This article analyzes the essence of the concept of human-computer interface and its impact on the economy. The classification of the interface is given and proposals are put forward that can improve the humancomputer interface in the digital eco-environment.
Keywords: human-machine interface, digital eco-environment, functional interface, immersive interface, system interface
Giri§. informasiya texnologiyalarinin suratli inki§afi camiyyatin butun sferalarina boyuk tasir gostarmi§ va bu sahada alda edilan texnoloji hallar iqtisadi sistemda texniki usul va metodikalarin yenilanmasina, insanlara va komputerlara masafadan deyil, onlar arasinda munasibatlarin inki§afi prizmasindan yana§maya onam verir. Malumdur ki, hazirda istifada9ilarin unsiyyat makani ham i§, ham da asuda vaxtlarinda daim geni§lanir. 9nanavi unsiyyat u9un vaxt azalir, internet auditoriyasina (sosial §abaka: (@vatsap, @facebook, @twitter, @linkedin, @instagram, @elektron po9t va s.) isa daha 9ox vaxt sarf edilir. Sosial media uzarindan istifada?i kateqoriyalarinin malumatlandirilmasi raqamsal bir ekomuhitin formala§masina sabab olur. Bu ekomuhitda ozunu qiymatlandirma daim yuksalir, ozunuidaraetma statusu isa tanzimlama obyektindan tanzimlama subyektina 9evirilir. Bu transformasiya insanlarin ya§am tarzina neca tasir edir, onlarin arzu va istaklarinin realla§masina
neca imkan verir? Bu suallar 9ox§axali elmi tadqiqat sahasi olan "insan-kompüter interfeysi" yana§masinda hall edilir [2-3].
Problemin qoyulu^u. Son dövrlarda bu sahada alda edilan texnoloji hallar iqtisadi muhitda istehlak9ilarin qar§iliqli alaqasinin asas aspektlarina 9evrildiyindan texnologiyalarin asan va samarali tatbiqini realla§diran platformalarin (tatbiqin idara olunmasi ü9ün izahedici video9arxlar, agilli 9at-botlar va s.) yaradilmasi üzra aparilan tadqiqatlar böyük maraga sabab olmu§dur. interfeyslarin takmilla§dirilmasi baximindan artiq insan amayinin yaradici xaraktera 9evrilmasi, ham9inin i§ rejiminin istirahat rejimina transformasiyasi, aylanca va rekreasiya sektorlarinin (tabiatin qoynunda istiharat etmak va ya turist gazintilari yolu ila saglamligin va amak qabiliyyatinin barpa olunmasi) süratli inki§afina, qeyri-maddi istehsal va xidmat sahalarinin artimina, süni intellekt texnologiyalarinin istehsal sahalarina nüfuzuna takan vermakla, insanlar va kompüterlar arasinda qar§iliqli alaqaya, elaca da kompüter dizaynina diqqat yetiran "iNSAN-KOMPÜTER iNTERFEYSi" nin na qadar vacib va aktual oldugunu ortaya 9ixarir [3].
istifada9i interfeysinin istehlak9ilar ü9ün alveri§li olmasi onlarin masafadan iqtisadi, sosial xidmatlardan mamnunluq saviyyasinin müayyanla§dirilmasinda mühüm amillardan biri hesab edilir. Bir tarafdan, istifada9ilarin bir qisminin raqamsal xidmatlar (nagdsiz ödani§lar, asan xidmat, e-ticarat, e-vergi va s.) sisteminin hayata ke9irilmasi qaydalari ila bagli yetarli malumatlara malik olmamasi, digar tarafdan isa interfeyslarin infrastukturunda müayyan 9ati§mazliqlarin olmasi iqtisadi bazarda maliyya ödani§larin hacmina va inklüzivliyina manfi tasir göstarir.
insan-kompüter interfeysi ila bagli problemlarin aradan qaldirilmasi ü9ün hansi texnoloji yana§malardan istifada etmak lazimdir? Texnoloji yana§ma aslinda bir maqsad deyil, texnologiyanin inki§afi ila insanlarin artan talabatlarini müayyan edan, elacada 9evik va mobil vasitalari formala§dirmaga xidmat edan sistemli yana§ma prinsipidir. istifada9i interfeysinda asas istiqamat fardin mahiyyatina va istaklarina, §axsiyyatlararasi münasibatlara, fardi makanin tahlükasizliyina va maxfiliyina yönalir. Ümümiyyatla effektiv texnoloji hallar istifada9ilarin "mamnunluq" va "dayarlandirma" (meyarlar üzra, masalan be§ balliq §kala va s. ) sistemininin tabiatini öyranmadan mümkün deyil. Bu da müayyan informativ sorgularin ta§kili va tahlili asasinda müayyan olunur. Naticada mövcud faaliyyat sistemi tadrican öz aktualligini itirir va köklü §akilda yenidan innovativ tadqiqatlarin nazardan ke9irilmasini talab edir[2].
Problemin halli. "interfeys" anlayi§i maqsada 9atmaq prosesinda fiziki va ya psixoloji xarakterdan asili olmayaraq iki va ya daha 9ox sistemin (onlarin komponentlarinin) bir-biri ila qar§iliqli tasirinin tamin edilmasi formalarini, vasitalarini va imkanlarini aks etdirir. insan-ma§in interfeysi operator va texniki sistem arasinda birba§a qar§iliqli alaqani tamin etmak ü9ün operatora bu sistemi idara etmaya va onun i§ina nazarat etmaya imkan veran metod va vasitalari tayin edir.
istehsalatda mürakkab texnologiyalarin idara edilmasi idaraetma obyektinin samarali va tahlükasiz istismarini tamin edan yax§i dü§ünülmü§ istifada9i interfeysina qar§i talablari irali sürür. insan-kompüter interfeysinin tasnifati iki meyar informasiyanin taqdim edilmasi va se9ilmasina üzra ta§kil olunur (§akil 1) [2-4].
IN S AN KOMPÜTER INTERFEYSI
Çakil 1. insan-kompüter interfeysi nin tasnifati
Çakildan göründüyü kimi, informasiyanin taqdim edilmasi üsuluna göra interfeysin cihaz, sxem, ekoloji, funksional va immersiv növlari mövcuddur. Cihaz interfeysi - malumati analoq va raqamsal cihazlar, indikator lampalari, tablolar va s. kimi taqdim edir. Müsbat tarafi ondan ibaratdir ki, bütün cihazlar operatora eyni vaxtda alçatan olur, onlar dinamik elementlardan ibaratdir va sistem haqqinda ayani tasavvür yaradir. Sxematik interfeysin xarakterik xüsusiyyati idaraetma va vizualizasiya elementlarinin alaqalandirici tasviridir. Avadanliqlarin vaziyyati rang va ya xüsusi simvollar ila göstarilir. Bela bir interfeysin güclü tarafi sistem üzra bütün malumatlarin bir yerda toplanmasidir ki, bu da onun vizual axtari§ini asanlaçdirir. Ekoloji interfeys takca ayri-ayri elementlardan deyil, ham da, masalan, atraf mühitin fiziki qanunlarini aks etdiran daha yüksak saviyyali tasvirlardan ibaratdir. Prosesin vizuallaçdirilmasi ekoloji interfeys ideyasinin an populyar tatbiqidir. Bela vizuallaçdirmanin maqsadi dayarlarin müqayisasini süratlandirmakdir. Funksional interfeys isa funksiya yönümlü idaraetma falsafasina asaslanir. Bu yanaçma operatorun diqqatini müxtalif altsistemlarin vaziyyatina nazaratdan bu altsistemlar ^ün ümumi olan funksiyalarin icrasina nazarata keçirmaya imkan verir. Funksional interfeysin gücü prosesin vaziyyatini va calb olunan avadanliqlarin adekvatligini daqiq va çevik qiymatlandirmak qabiliyyatidir. immersiv interfeys - real dünyanin an inandirici reproduksiyasi va virtual tasviridir. Obyektin §arti tasvirini aks etdiran mnemonik diaqram da immersiv mühitin elementidir.
Kompüterla§dirilmi§ interfeys üçün vacib bir xüsusiyyat vizual tasviri formalaçdirmaq ^ün malumat seçmak xüsusiyyatidir. Malumatin seçilmasi ümümi baxi§, tapçiriq va sistem interfeysi §aklinda ta§kil olunur. Ümumi baxi§ interfeyslari sistemin vaziyyatinin süratli qiymatlandirilmasi problemini hall edir. Göstarilan malumatlar siralanir va filtrasiya edilir. Tapçiriq interfeyslari cari tapçiriga müvafiq malumatlari ehtiva edir. Sistem interfeyslari seçilmiç, tacrid olunmu§ sistem haqqinda malumati taqdim etmak ^ün nazarda tutulmuçdur.
Qeyd olunan interfeyslardan praktikada an çox istifada olunanlari taqdimat formasina göra funksional va immersiv interfeys elementlarini ehtiva edan kombina olunmuç interfeysa, seçma üsuluna göra isa sistemli interfeysa üstünlük verilir.
Aparilan tahlillardan bela bir naticaya galmak olar ki, insan-kompüter, §axsiyyatlararasi ünsiyyat va insanin özünü tanimaq, özünü ifada etmak va öz galacayina tasir etmak istaklarinin reallaçdirilmasi üçün raqamsal tatbiqlardan (aparat va proqram taminati) istifadanin yeni üsullari inkiçaf etdirilmalidir.
Hazirda olkamiz dunyada iki asrin tarixinin çarafli marhalasini - Z3F3R QAZANMI§ M9GRUR DÔVL0T statusunu yaçayir. Canab ALi BA§ Komandan ilham 9liyevin hayata keçirdiyi strateji islahatlar va dovlat proqramlari olkamizda butun regionlar uzra dayaniqli inkiçaf uçun yeni imkanlara yol açir. içgaldan azad olunmuç arazilarda "AGILLI §9H9R va AGILLI K9ND" layihalarinin hayata keçirilmasi, "YÛKS0K TEXNOLOGiYALAR PARK"larinin açilmasi, muxtalif iqtisadi tabii resurslarin istehsal proseslarina calb olunmasinda metroloji-sertifikasiya standartlarinin tatbiqi kimi strateji masalalarin elmi-texnoloji taminati olka uzra tadqiqadçilarin, iqtisadçilarin, informasiya texnologiyalari uzra mutaxassislarin gundaminda olan asas problemlardan biridir. 9lbatta butun bu aspektlar informasiya texnologiyalarinin tatbiqini yaratmadan, takmillaçdirmadan va saha uzra mutaxassislarin sayini artirmadan mumkun deyil.
Mahz sadalanan bu problemlarin halli istiqamatinda Mingaçevir Dovlat Universitetinin rektoru, canab Çahin Bayramovun rahbarliyi ila insan-komputer interfeysinin inkiçafi istiqamatinda silsilali tadbirlar hayata keçrilmakdadir [1-4]. Pandemiya dovrunda amakdaçlarin iKT bacariqlarin artirilmasi va takmillaçdirilmasi ila bagli onlayn va oflayn talimlarin taçkili, distant tahsil MS TEAMS platformasinin istifada imkanlarinin qisa muddatda asan interfeysda talaba-pedaqoji kontingentina vizual izahinin çatdirilmasini tamin edan metodiki va video gostariçlarin hazirlanmasi, mahz universitetin dayaniqli va davamli inkiçafina sabab olmuçdur.
Eyni zamanda Universitet rahbarliyi tarafindan "iNSAN KOMPÛTER iNTERFEYSf'nin inkiçafi istiqamatinda yuksak naliyyatlar alda etmak uçun mutaxassis peça hazirligi saviyyalarinin takmillaçdirilmasi, hamçinin akademik mobilliyin taçkili daim diqqat markazindadir. Bu maqsadla, " Ali va orta ixtisas tahsilinin 2021/2022-ci illar uzra inkiçafi" qrant musabiqasi uzra Naxçivan Universiteti "ixtisaslar uzra yeni va muasir tadris mazmunun hazirlanmasi va tatbiqi" kateqoriyasinda 3 moduldan ibarat "insan-Komputer interfeyslari" sahasinda tahsil veranlarin peçakarliginin yuksaldilmasi va beynalxalq tacrubanin oyranilmasi layihasinda univeristet amakdaçlarinin içtirakina dastak olmuçdur. Layiha uzra an boyuk qazanc Turkiyanin Orta §arq Texniki Universitetinda prof. Kursat Çagiltayin rahbarliyi ila TUBiTAK layihasi uzra Turkiyada açilmiç "insan-Komputer qarçiliqli alaqasi" laboratoriyasi ila yaxindan taniçliq va muayyan araçdirmalarin aparilmasi huququnu qazanilmasi olmuçdur.
inaniram ki, insan-komputer interfeysi uzra muvafiq tadqiqat sahalarinin, platformalarinin yaradilmasi muasir raqamsal alat va texnologiyalarin inkiçafina, hamçinin digar iqtisadi va sosial problemlarin hallinada oz tohfasini veracakdir.
9D9BiYYAT
1. Bayramov §.V. MDU modernlaçan universitet: strateji hadaflar va asas naticalar. Azarbaycan muallimi qazeti, 13 yanvar 2023-cu il, s.5
2. Bayramov §.V. Mingaçevir Dovlat Universiteti beynalxalq taçkilatin idara heyatinda tamsil olunacaq. Azarbaycan qazeti, 1 noyabr 2022-ci il.
3. Bayramov §.V. MDU muasirlaçma marhalasinda: yeni hadaflar va asas nailiyyatlar. 14 Yanvar 2022-ci il, 4 fevral 2022-ci il.
4. Bayramov §.V. Mingaçevir Dovlat Universitetini strateji hadaflara aparan modernlaçma yolu. Azarbaycan muallimi qazeti, 23 iyul 2021-ci il, s.4
5. Kurçat Çagiltay. insan - Komputer Qarçiliqliligi va istifada Muhandisliyi. Tadqiqat Numunalari - Malumat Toplama Alatlari ISO9241 Standartlar Çarçivasi.2018,2-ci naçr, 224s.
6. Корнеев Н.В., Минитаева А.М. Человеко-машинный интерфейс как важнейший компонент архитектуры перспективных эргатических систем управления // Ученые записки РГСУ. 2012. № 7(107). С. 93-97.
7. Федорова С.В. Определение многокритериального показателя качества графического интерфейса программно-аппаратного комплекса связи // Наукоемкие технологии в космических исследованиях Земли. 2021. Т. 13. № 3. С. 20-27. Doi: 10.36724/2409-54192021-13-3-20-27
