Научная статья на тему 'ҲИНДИСТОНДА САҚЛАНАЁТГАН БЕРУНИЙ АСАРЛАРИ ХУСУСИДА'

ҲИНДИСТОНДА САҚЛАНАЁТГАН БЕРУНИЙ АСАРЛАРИ ХУСУСИДА Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Патна / Рампур / Ҳайдаробод / кутубхона / музей / қўлёзма / астрономия / астурлоб / илми нужум.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Куранбаева Умида Султанназаровна

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 25.08.2022 й. имзоланган ПҚ-361-қарорида белгиланган буюк мутафаккир ва қомусий олим Абу Райҳон Беруний асарларини ўрганиш вазифаси юзасидан олимнинг ҳозирги кунда мавжуд асарларини аниқлаш ва ўрганиш мақсад қилиб қўйилди. Бу борада ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтининг heritageofberuni.uz лойиҳаси доирасида Ҳиндистонга илмий сафар уюштирилди. Ушбу мақола Ҳиндистондаги давлат кутубхона ва музейларда сақланаётган Беруний асарларини ўрганишга бағишланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҲИНДИСТОНДА САҚЛАНАЁТГАН БЕРУНИЙ АСАРЛАРИ ХУСУСИДА»

ХИНДИСТОНДА САЦЛАНАЁТГАН БЕРУНИЙ АСАРЛАРИ

ХУСУСИДА

Куранбаева Умида Султанназаровна

илмий ходим, Узбекистан Республикаси Фанлар академияси Абу Райх,он Беруний

номидаги Шаркшунослик институти https://doi.org/10.5281/zenodo.11215832

Аннотация. Узбекистон Республикаси Президентининг 25.08.2022 й. имзоланган ПК-361-царорида белгиланган буюк мутафаккир ва цомусий олим Абу Ращон Беруний асарларини урганиш вазифаси юзасидан олимнинг %озирги кунда мавжуд асарларини аницлаш ва урганиш мацсад цилиб цуйилди. Бу борада УзР ФА Абу Ращон Беруний номидаги Шарцшунослик институтининг heritageofberuni.uz лойщаси доирасида Хиндистонга илмий сафар уюштирилди. Ушбу мацола Хиндистондаги давлат кутубхона ва музейларда сацланаётган Беруний асарларини урганишга багишланади.

Калит сузлар: Патна, Рампур, Хайдаробод, кутубхона, музей, цулёзма, астрономия, астурлоб, илми нужум.

Аннотация. Учитывая актуальность и важность изучения произведений великого мыслителя и энциклопедиста Абу Райхана Беруни, что также нашло отражение в Постановлении Президента Республики Узбекистан за N-361 25.08.2022 г., была поставлена цель по выявлению и всестороннему изучению рукописного наследия учёного, хранящегося в различных собраниях мира. В связи с этим в рамках проекта heritageofberuni.uz была организована научная командировка в Индию. Её цель состояла в исследовательском обзоре рукописей трудов Беруни, хранящихся в библиотеках и музеях в Индии. Данная статья посвящена изучению трудов Беруни, хранящихся в библиотеках и музеях Индии.

Ключевые слова: Патна, Рампур, Хайдарабад, библиотека, музей, рукопись, астрономия, астролябия, астрология.

Abstract. The study of the works of the eminent thinker and encyclopedist, Abu Rayhan Beruni, holds significant relevance. Recognizing this importance, the President of the Republic of Uzbekistan issued Resolution N-361 on August 25, 2022, emphasizing the need to explore and comprehensively examine Beruni's handwritten heritage, dispersed across various global collections. In pursuit of this objective, the Institute of Oriental Studies, named after Abu Raykhan Beruni, under the auspices of the heritageofberuni.uz project, organized an expedition to India. The primary goal of this scientific journey was to review the manuscripts ofBeruni's works housed in Indian libraries and museums. This article presents the findings and outcomes of the expedition, focusing on the scholarly exploration of Beruni's legacy stored in libraries and museums of the Indian state.

Keywords: Patna, Rampur, Hyderabad, library, museum, manuscript, astronomy, astrolabe, astrology.

Буюк комусий олим Абу Райх,он Беруний (973-1048) Хоразмда Абул Аббос Маъмун (1009-1017) томонидан ташкил этилган Дор-ул %икмага таклиф килинган булиб, 1004-1017 йиллар оралигида бу ерда мудир лавозимида фаолият юритган. Мнбаларда ёзилишича, Марказий Осиёда ягона булган ушбу илмий масканда куплаб олиму-фузалолар хоразмшох,

томонидан барпо этилган кутубхонадан фойдаланиб, яратилган шароитда тажрибалар утказиб фан билан машгул булишган. XI асрда минтакада юз бераётган сиёсий алмашувлар бу илмий масканни хам омон колдирмади: 1017 йилда Хуросон хукмдори Махмуд Газнавий (998-1030) бу ерни босиб олди.

Манбаларда келтирилишича, Султон Махмуд яхши таълим олган, туркий, дарий ва пахлавий тиллари билан бир каторда араб тилини хам яхши билган. Х,атто, дарий тилида шеърлар битган, ^уръонга тафсир ёзиши билан машхур булган [Бертельс. Е.Э. Избранные труды, История персидско-таджикской литературы, М., ИВЛ, 1960. С. 189.]. 1017 йилда Султон Мах,муд Хоразмшохлар давлатини эгаллаб олиб, бу ердан у куплаб бойликлар билан биргаликда, Дорул уикмадаги китоблар ва олимларни хам Газнага олиб кетди. Улар тугилиб усган масканини ташлаб кетишга мажбур буладилар. Олимларнинг орасида Беруний, устози Ибн Ирок ва бошкалар хам бор эди. Берунийни сарой олимлари канчалар совук кутиб олишса хам, у Газнавийлар саройида фаолиятини давом эттирди ва узининг асосий фундаментал асарларини шу ерда ёзди. Беруний 1017-1030 йиллар давомида Махмуд Газнавий билан биргаликда факат китоблар оркали биладиган улкаси Х,индистонга кириб борган биринчи мусулмон олимларидан бири эди. Яратилган шароит, нотаниш минтака Берунийни Дор-ул уикма ("Донишмандлар уйи")да бажарган тажрибалари ва изланишларини тухтатмаган холда, илмий фаолиятини давом эттиришга олиб келди. Айникса, олимнинг Китоб таудид нихаят ал-амакин ли-тасуиу масафат ал-масакин ("Турар жойлар орасидаги масофани текшириш учун жойларнинг охирги чегараларини аниклаш" кискача - "Геодезия", 1025) [Беруний, III. 36.], Китоб ат-тафуим ли авоил синоъат ат-танжим ("Юлдузшунослик санъати асосларини тушунтириш китоби", кискача "Тафхим", 1029) [Беруний, VI. 5.], Китаб тахрир ма ли-л-Х,инд мин мацула мацбула фи-л-ъацл ау марзула ("Х,индларнинг аклга сигадиган ва сигмайдиган таълимотларини аниклаш китоби", кискача "Х,индистон", 1030) [Беруний, II. 5.], ал-Конун ал-Мас'удий фи ал-уай'а ва-ал-нужум ("Масъуд конуни", 1037) [Беруний, IV. 5.], Китоб ал-жамоуир фи-маърифат ал-жавоуир ("^имматбахо жавохирлар хакида билимлар китоби", кискача "Минералогия", 1045) [Беруний, VII. 6.], Китоб ас-сайдана фи-т-тиб ("Табобатда доришунослик" кискача "Фармакогнозия", 1048) [Беруний, IX. 3.] каби фундаментал асарлари шу ерда ёзилди.

Беруний санскрит тилини урганиб, Х,индистонда яшаган даврида бу ердаги дустлари учун юнон олимларидан Евклиднинг Негизлар ва Птолемейнинг Алмажистий номли асарларини юнон тилидан санскрит тилига угирган [Беруний, III. 8.]. Шунингдек хинд олимларининг айрим асарларини, жумладан Патанжалининг Йога-сутра асарини араб тилига таржима килган [Беруний, III. 8.].. Бу билан бирга хинд дустлари учун астрономияга багишланган куплаб асарлар ёзган.

Берунийнинг Газнада ёзилган асарлари хозир хам мавжудми, улар каерларда сакланмокда?

Абу Райхон Беруний илмий мероси 180 тадан ортик асарни уз ичига олиб, улардан бизгача 33 таси етиб келган [Куранбаева У. 140-148.]. Изланишларимиз натижасида аниклашимизча, бу асарларнинг айримларини кулёзма нусхалари хозирги кунда хам Х,индистон кутубхоналари ва музейларида сакланмокда. У ерда Беруний бугунги кунгача етиб келган 33 та асарининг 11 таси бор. Бу асарларнинг 25 та кулёзмаси мавжуд. Лекин мавжуд булган каталогларда берилган айрим маълумотлар анча эскирганлиги ёки кутубхоналарга янги узгартиришлар киритилганлиги сабабли у ерда ёзилган ашё ракамлар

остида бошка кулёзмалар борлигини куришимиз мумкин [Матвеевская Г.П., Розенфельд Б.А. 264-295 б.].

Аниклашимизча, Х,индистонда сакланаётган Беруний асарларининг катта кисми Газнада ёзилган. Бу асарлар асосан астрономияга багишланади. Жумладан, Х,индистоннинг Патна шахрида жойлашган, 1891 йилда очилган "Khudo Bakhsh Oriental" халк кутубхонаси бу давлатнинг кадимий кутубхоналаридан бири хисобланади. Кутубхона 4000 та кулёзмага эга. Бу ерда Абу Райхон Берунийнинг хаммаси булиб бешта асари бор, улар: Китоб фи ифрад ал-мацал фи aмр aл-aзлал, Taм%ид ал-мустацаррли-та%цицма'нa aл-мaмaрр, Maцaлa фи истщраж aл-aвтор фи aл-дa рa% ли-к%авасс aл-%атт aл-мун%ани фща, Рисала фи ал ишкал ал-%андаса ва Ал-осор ал-боция ан ал-цурун ал-холия асарларидир. Бу асарларнинг биринчи учтаси дунёда ягона арабча нусха хисобланади. Кутубхона узида Фирдавсийнинг Шохнома асарини энг кадимги нусхаларини саклаши билан машхур экан.

Х,индистоннинг машхур кадимий кутубхоналаридан яна бири бу Рампур шахрида жойлашган, 1774 йилда асос солинган "Rampur Riza" кутубхонаси хисобланади. Бу ерда 17000 та кулёзма сакланади. Кутубхонада Берунийнинг хаммаси булиб туртта асари кулёзмаси бор, улар: aл-Конун ал-Мaс'удий фи aл-%ай'a вa-aл-нужум, Китаб фи истиаб ал-вужу% ал-мумкина фи синЪт aл-aстурлоб, Китоб ат-таф%им ли аваил сина'ат ат-танжим, Китаб фи щраж ма фи цувват aл-aстурлоб ила ал-фил асарларидир. Бу кутубхонада сакланаётган Конуни Масъудий асари олтин сув юритилиб безатилганлиги билан бошка нусхалардан ажралиб туради.

Бундан ташкари, Х,индистоннинг Х,айдаробод шахрида жойлашган 1951 йилда асос солинган "Salar Jung" музейи - хашаматли, турли хил экспонатлар билан бирга жуда бой кулёзмалар коллекциясига, яъни 8000 та кулёзмага эга. Музейнинг нодир кулёзмалар булимида Берунийнинг Рисола-и %ацицат-и астурлоб, Китаб фи истиаб ал-вужу% ал-мумкина фи синЪт aл-aстурлоб номли асарларининг кулёзмалари мавжуд. Бу ерда биргина Рисола-и %ацицат-и астурлоб асарининг араб ва форс тилларида ёзилган 8 та нусхаси сакланар экан. Бу рисола худди шу мавзуда ёзилган бошка асарлар билан биргаликда битта мажмуа таркибига киритилган.

Х,айдарободнинг "Oriental manuscripts library research institute" кутубхонасининг араб ва форс кулёзмалар булимида, Абу Райхон Берунийнинг Рисола-и %ацицат-и астурлоб, ал-Конун ал-Мaс'удий фи aл-%ай'a вa-aл-нужум, Maцaлa фи ал-нисаб aллaти бaяна aл-филиззат ва^л-жаво%ир фи aл-%ажм ва^л-вазн номли асарлари сакланмокда. Кутубхона эски бинода жойлашган булсада тадкикотчиларга тула, кулёзмаларнинг электрон нусхалари мавжуд.

Абу Райхон Берунийнинг Х,индистонда энг куп таркалган асари бу энциклопедик характерда ёзилган Китоб ат-таф%им ли аваил сина'ат ат-танжим булиб, унинг араб ва форс тилида ёзилган 9 та кулёзма нусхалари: Рампур шахридаги "Rampur Riza" кутубхонасида (1 та), Мумбай шахридаги "K. R. Cama Oriental Institute" кутубхонасида (3 та), Алигарх шахрида жойлашган "Maulana Azad" кутубхонасида (4 та), Жайпур шахрида жойлашган "Maharaja Sawai Man Singh II" музейининг кулёзмалар булимида (1 та) сакланади.

Демак, Дор-ул %икмада мудирлик килган буюк мутафаккир, комусий олим Абу Райхон Беруний Гурганч шахридан олиб кетилгандан кейин, 1017-1048 йилларда Газна шахри ва шимоли-гарбий Х,индистонда яшаб уз илмий ижодини давом эттирган. Мамлакатнинг Шимолида ёзилган олим асарлари Марказий ва Жанубий Х,индистонда

купрок таркалган, ушбу асарлар кайта кайта кучирилган. Журжон шахрида ёзилган Ал-осор ал-боция ан ал-цурун ал-холия асарининг битта нусхаси хам бор.

ХУЛОСА

Буюк мутафаккир Абу Райхон Беруний илмий мероси 180 тадан ортик асар булиб, бизгача 33 таси етиб келган.

Х,индистон кутубхоналари ва музейларида ушбу асарлардан 11 тасининг 25 та кулёзмаси мавжуд.

Изланишимиз натижасида, бугунги кунда Х,индистонда сакланаётган Беруний асарларининг деярли барчаси астрономияга багишланган асарлар эканлиги аникланди.

Абу Райхон Берунийнинг Х,индистонда сакланаётган асарларининг электрон нусхалари Узбекистонга олиб келинди. Бу борадаги ишлар хали давом этмокда.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Беруний Абу Райхон. (2022). ^онуни Масъудий. Танланган асарлар. IV жилд // Таржимонлар: А. Ахмедов, [А. Расулов], Б. Абдуллаев. Суз боши А.Ахмедовники, илмий изохлар ва курсаткичлар А.Ахмедов, Б.Абдуллаев ва У.Куранбаева томонидан тайёрланди // - Тошкент: "O'zbekiston".

2. Беруний Абу Райхон. (2022). ^онуни Масъудий. Танланган асарлар. V жилд // Таржимонлар: А. Ахмедов, [А. Расулов], Б. Абдуллаев. Суз боши А.Ахмедовники, илмий изохлар ва курсаткичлар А.Ахмедов, Б.Абдуллаев ва У.Куранбаева томонидан тайёрланди // - Тошкент: "O'zbekiston".

3. Беруний Абу Райхон. (2022). Х,индистон. Танланган асарлар. II жилд // Таржимонлар: А. Ахмедов, [А. Расулов]. Суз боши ва илмий изохлар ва курсаткичлар А.Ахмедов ва М. Хандамованики // - Тошкент: "O'zbekiston".

4. Беруний Абу Райхон. (2022). Турар жойлар (орасидаги) масофаларни аниклаш учун манзилларнинг чегараларини белгилаш (Геодезия). Танланган асарлар. III жилд // Таржимонлар: А.Ахмедов ва Б.Абдуллаев. Суз боши муаллифи А.Ахмедов, илмий изохлар ва курсаткичлар муаллифлари А.Ахмедов, Б.Абдуллаев ва У.Куранбаевалар // - Тошкент: "O'zbekiston".

5. Беруний Абу Райхон. (2022). Юлдузшунослик санъати асосларини тушунтириш китоби (Тафхим). Танланган асарлар. VI жилд // Таржима, сузбоши ва илмий изохлар А.Ахмедовники // - Тошкент: "O'zbekiston".

6. Матвеевская Г.П., Розенфельд Б.А. (1983). Математики и астрономы мусульманского средневековья и их труды (VIII-XVII вв.). - Москва: "Наука". 7. Куранбаева У. (2023). Абу Райхон Берунийнинг ал-Фихристидаги асарлар хусусида / Абу Райхон Беруний географик ва интеллектуал саёхатлар. Парижда шу номда утказилган кургазма доирасида чоп этилган туплам. - Тошкент.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.