Научная статья на тему 'АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙНИНГ “ҲИНДИСТОН” АСАРИ НОЁБ ЭТНОГРАФИК МАНБА СИФАТИДА'

АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙНИНГ “ҲИНДИСТОН” АСАРИ НОЁБ ЭТНОГРАФИК МАНБА СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

500
115
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ушбу мақолада Ўрта Осиѐ қомусий олими Абу Райҳон Берунийнинг “Ҳиндистон” асарининг ноѐб этнографик манба эканлиги ѐритилган.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙНИНГ “ҲИНДИСТОН” АСАРИ НОЁБ ЭТНОГРАФИК МАНБА СИФАТИДА»

Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science

Volume 3 | TMA Conference | 2022 Abu Rayhon Beruniy ilmiy-madaniy merosining ahamiyati va uning fan taraqqiyotidagi o'rni

АБУ РАЙХОН БЕРУНИЙНИНГ "ХИНДИСТОН" АСАРИ НОЁБ ЭТНОГРАФИК МАНБА СИФАТИДА

Очил Буриев

Карши давлат университети профессори

Шерзод Искандаров

Тошкент тиббиёт академияси доценти

Асилбек Хужаёров

Карши давлат университети тадкикотчиси

"Х,али дунёда хеч ким хинд халкини, унинг кадим ва бой маданиятини Берунийчалик таргиб килмаган. Бинобарин, хинд халки бир жамоа, унинг дусти Абу Райхон Беруний хам бор. Биз хамиша унинг илгор тафаккури олдида бош эгамиз"

Махатма Ганди

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Урта Осиё комусий олими Абу Райхон Берунийнинг "Х,индистон" асарининг ноёб этнографик манба эканлиги ёритилган.

Калит сузлар: Абу Райхон Беруний, "Х,индистон" асари, тарих, Махмуд Газнавий, хиндлар, Нандна калъаси, этнографик асар, урф-одатлар, маросимлар, турклар.

Урта Осиёнинг калби хисобланган Узбекистонда миллий маънавий меросимизни урганиш ва халкимизга етказиш мустакиллик йилларида давлат сиёсати даражасига кутарилди. Айникса, IX - XII асрлар Биринчи Ренессанс (Уйгониш) даври буюк алломаларининг илмий - маънавий меросини урганиш Янги Узбекистонда Учинчи Ренессанс пойдеворини яратишда тамал тоши булиб хизмат килмокда.

IX - XII асрлар Биринчи Ренессанс - "Олтин давр"да яшаган жахон цивилизациясига салмокли хисса кушган буюк

399

Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science

Volume 3 | TMA Conference | 2022 Abu Rayhon Beruniy ilmiy-madaniy merosining ahamiyati va uning fan taraqqiyotidagi o'rni

мутафаккир ва комусий олим Абу Райхон Беруний (973 - 1048) илмий -маънавий меросини урганиш жахон микёсидаги устувор вазифага айланди.

Урта Осиёнинг буюк мутафаккири ва крмусий олими Абу Райхон Мухаммад ибн Ахмад Беруний Махмуд Газнавий саройида хам узининг илмий изланишларини асло тухтатмаган. Подшох Махмуднинг Х,индистонга юриши даврида тупланган бой маълумотлар асосида 1030 йилда 80 бобдан иборат энг салмокли асарларидан бири "Х,индистон" китобини яратди1. Асарнинг тулик номи "Тахкик мо лил хинд мин маъкула макбула фи-л акл ва марзула" ("Х,индларнинг аклга сигадиган ва сигмайдиган таълимотларини англаш") булиб, бу ном анча узун булганлиги сабабли айтишга кулайлик тугдириш учун "Тахкику молил Х,инд" ("Х,индистонга тахкиклар") ёки оддийгина "Х,индистон" деб хам юритилади. Берунийнинг бу асари урта асрдаги хинд маданиятини урганиш учун тенгги йук дурдона ва бебахо хазина хисобланади, дейиш мумкин2.

Бу асарни йигирма йил давомида илмий жихатдан текширган Э.Захау 1887 йили Лондонда арабча матнини ва 1888 йилда инглизча таржимасини нашр эттирган3. Шундан сунг Берунийнинг бу асари олимлар орасида кенг таркалиб кетган. Э.Захау нашр этган арабча танкидий матни кейинчалик Узбекистон Фанлар академияси Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик институтида тайёрланган русча ва узбекча таржимага асос булди. Бу асарнинг арабча матни 1958 йили Х,айдарободда таникли олим Мухаммад Низомиддин томонидан янгидан нашр эттирилди.

Ушбу китобнинг нихоятда кадрли булиши, шухрат топиши ва муаллифга куплаб тахсинлар келтиришининг сабаби, аввало, Берунийнинг илм-фан, маърифат йулига собит кадам билан каттик киришгани булса, колаверса, бу асарни олимнинг илм йулида анча пишиб етилган, дунёкараши маълум даражада камолотга эришган вактда яратилгандир. Беруний уз хаётининг 13 йилини багишлаб, 44 ёшда бошлаб, 57 ёшда тугатган. Бу асарни ёзишга олим 5 - 7 йил сарфлаган булса керак.

Бу хавда батафсил каранг: Ахмедов А., Х,андамова М. Х,индистоннинг ёзилиш даври ва сабаблари. - Абу Райхон Беруний. Х,индистон. - Танланган асарлар. II жилд. Арабчадан А.Ахмедов ва А.Расулов таржимаси. Сузбоши, таржима, изохлар ва курсаткичлар муаллифи А.Ахмедов,

МДандамова. - Т.: "Узбекистон" НМИУ, 2022. - Б.5 - 40.

2 Ирисов А. Беруний ва Х,индистон. - Т.: УзФА нашриёти, 1963. - Б.7.

3 Ахмедов Б. Узбекистон тарихи манбалари. 2-нашри. - Т.: "Укитувчи", 2001. - Б.129 - 130.

December 16

400

Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science

taraqqiyotidagi o'rni

'.qqtyottüa^

Аллома Х,индистонга бормасдан ва боришни хаёл килмасдан олдин, умумий булса-да, бу юрт хакида бир оз тасаввурга эга эди. У Х,индистон сафаригача хиндлар астрономияси билан араб тилига килинган таржималар оркали танишгач, унда бу халкнинг фанини янада чукуррок эгаллаш иштиёки хам пайдо булган эди. Чунки уша даврда араб тилида мавжуд булган асарлар юксак кобилият эгаси Берунийни асло кониктирмасди. Х,инд диёрига бориб, уша даврда халифалик тасарруфидаги улкаларни чукуррок урганиш орзуси уни асло тинч куймасди.

Махмуд Газнавий (967 - 1030) Хоразмшохга хат ёзиб, Газнага уз олимларини юборишни сураганида, Ибн Сино ва Абу Сахл Масихий каби етук алломалар Газнага боришдан бош тортиб, Хоразмни ташлаб кетган. Беруний эса Газнага боришга кунган ва дархол у ерга жунаган эди, чунки бу даврда Султон Махмуд бир неча марта Х,инд улкасига юриш килган, бу худудлар унинг кул остига утган эди.

Беруний Султон Махмуд даргохида илмий иш билан шугулланиш кийинлигини билган эди, аммо шароит ва имконият кандай булмасин, илм-фан, маърифат йулида фурсатни кулдан чикармаслик кераклигини яхши тушунган.

Аллома олимлар ахволига нихоятда ачиниб, алам билан уз замонидан шикоят килган, илмий билим ва янги кашфиётларга йул, шароит йуклигини таассуф билан ёзган эди: "Илмлар купдир. Улар замона икболи булиб, турли фикр ва хотиралар уларга кушилиб борса, улар купаяди. Одамларнинг илмларга рагбат килиши, илмларни ва илм ахлларини хурматлаши уша икболнинг белгисидир. Айникса, хукмрон кишиларнинг илм ахлини хурмат килиши турли илмларнинг купайишига сабаб булади. Чунки хукмроннинг шундай килиши, дунёвий ишлар билан банд булиб колган киши калбларини турли илмлар билан шугулланиш учун бушатиб куяди. Хукмроннинг илм ахлини купрок мактаб, улардан хурсанд булиши хам илмларнинг купайишига сабаб булади. Демак одамларнинг калби буни севиш учун ва бу нинг тескарисига эса нафрат билдириш учун яратилгандир.

Лекин замонамиз, айтиб утилганидай, яхши замон эмас, балки унинг тескарисичадир. Шундай замон ва шароитда яшаш мажбурий булгандан кейин, качон илм юзага чикади ёки юзага чиккани качон ривож топади? Бизнинг замонамизда мавжуд булган барча илм, уша тасвирланган даврлардагина булган, кадимги замон билимларининг колдиклари ва оковаларидир".

December 16

Олимнинг Х,индистон хакида ёзганлари хинд манбаларини чукур урганиши ва узининг шахсий кузатишларининг натижасидир. У асарига хар бир лавхани киритганида ва уни хикоя килганида жуда эхтиёткорона, кайси манбадан олганини, эшитган кишисини, унинг ишончли ё ишончсиз шахслигини зикр килиш билан келтириб, фикр-мулохазаларини берган.

Алломанинг Х,индистонда илмий ишлардан ташкари яна нималар билан шугуллангани, давлат расмий ишлари билан банд булганми ё йукми - булар бизга аник эмас.

Бу асарни инглизча таржимаси билан арабча матнини нашр килган немис шаркшуноси Э.Захаунинг фикрича, аллома бу асарини 1030 йил 30 апрелдан -1031 йил 19 декабргача ёзган. Агар Берунийнинг Хоразмдан Газнага келган 1017 йилини асарни ёзишга тайёргарлик йили деб олинса, унда Беруний бу китобига 13 йил - 1017 йил охиридан то 1030 йил апрелигача маълумот туплаган, мехнат килган, нихоят "Х,индистон" асари юзага келган.

Беруний Х,индистон билан 30 йил шугулланган. У Х,индистон сафарида курган-билганлари, кадимий хинд манбаларида мутолаа кила олганларини ва одамлардан суриштириб улгура олганларини хаммасини йигиб, салмокли бир асар холига келтирган. Унинг фикр-мулохазалари, уткир мантикий хулосалари киши аклини хайрон колдирар даражада диккатга сазовор эди.

Махмуд Газнавий Х,индистонга килган юришларида Беруний хукмдорга хамрох булган. Гарчи олимнинг Х,индистонда качон ва кандай яшагани аник булмаса-да, Хоразмдан олиб кетилгандан кейин бироз вакт Х,индистоннинг шимолидаги Нандна калъасила яшагани маълум. Алломанинг 48 ёшида Х,индистонда санскрит тилини пухта урганиши унинг хинд маданияти, адабиёти ва Х,индистоннинг уша давр олимлари билан якиндан танишишига хамда мамлакат хакида мухташам асар яратишга имкон берган. Асар хажми жихатидан жуда салмокли булиб, унда хинд адабиёти, фалсафаси, аник фандар, география, элшунослик, конун ва урф-одатлар, фалсафа, дин, тарихий - диний ривоятлар, хинд ёзувининг турлари хакида маълумотлар маълум. Хрзиргм замон Х,индистон олимлари Берунийнинг бу асарини хинд маданияти тарихини ёритиш нуктаи назаридан жуда юкори бахолайди ва мухим манбалардан бири деб хисоблайди. Уларнинг таъкидлашича, аллома асарида бизгача етиб келмаган санскритча ёзилган купгина манбалардан унумли фойдаланган.

Берунийнинг Хдндистон тарихи билан шугулланиши бежиз эмас эди, чунки Шаркдаги куп мутафаккирлар математика, астрономия, география фани, маданияти ва

402

унинг тарихи билан куп кизикканлар. Беруний хинд фани ва маданиятини чукур урганиб, шу даража катта муваффакиятга эришганки, хатто, хозирги даврда хиндларнинг узлари хам унинг бу кадар акл-заковатига, сабр-матонатига

4

койил колишади .

Олим хиндларга хурмат ва эхтиром билан караганлиги учун хам у Х,индистонга бориши биланок кадимги хинд тили - санскритни урганиб, шу тилндаги манбалардан кенг фойдаланган. Ушбу тилда ёзилган тарихий асарлар мутафаккирнинг диккат назаридан утган ва замонасининг хеч кайси олимлари эриша олмаган ютуклар унга муяссар булган. Беруний Х,индистон хакида гапирар экан, хар бир нарсани зикр килишда жуда хам эхтиёткорона, хакконий фикр юритган, хар бир нарсага аклий ва илмий холисона ёндашган.

Мутафаккир уз китобида хиндларга хакида асл хакикатни ёзганини уктириб утади: "Мен бу китобда хиндлар сузини узича ёзаман, уларнинг юнонлар билан якинликлари борлигини билдириш учун унга юнонларнинг шу хилдаги сузларини кушаман. Мен улар тугрисида сузлаганимда купрок хикоя тарикасида сузлайман, уларни танкид килмайман, лекин зарурат юз берса очик-ойдин танкид киламан"

Алломанинг бу асари хакида Х,индистоннинг собик бош вазири Жавахарлаъл Неру "Х,индистоннинг кашф этилиши" асарида ёзадики: "Беруний юнон фалсафасини урганиб, хинд фалсафасини мутолаа килиш учун санскрит тилини ургана бошлади. Беруний хинд ва юнон фалсафасини бир-бирига солиштириб. буларда мавжуд булган умумийликни куриб, хайратда колди. Берунийнинг китоби далилий материалларни камраб олиш билан бирга, у уруш, талон-торож, оммавий киргинлар булишига карамай, фан ахллари уз ишларини давом эттирганликларини курсатиб беради. Икки орани нафрат ва худбинлик кайфиятлари бузиб турган пайтларда хам Беруний бегона одам була туриб, бу улка кишилари ахволини тушунтиришга харакат килади"5. Неру уз асарида хинд фани, маданияти, тарихи хакида узи нинг кимматли фикрларини ёзиб колдирган мутафаккирларни хам хурмат ва эхтиром билан тилга олган.

Берунийнинг "Х,индистон" китоби киска кириш сузи ва саксон бобдан иборат булиб, олим уз асарида хиндлар хаётининг турли-туман томонларини, урф-одати, аклий ва хиссий мавжуд нарсалар хакидаги тушунчалар, жон ва унинг моддага муносабати, рухнинг бир тандан бошкасига утиши хусусидаги

Тураев Б. Абу Райхон Беруний. - Узбекистан алломалар юрти. - Т.: "Маънавият", 2010. - Б.137.

5 Неру Дж. Открытие Индии. - М„ 1965. - С.246 - 247.

December 16

катор акидаларга тухталган.

Олим бу асарида хиндлар эътикодича, мавжудотнинг жинсларга булиниши ва уларнинг аталиши, диний конун-коидалар, пайгамбар ва шариатлар, бутларга сигиниш ва уларнинг шакл ва турлари хиндларнинг диний китоблари ва бошка нарсалар хакида батафсил маълумот бериб кетган. У хинд тарихи ва маданияти билан шугулланибгина колмай, уларнинг ёзуви, грамматикаси, шеъриятига хам тухталган. Х,индлардаги хисоб улчов бирлиги, география, чунончи, шахар дарё, денгиз, чегаралар уртасидаги масофалар хам олим диккат-эътиборида булган.

У Х,индистондаги математика, астрономия каби аник фанларга катта эътибор берган. Айникса, хинд астрономияси, улардаги географик тушунчалар, коинотнинг тузилиши, сайёралар хакидаги мумтоз хинд акидалари Беруний диккатини узига тортган. Олим бу асарида ер ва осмон тузилиши хакида хиндларнинг эътикодини баён килар экан, улар билан бирга осмон ёриткичлари, уларнинг харакати, ой манзиллари, кутб тугрисидаги хабарлари ва уз мулохазаларини ёзган.

Абу Райхон Беруний бу китобида хиндлар хаётининг турли-туман жихатлари, урф-одатлари, тарихи, фани, диний эътикодлари, акидалари,бутларга сигиниши, уларнинг шакл ва турлари, хиндларнинг диний китоблари ва уша даврда уларни кизиктирган масалалар атрофлича баён этилган.

Асарда хинд тили, ёзуви, огзаки ва ёзма ёдгорликлари, фалсафаси ва тарихи каби турли-туман кимматли маълумотлар ёритилган. Аллома хинд фалакиётшунослиги, Ер курраси ва унинг сатхи ва улчамлари, коинот хакидаги тушунчалари, сайёралар хакидаги кадимги хинд акидаларига эътибор каратган. Бу мухташам асарда ер ва осмон тузилиши хакидаги хиндларнинг эътикодларини баён этиш асносида улар билан бирга ёриткичлар, уларнинг харакати, ой манзиллари, кутб хакидаги маълумотларга хам батафсил тухталиб утган.

Китобнинг бир боби сайёраларнинг уртача урнини хисоблашга ажратилган булса, бошка бир боби Куёш ва Ойнинг ерга нисбатан жойлашиши, уларнинг бир-биридан узоклиги, хажмларига багишланган. Асарда муаллиф хиндларнинг осмон ёритгичлари ва уларга оид хар хил эътикод расм-русм, одатларини баён этган. Хдтто, у Куёш ва Ой тутилиши, денгиз сувларининг кутарилиши ва пасайиши, дунёнинг одамлар яшайдиган маънур кисми хакидаги тушунчаларга,

404

хинд астроном ва астрологларининг фикр-мулохазаларига хам имкон борича тухтаб утган. Китобнинг бир неча боблари замон ва вакт, одамнинг пайдо булиш муддати, сутка ва кун, ой ва йилларнинг кисмлари хамда уларнинг турларига багишланган. Бу тугрида келтирилган фикрлардан фан тарихи билан шугулланувчи мутахассислар учун жуда бой манба сифатида фойдаланиш мумкин.

Олим хиндларнинг кадимги саналари, тарих ва таквимлари билан жиддий шугулланган. У "Х,индистон" китобининг кирк туккизинчи бобида бу хакда кискача булса-да, маълумот берган. Беруний хиндларда таквимнинг хар хиллиги, ракамлар куплиги, уларнинг турларига хам тухталган.

Олим кайси таквимни кайси табака, улка ва халк ишлатиши хакида фикр юритган, лекин у тарихий вокеаларнинг чалкашлиги, бу хакда битилган баъзи асарларнинг нотугрилиги, куп асарларнинг бетартиб ёзилганлиги хакида афсусланиб ёзган.

Беруний уз асарининг сунгги бир неча бобларини хиндларнинг мукаддас жойларини зиёрат килиш, бериладиган садакалар ва курбонликлар, халол ва харом хисобланадиган овкат ва ичимликлар, узаро никох, мерос булиш конун-коидалари, даъволарни хал килиш йуллари, улуг айём, бахтли ва бахтсиз кунлар, яхши ва ёмон "амал"лар, "гунохни ювиш расмлари"га багишланган.

Бу асар хиндларнинг астрология илмида тутган йул-йуриклари, усул-коидалари баён этилган саксонинчи боб билан нихоясига етган. Бу айтиб утилган хар бир масаланинг атрофлича баён этилиши, Берунийнинг фикр доираси нихоятда кенг булганини яккол исботлайди.

Беруний "Х,индистон" асарида Америка китъаси мавжудлиги тугрисидаги фаразини келтириб, кайд этадики: "Ернинг чораги маъмурадир. Маъмурани Гарб ва Шарк томондан Мухит денгизи (Атлантика ва Тинч океани) ураб туради. Бу Мухит океани, Ернинг обод кисмини денгизларнинг нариги томонида булиши мумкин булган куруклик ёки одам яшайдиган ерларда иккала ёкдан (Гарб ва Шаркдан) ажратиб туради"6.

Демакки, Беруний узини кизиктирган масалаларни синчиклаб урганишдан хеч чарчамаган, химмати баланд эди. Аллома бор вактларини хеч бекор кетказмай, факат илм учун сарф килишда купчиликка намуна буладиган сиймо хисобланади. Шунинг учун Шаркда Берунийнинг "Х,еч вакт кули

Абу Райхон Беруний. Танланган асарлар. 2-жилд. (Х,индистон). Арабчадан А.Расу. Г.Жалолов таржимаси. Сузбоши ва изохлар А.Ирисовники. Масъул мухаррир Г.Жалил

"Фан", 1965. - Б.158.

December 16

405

каламсиз, кузи назарсиз (бирор асарни мутолаа килмаган холда), боши фикрсиз булмаган, у доимо илм билан банд булган", деган накл кенг таркалган эди7.

Муаррих Ёкут Хдмавий ёзадики, "Деярли хеч качон унинг кулидан калам тушмас эди, унинг кузлари хамиша кузатишда ва акли доим мулохазалар, фикрларда, факат икки байрам куни бундан мустасно эди".

Беруний хинд фани ва фалсафаси, тарихи ва урф-одатларини чукур урганар экан, уларни юнон фалсафаси ва мифологияси билан солиштирган. У Х,индистонни урганиш учун кадимги хинд тили санскрит тилини урганган булса, икки халк орасидаги карашларнинг якинлигини яна хам чукуррок билиш учун барча юнон манбаларини тахлил килган. У биргина шу "Х,индистон" асарида йигирма бешдан ортик юнонча асарлардан накл килган. Бу сохани тадкик килган мутахассисларнинг айтишича, олим юнон тилини хам мукаммал

о

эгаллаган эди .

Рус шаркшуноси академик И.Ю.Крачковский улуг олимнинг "Х,индистон» асарини мутолаа килар экан, унинг юнон тилини билганлиги шубхасизлигини, кейинги йиллардаги текширишлар буни ижобий хал килишга асослар берганлигини курсатиб утган эди. И.Ю.Крачковский М. Мейерхофга таяниб, уни Беруний "санскрит, грек, иброний, сурёний тилларда укиб, узига керакли нарсаларни араб харфи билан ёза олганини кайд килган эди. "Х,индистон"да келтирилган иктибослар бу фикрнинг тугрилигини курсатади, чунки Гомернинг "Илиада"сининг тула таржимаси у махалларда араб тилида мавжуд булмаган.

Беруний даврида барча халк бир-биридан маълум табака дин, мазхаб билан фаркланган. Аллома хам уз замонасининг фарзанди сифатида шу карашдан чиколмаган, албатта. У куп масалалар юзасидан узининг холисона фикрини билдирса хам, халкларнинг бир-биридан узоклигини диний тафовутдан деб биларган. Унингча, диний жихатдан олисликлар, фарклар мазхабий тукнашувлар орадаги якинликка рахна солиб, душманликни кузгатиб туради. Беруний хиндлар динини танкид килар экан, ислом дини хам ундан четда колмайди, хиндларнинг салбий феъл-атворларини ёзар экан, арабу форслар, юнону турклар бундан холи эмаслигини таъкидлаган. Олим бирор масалага муносабати, карашларини билдирса, у хар бир масалага аклий ёндашган ва мантикий фикр юритган.

Ирисов А. Курсатилган асар. - Б.14

' Ахмедов А., Дандамова М. Курсатилган асар. - Б.11.

December 16

406

Беруний "Хиндистон" асарида энг кизикарли ва мухим этнографик маълумотларни келтирган. Жумладан, Навруз байрами (203 - 204-б.) ва Йаздигард эраси тушунтирилган. "Х,индистон"да Сугд оташпарастлари хакида факат икки марта эслатилган: биринчи гал уларнинг космографик тасаввурлари кискача баён килинган (124 - 125-б.) хамда улардаги Синд ва Амударёнинг бошланиш ерлари хакидаги тасаввурлари чалкаш эканлиги таъкидланган (130-б.). Хоразм ва хоразмийлар хакида ажабланарли даражада жуда кам: факатгина огирлик улчами хакида кискача хабар келтирилган (79-б.). Славянлар, тибетликлар ва хазарлар хакида шимол дарёларининг улар юртларидан утиши муносабати билан ёдга олинган (128-129-б.). Славянлардаги маййитнинг ёндирилиши хакида ёзар экан, (283-б.) бу вокеани Беруний «бизнинг замон»да деб эслаган.

Бундан ташкари, Берунийнинг Кобулнинг хокими Бархатекин Тибет турки эканлиги хакидаги (207-б.) хамда Хиндистоннинг гарбидаги тогларда афгон кабилалари яшаганлигини эслатгани жуда мухимдир (101 - 102-б.). Турклар хакидаги хабарлар: Сомонийлар даврида Газнада турклар хокимиятни кулга олдилар (11 -б.); мамлакатнинг шимолий кисми ва Кашмир дан шаркдаги баъзи ерлар Хотан ва Тибет туркларига тегишли (107-б.); улар окимтир ва эчкисокол (126-б.); Кобулнинг хокими, тибетлик турк Бархатегин киска олди очик куйлак, баланд калпок ва этикдан иборат туркча кийимда, куролланган холда (359-б.); Угуз турклари чукиб улган мурдасини тобутда дарёга соладилар ва унинг оёгига арконни шундай боглайдиларки, унинг учи сувга тушиб турсин. Чунки уларнинг эътикодига кура, шу аркон ёрдамида улганнинг жони кайта тирилиш учун кутарилади (283-б.). Шунингдек, турклар иктибосланган хинд манбаларида хам эслатилади9.

Беруний хар бир халк хакида эхтиёткорона, чукур мулохаза юргизар эди. Унинг хар бир сохадаги фикр доирасининг кенглиги, хулосаларининг пухталиги диккатни узига тортади. Хар бир сатрида холислик, хакконийлик, бетарафлик мавжуд эди. Ана шунинг учун хам улуг мутафаккирнинг хар бир асари каби унинг "Хиндистон" асари бу сохага кизикувчилар учун улмас обидадир. Беруний узининг бу бебахо асари билан уз давридан жуда куп замонлар узиб кетган.

Машхур археолог ва этнограф С.П.Толстов уктирганидек, "Унинг

Ахмедов А., Хандамова М. Хиндистоннинг ёзилиш даври ва сабаблари. - Абу Райхон Беруний. Хиндистон. - Танланган асарлар. II жилд.. - Т.: "Узбекистон" НМИУ, 2022. - Б.31 - 32.

December 16

407

Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science_

Volume 3 | TMA Conference | 2022 Abu Rayhon Beruniy ilmiy-madaniy merosining ahamiyati va uning fan taraqqiyotidagi o'rni

"Диндистон тарихи" деган ажойиб асари муаллифнинг тасвир этилаётган улка тилини ва урф-одатларини, санскрит тилидаги тоят бой илмий адабиётни, Диндистон географияси ва та рихини чукур билишидан далолат бериши билан бирга, тарихий-этнографик монографиянинг ажойиб намунаси хамдирки, урта асрлар давомида бу борада ёзилган асарлар ичида унга тенг келадигани йук"10.

Таникли берунийшунос олим А.Ахмедовнинг ёзишича, "Лекин Беруний хиндларнинг урф-одатлари, турмуш тарзи, маросимлари ва уларнинг характерли жихатларини синчковлик билан, аник кузатганлиги куп тарафдан кишини хайратга солади. Чунки унинг бу борадаги кузатишлари куп жихатдан янги даврдаги европаликларнинг кузатишларига ухшаб кетса хам, мулохазалари узининг объективлиги, инсонпарварлиги ва хакконийлиги билан улардан катта фарк килади"11

Мазкур асар Гарб ва Шарк олимлари томонидан юксак бахоланган. Таникли шаркшунос олим В.В.Розен ёзадики: "Бу - уз хассослиги билан ягона ёдгорлик булиб, на Шаркнинг ва на Гарбнинг бутун кадимги ва урта асрлар адабиётида тенгги йукдир". Бу китобда Диндистон халклари тарихининг турли сохалари - аник фанлар, адабиёт, фалсафа, элшунослик (этнография), демография, конунлари ва урф-одатлари, дини, диний ривоятлари, хинд ёзувининг турлари, эътикодлари хакида батафсил маълумот берилган.

Берунийнинг бу асарида хинд халкининг аник фанлардаги ютуги, адабиёти, фалсафаси, табиий-географик манзараси узига хос этнографияси, урф-одатлари, диний ривоятлари хакида маълумотлар мавжуд. Аллома ушбу асари оркали мусулмон Шаркини хинд тарихи, адабиёт билан таништириб, хинд халки учун катта илмий мерос колдирди.

Демакки, буюк аллома Берунийнинг "Диндистон" асари урта асрлар даврида ушбу мамлакат хакидаги энг кимматли ёзма манбалардан бири хисобланиб, хинд халкининг тарихи ва этнографиясига багишланган ноёб асардир. Ушбу мухташам асар урта асрлар Диндистон буйича келтирилган барча (тарихий, этнографик, фалсафий, географик ва бошка) маълумотлар

Беруний томонидан холисона ёртилган булиб, минг йиллар утган булса-да, уз

12

кимматини асло йукотмаган .

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Толстов С.П. Кддимги Хоразм цивилизациясини излаб. - Т.: "Янги аср авлоди", 2014. - Б.314 - 3

11 Ахмедов А., Дандамова М. Курсатилган асар. - Б.26

12 Дандамова М. Урта асрларда Хоразм ва Диндистон илмий муносабатлари (Берунийнинг "Диндистон" асари мисолида). - Хоразм тарихи замонавий тадкикотларда. - Тошкент - Урганч, 2019. - Б.310.

December 16

408

Дозиргача Берунийнинг ноёб этнографик манба хисобланган "Диндистон" асари рус ва узбек тилларида "Танланган асарлар" туркумида 2 жилд булиб нашр этилди (1963, 1965, 2022). Бу асарларни тор соха олиму тадкикотчилари яхши тушунишади, холос. Лекин, укувчилар, оддий китобхонлар бу асарнинг мазмунини етарлича билишмайди. Даттоки, хозир А.Ирисовнинг "Беруний ва Диндистон" (1963) номли рисоласини излаб топа олмаймиз хам.

Берунийнинг камровдор "Диндистон" асари кутубхона ёки китоб дуконларида хам мавжуд эмас. Алохида жилдни хамма хам дукондан сотиб олишга курби етмайди. Шу боисдан ушбу асар шархига багишланган турли туркум кичик илмий-оммабоп рисолалар нашр эттириш лозим. Ушбу мухташам китоб тулаконли мазмунини бир - икки рисола ёрдамида ёритиш хам жуда кийин, албатта. Бу асар буйича этнографик йуналишда хам илмий - оммабоп рисолалар яратиш максадга мувофик деб хисоблаймиз.

Берунийнинг "Диндистон" асари рус тилида (Абу Райхан Бируни. Индия. Собр. соч. том II. Пер. А.Ю.Халидова, Ю.Завадовского. - Т.: Фан, 1963) ва узбек тилида (Абу Райхон Беруний. Диндистон. Танланган асарлар. II жилд. А.Расулов, Ю.Дакимжонов, Г.Жалолов таржимаси, сузбоши А.Ирисовники, масъул мухаррирлар Г.Жалолов, Ю.Дакимжонов. - Т.: "Фан", 1965) нашр этилган эди. Кейинги даврда бу асар яна узбек тилида кайта босилиб, илмий жамоатчилик ва китобхонларга хавола килинди (Абу Райхон Беруний. Диндистон. - Танланган асарлар. II жилд. Арабчадан А.Ахмедов ва А.Расулов таржимаси. Сузбоши, таржима, изохлар ва курсаткичлар муаллифи А.Ахмедов, М.Дандамова. - Т.: "Узбекистон" НМИУ, 2022).

Берунийшунос олим А.Ахмедовнинг ёзишича, Берунийнинг асарлари орасида "Диндистон"га энг юкори уринлардан бирини бериш мумкин. Муаллифнинг бутун инсоният тарихидаги энг машхур олимлардан бири эканлиги куп жихатдан ана шу асарга асосланади. Бу асар ислом дунёсида Диндистон хакида ёзилган барча асарларни анча оркада колдирибгина эмас, балки узининг бошлангич тамойиллари, услуби ва баёнига кура Урта асрлар Шаркий адабиётидаги энг буюк ёдгорликлардан деб хисобланади. Араблар сиёсий хукмронлиги даврида ёки умуман ислом дунёсида, ёки унга туташ ерларда бирор мамлакатга, унинг халки, динига багишланган асарлар орасида Беруний "Диндистон"и билан солиштирса буладиган бирорта асар йук. Китоб муаллиф замонидаги Диндистонда хинд маданияти, ижтимоий ва сиёсий хаёти хакидаги турли ва

409

Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science_

Volume 3 | TMA Conference | 2022 Abu Rayhon Beruniy ilmiy-madaniy merosining ahamiyati va uning fan taraqqiyotidagi o'rni

мухим хабарлар манбаидир: бу манба хиндшунослик адабиёти сохасида хали хам уз ахамиятини йукотгани йук13.

Табиийки, бир маколада "Хиндистон" асаридаги этнографик маълумотларни тула тавсиф килишнинг имкони йук, албатта. Ушбу китоб нихоятда этнографик маълумотларга бой булиб, уларни тулаконли шархлаш учун туркум рисолалар яратиш талаб этилади. Хиндистон халки этник тарихи ва этномаданиятини ёритиш учун ушбу асар энг мухим манбалардан бири десак, асло муболага булмас.

Демакки, жахон цивилизацияси равнакига узининг буюк илмий кашфиётлари билан салмокли хисса кушган, Урта Осиё биринчи Уйгониш (Ренессанс) даврининг етук намояндаси комусий олим Абу Райхон Берунийнинг "Хиндистон" асаридаги бой этнографик маълумотлар хиндларнинг тарихи ва этномаданиятини теранрок урганиб, янада салмокли ва тулаконли илмий-тадкикотлар яратишда энг кимматли ва ноёб манбалардан бири хисобланади.

Янги Узбекистонда хозирги миллий юксалиш даврида буюк алломанинг илмий асарларини чукуррок ва холисона урганиш давлат сиёсати даражасига кутарилди. 2022 йил 25 августда Узбекистон Республикаси Президентининг "Буюк мутафаккир ва комусий олим Абу Райхон Беруний таваллудининг 1050 йиллигини халкаро микёсда кенг нишонлаш тугрисида"ги карори кабул килиниб, ЮНЕСКО шафелигида утказиш белгилаб берилди14.

ЮНЕСКО Ижроия Кенгашининг 211-сессиясида буюк аллома таваллудининг 1050 йиллиги 2022-2023 йилларда кенг нишонланиши буйича карор кабул килинди. Бу масала Парижда булиб утадиган ЮНЕСКО Бош анжуманининг 41-сессиясида тасдикланди. Айни вактда ушбу юкори макомдаги карор ижросини руёбга чикариш максадида кузда тутилган комплекс тадбирлар изчиллик билан билан амалга оширилмокда.

REFERENCES

1. "Халк сузи", 2022 йил 26 август.

2. Абу Райхон Беруний. Танланган асарлар. 2-жилд (Хиндистон). Арабчадан А.Расулов, Ю.Хдкимжонов, Г.Жалилов таржимаси. Сузбоши ва изохлар А.Ирисовники. Масъул мухаррир Г.Жалолов ва А.Ирисов. - Т.: "Фан", 1965. -Б.158.

1 Ахмедов А., Х,андамова М. Курсатилган асар. - Б.38, 40. ' "Халк сузи", 2022 йил 26 август

December 16

410

Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science

taraqqiyotidagi o'rni

Jqqiyotidag

3. Ахмедов А., Дандамова М. Диндистоннинг ёзилиш даври ва сабаблари. -Абу Райхон Беруний. Диндистон. - Танланган асарлар. II жилд. Арабчадан А.Ахмедов ва А.Расулов таржимаси. Сузбоши, таржима, изохлар ва курсаткичлар муаллифи А.Ахмедов, М.Дандамова. - Т.: "Узбекистон" НМИУ, 2022. - Б.5 - 40.

4. Ахмедов Б. Узбекистон тарихи манбалари. 2-нашри. - Т.: "Укитувчи", 2001. - Б.129 - 130.

5. Ирисов А. Беруний ва Диндистон. - Т.: УзФА нашриёти, 1963. - Б.7.

6. Неру Дж. Открытие Индии. - М., 1965. - С.246 - 247.

7. Толстов С.П. ^адимги Хоразм цивилизациясини излаб. - Т.: "Янги аср авлоди", 2014. - Б.314 - 315.

8. Тураев Б. Абу Райхон Беруний. - Узбекистон алломалар юрти. - Т.: "Маънавият", 2010. - Б.137.

9. Дандамова М. Урта асрларда Хоразм ва Диндистон илмий муносабатлари (Берунийнинг "Диндистон" асари мисолида). - Хоразм тарихи замонавий тадкикотларда. - Тошкент - Урганч, 2019. - Б.310.

December 16

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.