Научная статья на тему 'БЕРУНИЙ ФАЛСАФАСИ ЎЗБЕКИСТОН ОЛИМЛАРИ ТАЛҚИНИДА'

БЕРУНИЙ ФАЛСАФАСИ ЎЗБЕКИСТОН ОЛИМЛАРИ ТАЛҚИНИДА Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

226
41
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Беруний онтологияси / гносеология / атомизм / методология / Беруний ва Ибн Сино мунозараси / эмпиризм / зиддиятлар / даврий ўзгаришлар / ўзини ўзи ташкиллаш / система / календарлар / энциклопедист. / Ontology of Beruni / epistemology / atomism / methodology / discussion of Beruni and Ibn Sina / empiricism / contradictions / cyclic changes / selforganization / system / calendars / encyclopedist

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Бахтиёр Оманович Тураев

Мақолада бир қатор ўзбекистонлик олимларнинг (Т.Н.Қори-Ниѐзий, В.Ю.Зоҳидов, И.М.Мўминов, А.Дж.Ж.Шарипов, А.Ф.Файзуллаев, М.Н.Болтаев, А.Аҳмедов, А.Қаюмов, П.А.Булгаков) Беруний фалсафий меросини ўрганиш ва тарғиб этиш бўйича (Ўзбекистон мустақиллигигача бўлган даврларда) олиб борган изланишлари таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article analyzes the study of a number of Uzbek scientists (T.N. KoriNiyazi, V.Yu. Zokhidov, I.M. Muminov, A.Zh. Sharipov, A.F. Fayzullaev, M.N. Boltaev, A.Akhmedov, P.A. Bulgakov) on the study and promotion of the philosophical heritage of Abu Raykhan Beruni (before the independence of Uzbekistan).

Текст научной работы на тему «БЕРУНИЙ ФАЛСАФАСИ ЎЗБЕКИСТОН ОЛИМЛАРИ ТАЛҚИНИДА»

Tashkent Medical Academy Volume 3 | TMA Conference | 2022

The significance of the scientific, cultural Abu Rayhon Beruniy ilmiy-madaniy

heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in merosining ahamiyati va uning fan

БЕРУНИЙ ФАЛСАФАСИ УЗБЕКИСТОН ОЛИМЛАРИ ТАЛЦИНИДА

Бахтиёр Оманович Тураев

Имом Бухорий халкдро илмий-тадкикрт маркази директори маслахатчиси Фалсафа фанлари доктори, профессор

АННОТАЦИЯ

Маколада бир катор узбекистонлик олимларнинг (Т.НДори-Ниёзий, В.Ю.Зохидов, И.М.Муминов, А.Дж.Ж.Шарипов, А.Ф.Файзуллаев, М.Н.Болтаев, А.Ахмедов, АДаюмов, П.А.Булгаков) Беруний фалсафий меросини урганиш ва таргиб этиш буйича (Узбекистон мустакиллигигача булган даврларда) олиб борган изланишлари тахлил килинган.

Калит сузлар: Беруний онтологияси, гносеология, атомизм, методология, Беруний ва Ибн Сино мунозараси, эмпиризм, зиддиятлар, даврий узгаришлар, узини узи ташкиллаш, система, календарлар, энциклопедист.

ABSTRACT

The article analyzes the study of a number of Uzbek scientists (T.N. Kori-Niyazi, V.Yu. Zokhidov, I.M. Muminov, A.Zh. Sharipov, A.F. Fayzullaev, M.N. Boltaev, A.Akhmedov, P.A. Bulgakov) on the study and promotion of the philosophical heritage of Abu Raykhan Beruni (before the independence of Uzbekistan).

Keyword: Ontology of Beruni, epistemology, atomism, methodology, discussion of Beruni and Ibn Sina, empiricism, contradictions, cyclic changes, self-organization, system, calendars, encyclopedist

Беруний фалсафаси, унинг онтологик, гносеологик мероси хакида хакида таникли узбек олимлари уз вактида куплаб илмий изланишлар олиб боришган. Ушбу маколада узбекистонлик олимларнинг Беруний фалсафий мероси хакидаги мустакилликкача булган даврдаги изланишлари хусусида тухталиб утамиз.

Берунийнинг табиий-илмий мероси хакида дастлабки маълумотларни академик Т.НДори-Ниёзийнинг(1897-1970) 1950 йили рус тилида нашрдан чиккан "Астрономическая школа Улугбека" ("Улугбекнинг астрономик мактаби") ва «Очерки истории культуры Советского Узбекистана»" ("Совет Узбекистони маданияти

416

тарихидан очерклар") номли монографияларидан олиш мумкин. Улугбек мактаби хакидаги монографияси 1952 йили Давлат мукофотига сазовор булган. Бу китобда Беруний хакида куйидаги фикрни айтган "гарчи Беруний яшаган давр биздан минг йиллар ортда колган булса хам, у куллаган илмий методлар замонавий методларга мос келади"1. Иккинчи монографиясида олим Берунийнинг билиш методлари хусусида кенгрок тухталиб, унинг эмпирик методларига юксак бахо берган.

Яна бир академик В.Ю.Зохидов (1914-1983) хам Беруний фалсафаси хакида бир канча маколаларида тухталиб утган. Шунингдек, унинг "Беруний

9 ^

мутафаккир сифатида" , "Уч титанлар (Форобий, Беруний, Ибн Сино)" деган китоблари нашр килинган. Академик Вахид Юлдашевич Зохидов Берунийнинг табиий-илмий меросига алохида эътибор каратади ва Берунийнинг фазо ва вакт табиатини тахлил этишда субстанциал концепция тарафдори булганлигини кайд этади. Шу билан бир каторда Берунийнинг тасаввуф таълимотига муносабати, суфий атамасининг мазмуни хакидаги карашларини хам тахлил килган.

Таникли узбек олими, академик И.М.Муминов(1908-1974) Беруний асарларининг узбек тилида нашр этилишига алохида ташаббускорлик килган4, Беруний асарларининг жахонда кенг таргиб-ташвик этилишида хам фаол иштирок этган. И.Муминов 1973 йили шаркшуносларнинг XXIX халкаро конгрессида Берунийнинг билиш методлари хакида укиган маърузаси жахон шаркшуносларининг алохида эътиборини тортган5. Академик И.Муминов Берунийнинг энциклопедик салохияти хакида тухталиб утиб, Берунийнинг комусий олим эканлигини хар тарафлама исботлаб берган6. Унинг фикрича, Беруний, Ибн Сино ва бошка марказий осиёлик олимлар уз даврида илм-фан тараккиётида узига хос уйгониш даврини яратган. Иброхим Муминов ташаббуси билан 1973 йили Беруний тугилган йилнинг 1000 йиллигига багишланган халкаро симпозиум утказилган.

И.Муминовнинг иктидорли шогирди академик М.М.Хайруллаев (19312004) Форобий фалсафасини урганиш билан бир каторда Беруний илмий

1 Кары-Ниязов Т.Н. Астрономическая школа Улугбека. Москва-Ленинград: Изд-во АН СССР, 1950. С.17.

2 Захидов В.Ю.. Беруни как мыслитель, из-во АН. М.1951. 42 с.

3 Захидов В.Ю. Три титана (Фараби, Бируни, Ибн Сина). - Т.: Фан, 1973.60с.

4 https://ru.wikipedia.org/wiki/ Муминов,_Ибрагим_Муминович

5 Муминов И.М. Научный метод познания Беруни // XXIX Международный Конгресс Востоковедов, доклады советских ученых. Ташкент: "Фан", 1973

6 Муминов И.М. Абу Рейхан Бируни - выдающийся ученый-энциклопедист. // Общественные науки в Узбекистане. №10, 1971, с.29 -44

December 16

417

Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science

Volume 3 | TMA Conference | 2022 Abu Rayhon Beruniy ilmiy-madaniy merosining ahamiyati va uning fan taraqqiyotidagi o'rni

мероси, унинг фалсафий концепцияларини тахлил этишга оид бир катор маколалар ёзган, Берунийга багишланган илмий туплам ва монографияларга мухаррирлик килган.

Иброхим Муминов ва М.М.Хайруллаев узининг иктидорли шогирд-ларидан бири Анвар Шариповни Беруний ва Ибн Сино ёзишмаларини тадкик этишга жалб килади7.

Анвар Жуманиёзович Шарипов Беруний ва Ибн Сино ёзишмаларини жиддий урганиб, Беруний фалсафасига жуда кизикиб колади ва 1972 йили рус

о

тилида "Великий мыслитель Абу Райхан Беруни" ("Буюк мутафаккир Абу Райхон Беруний") номли монографиясини нашрдан чикарган. Бу китобда Беруний фалсафаси батафсил баён килинган ва унинг атомистик назарияси замонавий карашлар билан таккосланган. Шунингдек А.Шариповнинг "Абу Райхан Беруни"9 номли маколаси "Из философского наследия народов Востока" ("Шарк халклари фалсафий меросидан") деб аталган китобда босилиб чикди. Бу маколада А.Шарипов Берунийнинг хаёти ва фаолияти, хорижий адабиётларда Беруний хакидаги фикрлар, Берунийнинг материя табиати хакидаги карашлари, унинг оламнинг тузилиши ва хусусиятлари хакидаги илмий концепциялари, билиш назариясини батафсил тахлил килган булиб, бу макола замонавий узбек фалсафасида эътиборли урин эгаллаган эди.

А.Шарипов бу маколасида Берунийнинг илмда холисликни химоя килишга алохида эътибор берганлигини, унинг узи хам бошка олимларга холисликдан намуна булганлигини кайд этиб утган.

Узбекистон Фанлар Академиясининг "Фан" нашриётида И.Муминов-нинг ташаббуси билан 1968 йили Абу Райхон Беруний танланган асарларининг 1-томи нашрдан чикади. Бу ишга табиий-илмий билимларни яхши тушунувчи шогирди О.Файзуллаевни (1921-2008) жалб килади. Бу хакда батафсилрок тухталиб утамиз.

Беруний танланган асарларининг биринчи томига унинг "Осор ал бокия" ("Кадимги халклардан колган ёдгорликлар") асари киритилган эди (Шу уринда бир уацицатни айтиб утиш лозимки, мазкур асарнинг асосий матнини араб тилидаги матндан хассос таржимон Абдуфаттоу Расулов таржима цилганлар).

7 Беруни и Ибн Сина. Переписка. Ответственный редактор И.М. Муминов. Ташкент: Издательство «Фан» Узбекской ССР, 1973

8 ШариповА. Великий мыслитель Абу Райхан Беруни. Т.: Фан, 1972.

9 Шарипов А.Д. Абу Райхан Беруни // Из философского наследия народов Востока. Ташкент: Фан, 1972. С. 140 -198.

December 16

418

Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science_

Volume 3 | TMA Conference | 2022 Abu Rayhon Beruniy ilmiy-madaniy merosining ahamiyati va uning fan taraqqiyotidagi o'rni

"Осор ал бокия" китобининг кириш кисмида О.Файзуллаевнинг "Абу Райхон Берунийнинг «Кадимги халклардан колган ёдгорликлар» асаридаги баъзи фалсафий масалалар хакида"10 деган маколаси босилган. Олимнинг бу маколасида Берунийнинг билиш назарияси ва табиий ходисаларнинг мохияти хакидаги фалсафий мушохадалари берилган.

Макола бир-бири билан мантикий богланган туртта кисмдан иборат.

Биринчи кисмда Берунийнинг гносеологик карашлари тахлил этилган булиб, унда Беруний фалсафасидаги вокеликка мавжуд ижтимоий муносабатларни урганиш асосида, халкнинг кадриятлари, одатлари, эътикоди хусусиятларини тахлил этиб ёндашганлиги, Беруний билиш назариясининг кузатиш ва экспериментларга таянганлиги, Беруний гносеологиясида эмпирик ёндашувнинг устуворлиги. Х,ар бир ходисанинг мантикий далилларини излаш хусусиятлари ёритиб берилган.

Беруний "Осори ал бокия"да турли хил фанларнинг маълумотларидан, хулосаларидан, кузатишларидан самарали фойдаланган булиб, хар бир жисм ва ходисани узига ишонарли булган далилларсиз китобига киритмаган. Шу сабабли Берунийнинг асарлари бугунги кунгача узининг кийматини йукотмаган. О.Файзуллаев таъкидлашича, Берунийнинг "Осори ал бокия" асарини ёзишдан максади "Илгариги халклар хакидаги ривоятларни, утмиш авлодлар тугрисидаги хабарларни билишдир"11.

Беруний мазкур асарда эмпирик методлардан бири булган кузатиш методига алохида ахамият берган. О.Файзуллаев бу хакда махсус бандда таъкидлашича, кузатиш ходисаси объективдир, лекин кузатувчилар бу

12 г

ходисани турлича улчаши нажасида кузатиш натижаси турлича чикади . Бу ихтилофлар кузатишларни бир неча бор такрорлаш, турли кузатувчиларнинг натижа-ларини умумлаштириш ва таккослаш асосида кузатиш натижаси объектнинг асл холатига таборо якинлаштириб борилади.

Шу тарика Беруний турли муаллифларнинг кузатиш хакидаги хулосаларини бир-бирига таккослаб, хар бир кузатувчининг ютуклари ва камчилик-ларини холисона бахолайди.

Устознинг ёзишича, Беруний мазкур асарни ёзишда куплаб тарихий манбаларни урганиб чиккан. "Баъзи тарихий маълумотларни Мухаммад

Файзуллаев О. Кадимги халклардан колган ёдгорликлар» асаридаги баъзи фалсафий масалалар хакида // Абу Райхон Беруний. Танланган асарлар. 1-том. Тошкент: Фан, 1968. Б.21-32.

11 Уша манба. Б.21.

12 Уша манба. Б.23.

December 16

419

Хоразмийнинг "Китоб ат-тарих" асаридан аниклаб олганини курсатиб утади13. Шунингдек, китобда Беруний уз устози Абу Наср Мансур ибн Али ибн Ирок хакида хам, унинг илмий фаолияти хакида алохида мехр билан эслайди.

Устознинг таъкидлашича, Абу Райхон Беруний илмий асарлар ва манбаларда учрайдиган ихтилофларни бешта гурухга ажратган:

Биринчидан, турли муаллифлар бир хил ходиса саналарини турлича курсатишади;

Иккинчидан, диний манбалардаги ихтилофлар, масалан "Таврот"нинг турли нусхаларида турли ходисалар турлича изохланган;

Учинчидан, тарихий жараёнларни ифодалашдаги тарихчиларнинг ихтилофлари хамда уларни бартараф этиш усуллари;

Туртинчидан, ихтилофларнинг сабабларидаги фарклар ва уларни аниклаш йуллари;

Бешинчидан, тарихшуносларнинг хакконийлиги ва нохолис тарихчилар билан ихтилофлари14. Тарихчилар ёлгондан манфаатдор булмаслиги лозим. Хуллас, Беруний бу таснифида ходисанинг асл вактини аниклашда тарихчи купгина муаммоларни ечишига, уларни бир-бири билан солиштириш асосида асл хакикатга етишиши мухимлигини айтиш билан, тарихий хакикатларни холисона очиб бериш савобли иш эканлигини кайд этади.

Юкоридагилардан ташкари О.Файзуллаевнинг мазкур маколасининг биринчи кисмида астрономик ва географик масалалар хусусидаги мунозаралар, ходисаларни кузатиш ва умумлаштириш коидалари, шахмат масаласидаги геометрик прогрессияни ечиш усули, йиллар, ойлар ва кунларнинг турли халкларда турлича номларда ифодаланиши, бир календардан бошкасига утиш усуллари, Урта Осиё маданиятининг араблар боскинигача булган даврдаги гуллаб яшнаган даврлари хамда кадриятлари, Кутайба боскини-нинг Урта Осиё маданиятига деструктив таъсири. "Авесто"нинг Эронга олиб кетилиши ва пахлавий тилига кучирилган "Авесто"нинг 3/5 кисмининг Александр Македонский даврида йукотилиши, Кутайба боскини даврида эса бутунлай ёкиб ташланиши, уз тарихи, илмлари, дини ва китобларидан махрум булган хоразмликларнинг ёдлаш кобилиятига зур бериши хакидаги фикрлар фалсафий тахлил этилган.

Маколанинг "Табиий ходисалар" деб номланган иккинчи кисмида эса

Файзуллаев О. «Кадимги халклардан колган ёдгорликлар» асарида-ги баъзи фалсафий масалалар хакида // Абу Райхон Беруний. Танланган асарлар. 1-том. Тошкент: Фан, 1968. 14 Уша манба. Б.23-24 '

December 16

420

Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science

taraqqivotidagi o'rni

'qqtyotida^

О.Файзуллаев Берунийнинг табиий ходисаларни шархлашига эътиборини каратган. Бу кисмда у Берунийнинг зиддиятлар, харакат ва ривожланиш хакидаги фалсафий карашларини шархлайди. Бу кисмда шунингдек, биринчи инсон хакидаги диний маълумотлар, оламда руй берувчи даврий ходисалар, циклик узгаришлар ва уларни олдиндан башорат килиш усуллари, диний манбалардаги туфон хакидаги афсоналар шархланган.

Берунийнинг ёруглик нури табиати хакидаги илмий гоялари, сакланиш гояси, симметрия ходисаси, табиий янглишишлар ва уз-узини созлаш (саморегуляция), (бу жойда шуни таъкидлаш лозимки, Беруний биздан 10 аср илгари уз-узини созлаш, яъни 20 асрнинг 80-йилларида расмга кирган синергетика фани тамойилларидан бири булган уз-узини ташкил-лаштириш уодисасини пайцай олган экан - Т.Б.) гидрология конуниятлари, одамлар куп умр курадиган жойлар хакидаги мулохазалари хам иккинчи булимда тахлил килинган.

Маколанинг учинчи кисми халкларнинг урф-одатлари, расм-русмлари ва афсоналари тарихига багишланган булиб, бу булимда Берунийнинг турли кадимги халкларнинг одатлари, фахрланадиган жихатлари, расм-русмлари, байрамлари хамда афсоналари хакидаги кизикарли гоялари тахлил этилган булиб, мутафаккирнинг хар бир ходисага илмий жихатдан, мантикий далиллар билан ёндашганлиги таъкидланган.

Устоз мазкур маколасида Беруний бу ходисаларнинг сабабларини ва окибатларини фалсафий тахлил этганлигини асослаб берган. «Беруний фахрланишни узини нопокликлардан тозаланиш сифатида талкин этган» деб таърифлайди устоз15.

Маколанинг туртинчи кисми (китобда янглишиб 3-кисми16 деб ёзилган) махсус кисм булиб, у календарлар масаласига багишлан-гандир. Беруний кадимги хоразмликлар (кадимги туркийлар) куллаган календарлар билан яхудийлар, юнонлар, форслар ва христианлар куллаган календарларни бир бири билан таккослаган. Кун, хафта, ой, йил номлари турли халкларда турлича аталиши ва уларнинг ичида яхудийлар календари энг кадимий булиши мумкинлиги хакидаги фикрларни илгари сурган.

Шу кисмнинг "Иклим ва календарлар" булимида О.Файзуллаев Берунийнинг календарлар тузиш ва иклимнинг даврий узгаришлари уртасидаги

15

16

Уша манба. Б.28. Уша манба. Б.29.

December 16

öorguKguK 6op экaнgнгн Tyrpucugaru roagapu reHuag roagap экaнgнгннн

17

TatKuggaögu .

KageHgapgap BaKTHu Tyrpu öegrugamga, Kega«:aKga öa^apugaguraH umgapHu aHHK pe^agamrapumga MyxuM axaMuaTra эгa. ffly caöaögu EepyHuö HMKOH Kagap öyTyH gyHega öupgaö KyggaHugaguraH, umgarngumu Kygaö öygraH KageHgapgap aparnm ycTuga 6om KOTupraH. EepyHuö ^HKpuna, geö TatKuggaögu

O.Oaö3yggaeB, cyTKa öupguru x,aMMa xagsgapga öup xug. Hun, oö öupguKgapu эсa

18

Typguna . CyTKaHuHr öomgaHum BaKgu x,aM mapK Ba rapö xagKgapuga Sup-Supura 3ug Kegagu. Xopa3MguKgap oö MaH3uggapu, atHu oöHuHr ocmoh c^epacugaru roggy3 TypKyMgapugaH yTumu BaKTgapuHuHu oö MaH3uggapu geö aTamraH. KaguMru Xopa3M xagKu ocmoh c^epacuHu 12 Ta öyp^ra TaKcuMgaö oö MaH3uggapuHu axmu aHuKgaö ogumraH. KeöuHHaguK, oö мaзнggapннн öugyBHugap KaMaöuö KeTran, öy ycyggap yHyragraH. Oö MuKgopgapu x,aKugaru ucgoM TapTuögapu öyTyH MycygMoH MaMgaKaraapuga aMag Kugagu Ba y KaMapuö öug xucoöu geöugagu. HcgoM x^uraapuHuHr (KypöoH xaöuTu Ba PaMa3oH xaöuTgapu) BaKTu öuggaH öugra y3rapuö öopagu.

EepyHuö oöra KyöugraH HoMgapHuHr MatHo-gapu x^Kuga x,aM TyxTaguö yTraH. EepyHuö Kyem öugu xaKuga TyxTaguö, y «115 öugga 365 KyHgaH, 116 -öugu эca 1 oö Ba 1 KyH Kymugagu geraHgap»19. HugHuHr öomgaHumu x,aM Typgu xagKgapga Typguna. K^aguMru xopa3MguKgap, cyrggap (TypoHguKgap) Ba эpoнgнкgap öug öomuHu öaxopru TeHr KyHguKgaH, HaBpy3gaH (xo3upru 21 MapT) öomgamraH. Mguö KageHgapuga эca 1 aHBapgaH öomgaHagu. Pacyguggox gaBpuga öuggapra hom öepugraH öyguö, "3ug3uga öugu", "TuH^guK öugu", "onapnuguK öugu" Ba myHra yxmam HoMgap öugaH aTamraH.20

«EepyHuö myryggaHraH KageHgapt npoögeMacu, - geö e3agu O.Oaö3yggaeB, - xaHy3 eTapgu paBumga xag KuguHraH эмac. (X,aMMara öupgaö moc KegaguraH) ^Hru KageHgapra yTum Macagacu 1834 öuggaH öepu öup Hena MapTa Kyöuggu.

EupgamraH Muggaraap TamKugoTuHuHr HKTucoguö Ba coцнag Macagagap öyöuHa

21

KeHramu xaM 1954 öugu KageHgapt npoögeMacu öyöuHa myryggaHgu» . EepyHuögaH KeöuH KageHgapgap Macagacu öugaH Maxcyc myryggaHraH oguM, CaMapKaHga KopaxoHuögap oguö MagpacacuHu öuTupraH Myra^aKKup, MareMarnK Ba moup YMap ^aöeMgup (1048-1131). YHuHr TaKgu^ этгaн KageHgapu aHuKguru

Yma MaHöa. E.29-32.

' Yma MaHöa. E.30. ' Yma MaHöa. E.31. 1 Yma MaHöa. E.31. Yma MaHöa. E.32.

December 16

21

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

422

Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science

Volume 3 | TMA Conference | 2022 Abu Rayhon Beruniy ilmiy-madaniy merosining ahamiyati va uning fan taraqqiyotidagi o'rni

ва истисноларнинг йуклиги жихатдан инсоният тарихида яратилган энг мукаммал календарь булган

Хуллас, Абу Райхон Берунийнинг "Осори ал бокия" асарида халкларнинг такдирига оид хилма хил муаммолар фалсафий тахлил этилган. Бу хакда О.Файзуллаев батафсил тухталиб, буюк ватандошимиз Берунийнинг бу асари фан тарихида улкан ходиса эканлигини фахр билан таъкидлайди.

Беруний фалсафасини урганишда таникли узбек олими ибнсиношунос М.Н.Болтаевнинг (1928-2009) хам уз урни бор. М.Болтаев Берунийнинг Ибн Сино билан ёзишмаларини, яъни эпистоляр меросини яхши урганган олимлардан бири булган. Унинг бир катор китобларида Беруний фалсафаси хакида тухталиб утган. Жумладан, 2006 йили Бухорода нашр килинган

99

"Шаркнинг буюк мутафаккирлари" асарида хам Беруний фалсафаси хакида алохида тухталиб утган.

Берунийнинг табиий-илмий фалсафасини янада чукуррок тадкик килган узбек олими - физика-математика фанлари номзоди, тарих фанлари доктори, фаншунос Ашраф Ахмедовдир. Бу инсон Абу Райхон Берунийнинг танланган асарларининг икки китобдан ташкил топган 5-томини, бу асар "Масъуд

23 24

конуни" деб аталади, 6-томи "Ат Тафхим" асарини (рус тилида) ва 7-томи

9 ^

"Математик ва астрономик рисолалари" (рус тилида) нашр килишда фаол катнашган. Шунингдек Ашраф Ахмедов 2015 йили Берунийнинг "Осори ал бокия"26 асарини рус тилида "Фан" нашриётида кайта нашрдан чикарди. Бу китобда илгариги нашрда математик формулаларда йул куйилган айрим нуксонлар тузатилиб нашр килинган. А.Ахмедов мазкур китобнинг узбек тилидаги нашрини 2021 йили амалга оширди. Шу китобнинг узбек тилидаги нашри 2021 йили нихоясига етди.

Берунийшунослик сохасига узбек олимларидан академик Азизхон Каюмов хам салмокли хисса кушган. Маълумки Берунийнинг "Минералогия"

Болтаев М.Н.Шаркнинг буюк мутафаккирлари. Бухоро: "Бухоро" наш-ти, 2006. 196 бет.

23 Беруни Абу Райхан. Канон Масъуда // Избранные произведения. Т.5. К.1. Т.: Фан, 1973; Беруний Абу Райуон. Масъуд конуни // Танланган асарлар. 5-т., 1-к. Т.: Фан, 1973; Беруни Абу Райхан. Канон Масъуда // Избранные произведения. Т.5., К.2. Т.: Фан, 1976; Беруний Абу Райуон. Масъуд конуни // Танланган асарлар. 5-т., 2 к. Т.: Фан, 1976.

24 Беруни Абу Райхан.Книга вразумления начаткам науки о звездах // Избранные произведения. Т.6_Т.: Фан. 1975;

25 Беруни Абу Райхан. Математические и астрономические трактаты // Избранные произведения. Т.7. Т.: Фан, 1987;

26 Беруни Абу Райхан. Памятники минувших поколений (хронология). Т.: Фан, 2015.

423

27

асарини . 1963 йил СССР Фанлар академияси нашриётида Москвалик шаркшунос олим А.М.Белиницкий рус тилида нашрдан чикарган эди. Бу асарнинг узбек тилидаги таржимаси мустакиллик давридагина амалга ошди. 2017 йилда академик Азизхон ^аюмов китобни 2017 йили таржима килиб,

"Узбекистон Миллий энциклопедияси" нашриётида бир минг нусхада нашр

28

килди .

Узбек олимларидан яна бири истеъдодли берунийшунос олим П.Г.Булгаков (1927-1993) булган. Унинг Беруний хаёти ва ижодига

29

багишланган йирик монографияси замонавий берунийшуносликда салмокли урин эгаллайди ва бу асар уз даврида Берунийнинг минг йиллик юбилейига муносиб тухфа булган эди.

Хулоса килиб айтганда Берунийнинг фалсафий мероси уммонлар ва океанлардек бепоёндир. Абу Райхон Беруний фалсафанинг онтологик, гносеологик ва методологик йуналишларига оид кимматли гояларни илгари сурган булиб, бу гоялар урта асрлар фалсафий фикрлари тараккиётида мухим роль уйнаган. Беруний узидан илгари ижод килган донишманд файласуфларнинг гояларига хурмат билан карагани холда уз даврига хос ижтимоий масалаларга хам уз муносабатини билдирган. Беруний фалсафаси кенг киррала, куп тармокли, фундаментал гояларга бой фалсафадир. Берунийнинг узи эса масалага на факат чизикли, балки ночизикли тафаккур воситасида ёндаша билган. Шу сабабли у уз замондошларига нисбатан узокрокни пайкай олган. Бу фикрлар узбек файласуфлари томонидан кенг микёсда урганилган ва урганилмокда. Берунийнинг хаётбахш гоялари на факат IX аср учун, балки бизнинг замонамиз учун хам буюк уйготувчи куч булишга арзийди.

Биз ушбу маколада имкониятимиз етган даражада узбек берунийшунослари хакида кискача тухталиб утдик. Айрим, эътиборимиздан четда колган бир катор берунийшунос-олимлардан узр сураймиз. Биз асосан кутубхонадан топа олган адабиётларгагина таяниб хулоса чикардик. Шу сабабли макола биз кутган даражада мукаммал чикмади. Бунинг учун сиз азизлардан ушбу макола муаллифини авф этишларини сураб коламиз.

Беленицкий А.М. Очерк жизни и трудов Бируни, «Собрание введений для познания драгоценностей (Минералогия)», М., Изд-во АН СССР, 1963.

28 Беруний. Кимматбахо жавохирлар хасида билимлар китоби. Китоб ал-жамохир фи-маърифат ал-жавохир (минералогия). - Тошкент: "Узбекистон миллий энциклопедияси ДИН, 2017. 488б.

29 Булгаков П. Г. Жизнь и труды Беруни / Отв. ред. академик АН УзССР И. М. Муминов — Ташкент: Фан, 1972 — 425 с.

424

Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science

taraqqiyotidagi o'rni

'qqyotma^

REFERENCES:

1. Беленицкий А.М. Очерк жизни и трудов Бируни, «Собрание введений для познания драгоценностей (Минералогия)», М., Изд-во АН СССР, 1963.

2. Беруни Абу Райхан. Канон Масъуда // Избранные произведения. Т.5. К.1. Т.: Фан, 1973; Беруний Абу Райхон. Масъуд конуни // Танланган асарлар. 5-т., 1-к. Т.: Фан, 1973; Беруни Абу Райхан Беруни. Канон Масъуда // Избранные произведения. Т.5., К.2. Т.: Фан, 1976; Беруний Абу Райхон. Масъуд конуни // Танланган асарлар. 5-т., 2 к. Т.: Фан, 1976.

3. Беруни Абу Райхан. Книга вразумления начаткам науки о звездах // Избранные произведения. Т.6. Т.: Фан, 1975;

4. Беруни Абу Райхан. Математические и астрономические трактаты // Избранные произведения. Т.7. Т.: Фан, 1987;

5. Беруни Абу Райхан. Памятники минувших поколений (хронология). Т.: Фан, 2015.

6. Беруни и Ибн Сина. Переписка. Ответственный редактор И.М. Муминов. Ташкент: Издательство «Фан» Узбекской ССР, 1973

7. Беруний. Кимматбахо жавохирлар хакида билимлар китоби. Китоб ал-жамохир фи-маърифат ал-жавохир (минералогия).- Тошкент: "Узбекистон миллий энциклопедияси ДИН, 2017. 488б.

8. Болтаев М.Н. Шаркнинг буюк мутафаккирлари. Бухоро: "Бухоро" наш-ти, 2006. 196 бет.

9. Булгаков П.Г. Жизнь и труды Беруни / Отв. ред. академик АН УзССР И.Муминов — Ташкент: Фан, 1972 — 425 с.

10. Захидов В.Ю. Три титана (Фараби, Бируни, Ибн Сина). - Т.: Фан, 1973.60с.

11. Захидов В.Ю.. Беруни как мыслитель, из-во АН. М.1951. 42 с.

12. Кары-Ниязов Т.Н. Астрономическая школа Улугбека. Москва-Ленинград: Изд-во АН СССР, 1950. С.17.

13. Муминов И.М. Абу Рейхан Бируни - выдающийся ученый-энциклопедист. // Общественные науки в Узбекистане. №10, 1971, с.29-44

14. Муминов И.М. Научный метод познания Беруни // XXIX Международный Конгресс Востоковедов, доклады советских ученых. Ташкент: "Фан", 1973

15. Файзуллаев О. «Кадимги халклардан колган ёдгорликлар» асарида-ги баъзи фалсафий масалалар хакида // Абу Райхон Беруний.

Танланган асарлар. 1-том. Тошкент: Фан, 1968.

December 16

Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science_

taraqqiyotidagi o'rni

qqiyotidag

16. Файзуллаев О. Кадимги халклардан колган ёдгорликлар» асаридаги баъзи фалсафий масалалар хакида // Абу Райхон Беруний. Танланган асарлар. 1-том. Тошкент: Фан, 1968. Б.21-32.

17. Шарипов А. Великий мыслитель Абу Райхан Беруни. Т.: Фан, 1972.

18. Шарипов А.Д. Абу Райхан Беруни // Из философского наследия народов Востока. Ташкент: Фан, 1972. С. 140 -198.

ШрБ: //ги.^шйре&а. о^/ш

December 16

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.