Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ТАРИХ ФАНИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ: АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙНИНГ ТАРИХИЙ-ИЛМИЙ ҚАРАШЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ТАРИХ ФАНИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ: АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙНИНГ ТАРИХИЙ-ИЛМИЙ ҚАРАШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

165
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тарих / ўқитиш / Абу Райҳон Беруний / назарий қараш / Ғарб тарихчилиги.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — З. А. Илҳомов, Л. Ғ. Мухаммадиев

Ўзбекистонда тарих ва тарих фанининг ўрганилиши, унинг ривожланиши давлат ва ҳукуматимизнинг алоҳида эътиборида бўлиб келмоқда, хусусан, мустақиллигимизнинг дастлабки чорак асри давомида бу масалага катта эътибор қаратилган бўлса, сўнгги йилларда давлатимиз ва ҳукумат томонидан тарих ва тарих фани, унинг ўрганилишига бўлган муносабат ва эътиборнинг янада юқори босқичга кўтарилганлигини алоҳида эътироф этиб ўтиш лозим

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ТАРИХ ФАНИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ: АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙНИНГ ТАРИХИЙ-ИЛМИЙ ҚАРАШЛАРИ»

УЗБЕКИСТОНДА ТАРИХ ФАНИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ: АБУ РАЙ^ОН БЕРУНИЙНИНГ ТАРИХИЙ-ИЛМИЙ ЦАРАШЛАРИ

З. А. Илхомов

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети, т.ф.н., профессор

Л. F. Мухаммадиев

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти Факультетлараро ижтимоий фанлар кафедраси катта укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Узбекистонда тарих ва тарих фанининг урганилиши, унинг ривожланиши давлат ва хукуматимизнинг алохида эътиборида булиб келмокда, хусусан, мустакиллигимизнинг дастлабки чорак асри давомида бу масалага катта эътибор каратилган булса, сунгги йилларда давлатимиз ва хукумат томонидан тарих ва тарих фани, унинг урганилишига булган муносабат ва эътиборнинг янада юкори боскичга кутарилганлигини алохида эътироф этиб утиш лозим.

Калит сузлар: тарих, укитиш, Абу Райхон Беруний, назарий караш, Гарб тарихчилиги.

КИРИШ

Купгина холатларда тарихий тадкикотларнинг йуналишларида ва умуман тарих фани методологиясида хориж тарихчиларининг илмий - назарий карашлари ва хулосаларининг асосий карашлар сифатида кабул килинганлигини фан сохасида яратилган купгина илмий ва укув адабиётларида кузатиш мумкин. Бошкача айтганда, биз билган ва мавжуд булган бугунги тарих фанининг назарий масалалари, фаннинг методологияси асосан XIX - ХХ аср чегарасида Европа тарихчиларининг назарий карашлари, илмий ёндашувлари, улар асосида шаклланган турли илмий мактаблар ва илмий-фалсафий йуналишлар хамда уларнинг илмий-назарий карашлари таъсири остида шаклланганлигини куришимиз мумкин. Албатта бу карашларнинг остида жуда катта машаккатли мехнат, бекиёс илмий изланишлар ва натижалар мавжудлигини алохида эътироф этиш билан биргаликда, Д.Юм, Л.Ранке, К.Ясперс, Ф.Бродель, М.Барг, Люсен Февр, Е.Топольский, академик И.Ковалченко каби бу борада куплаб фикрлари, гоялари, илмий ва назарий карашларини илгари сурган, турли

May, 2022

583

бахс ва мунозараларда уларнинг янада мукамаллик касб этишига катта хисса кушган бир неча унлаб тарихчилар ва олимларнинг мехнатларини алохида эътироф этиб утиш лозим.

МЕТОДОЛОГИЯ

Айни вактда яна шуни хам таъкидлаш лозимки, тарих фани сохасида Европада кейинги икки-уч аср давомида илгари сурилган куплаб илмий назарий карашлар билан мазмунан якин булган карашлар шарк тарихнавислиги, хусусан Узбекистан худудларида яшаб ижод килган бир катор тарихчиларнинг асарларида хам акс эттирилган. Бундай карашлар тарихнавислик сохасида, тарихни талкин ва тавсиф килишда ва бунда амал килиниши лозим булган тамойиллар, манбалар ва далиллар билан ишлаш ва уларни тарихий вокеалар тавсифида куллай билиш, хаккконийлик, холислик тамойилларига катъий амал килиш ва бошка жихатларни хам тула акс эттирган. Бирок, афсуски, тарих фанининг назарий масалалари ёритилган илмий адабиётларда шарк тарихчилари ёки тарихнавислик мактабларида мавжуд булган карашлар ва уларнинг жахон тарих фани сохасидаги мавжуд карашларни хам курсатиб бера олувчи ва акс эттирувчи ёндашувлар мавжуд эмас.

Гарб тарихчилиги ва тарих фанининг назарий масалалари борасида мураккаб жараёнлар давом этмокда экан, шарк тарихнавислиги ва тарихнависликнинг асосий тамойиллари, айникса унинг назарий жихатлари бугунги кунгача тарихчилар томонидан махсус урганилмаган мухим илмий муаммолардан бири булиб колмокда. Гарчи тарихчилар ва уларнинг тарих асарлари манбашунослик нуктаи-назаридан тадкик этилган ва тахлил килинган булсада, бирок бу тадкикотлардан шарк тарихнавислигининг назарий масалалари, тарихий ходисалар, вокеалар, жараёнларни ёритишдаги бирор-бир йуналиш ёки ёндашувларнинг тамойиллари ва уларнинг назарий асослари борасидаги фикрларни учратиш мушкул. Таъкидлаб утадиган булсак, Шаркда тарих ва фаннинг назарий масалалари ёки методологияси ва унинг йуналишлари хамда турлари ва типлари гарбдагидек тарзда чукур ва турли карашлар асосида "шакллантирилган" эмас. Айнан ана шу холатнинг узи хам шарк тарихнавислигининг узига хослигини белгилаб беради.

Энг аввало тарих ва тарих фани сохасида Шаркнинг буюк мутафаккирлари ва уз даврининг етук олимлари саналган Абу Райхон Беруний ва Ибн Халдуннинг назарий карашлари ва ёндашувларини курсатиб утиш жоиздир. Хусусан, Ибн

May, 2022

584

Халдун тарихни урганиш ва тарих фанини тадкик этиш борасида куйидагиларни таъкидлайди: "Фаннинг икки жихати бор. Биринчиси кадимги мамлакатлар ва давлатлар хакида хикоя этувчи ташки томони булса, иккинчиси тадкикотларнинг тарихи ва янги фикрларни кашф этиш булган ички томонидир". Яъни, Ибн Халдун томонидан нафакат тарихни урганиш ва тадкик этиш, балки айни вактда ана шу тарихга оид булган тадкикотларнинг узини тадкик этиш ва бу борадаги янги илмий натижаларга эришишнинг мухимлигини курсатиб утмокда. Албатта бу фикрларнинг замонавий тарих фани ва тарихшунослик тадкикотларининг мазмунини акс эттириши шубхасиздир.

Абу Райхон Беруний ва унинг тарихий-илмий карашлари хакида эса алохида тухталиб утиш талаб этилади.

АДАБИЕТЛАР ТАХЛИЛИ

Таникли олима Ф.Сулаймонованинг таъбири билан айтганда -"Такдир такозоси билан Беруний номи ва асарлари то Х1Х асргача Овруполик олимлар диккатидан деярли четда колиб келган. Факат 1876-1878 йилларда австриялик олим Эдуард Захау Берунийнинг "Кадимги халклардан колган ёдгорликлар" асарининг арабча матнини чоп эттирди, 1879 йилда эса инглиз тилига таржимасини оммалаштирди. Натижада Овруполиклар кечикиб булса-да, Беруний асарлари билан таниша бошладилар"

Бирок афсуски, бу нашрлар хам Европалик тарихчиларнинг Беруний асарлари билан чукуррок танишишга имкон бермади, хар холда XIX аср охири ва ХХ аср бошларида яшаб ижод килган Европалик тарихчиларнинг асарларида, хаттоки бугунги кунгача хам яратилган илмий тарихий асарларда Берунийнинг тарихий илмий карашлари хакида етарлича фикрлар билдирилмаганлиги шундан далолат беради. Нафакат Европалик тарихчилар, умуман олганда хам Берунийнинг тарихий илмий карашлари ва уларнинг замонавий тарих фани тадкикотларидаги урни масалалари бугунги кунгача хам тарихчилар томонидан етарли даражада мукаммал урганилмаган ва курсатиб берилмаган. Вахоланки, Абу Райхон Берунийнинг тарих фани ва унинг тадкикотлари масаласидаги бир катор фикрлари замонавий тарих фанининг мухим жихатларини белгилаб берувчи карашларни тулаконли акс эттиради.

Бугунги кунда замонавий тарих фани ва унинг предмети сифатида аник (конкрет) жамият ва унинг шакллангандан бошлаб таназзулигача замон ва макондаги

May, 2022

585

TapaKKHeTH 6up 6yTyH xonaTga Ba afiHu BaKTga yHuHr hhkh TapKuSufi Ty3HnnmnapH, myHuHrgeK 6omKa aHHK (KOHKpeT) ^aMuaraap 6unaH anoKagopnuru Ba MyHoca6araapu TymyHunaguraH 6ynca, atHu, rXerenHuHr Tatpu^ura acocaH Tapux ^aHHHHHr acocufi npegMeTu uhcoh ^aonnaTHHHHr HaTu^acu 6ynca, 6y 6opaga A6y PafixoH BepyHufiHuHr ^uKpnapu xaM эtтн6opгa MonuKgup, yHHHr TatKugnamuna, "... цaдuмгu mapuxmpHum энг aeeamucu ea энг Marnyypu 6amapunmHu№ 6ommHumudup", atHu, BepyHufi TapuxHuHr 6omnaHHmHHH KHmunHK ^aMH^THHHHr maKmaHumu 6unaH 6ornHKnHrHHH Kypcara6 6epagu.

Typnu gaBpnapga Tapuxufi MaH6anapra Typnuna 6axp 6epunraHnHrHHH Ky3aTum MyMKHH. MacanaH, XIX acp Tapuxnu no3HTHBHCTnapu acocaH MaH6anapHHHr pacMunnuru gapa^acura (KOHyHHH aKraap, gunnoMaraK Ma3MyHgaru xy^^araap, xyKyKufi xy^^araap Ka6unap) acocufi эtтн6op KapaTraHnap Ba 6yHgafi MaH6anap Tapuxufi ^apaeHnapHu энг TynaKOHnu Ba umoH^nu aKc эттнpagн ge6 xuco6naraHnap.

BepyHufi y3uHuHr "XuHgucTOH" acapuga Tapuxufi yTMumHu TagKuK Kunum ^apaeHuga ^yga Kyn MapoTa6a "xa6ap" TymyHnacu, atHu Tapuxufi MaH6anap Ba Typnu KuTo6napga KenTupunraH MatnyMoraap 6opacugaru 6up KaTop ^uKpnapuHu Su^upuS yTraH.

PoccuanuK Tapuxnu, aKageMuK H.KoBanneHKoHuHr ^uKpuna ax6opoT ohuk, ufyodam^aH Ba xrnupuH xonaTga (KeHuHrucu Kyn ynpafigu) 6ynagu. Ax6opoT 6enrunap opKanu, Kyn xonnapga Tun (e3yB) TrouMnapu opKanu u^oga этнпнmн, afiHu BaKTga эca caKgaHumu Ba eTKa3u6 Sepunumu MyMKuH.

AfiHaH my Macana 6opacuga BepyHufi X acpgaeK y3 KapamnapuHu u$ogana6 6epraH эgн. BepyHufi acapuga xa6ap, ax6opoT Sopacuga 6нпgнpнпгaн эtтн6opнн TopTyBHu энг Mamxyp ^yMnanapugaH 6upu - "xa6ap Ky3 6maH кypгaндек 6yxMaudu" ^yMnacugup. BepyHufi acapuHuHHr XX acpga aManra omupunraH Tap^MManapuga 6y ^yMna xaKuga MatnyM rooxnap 6epu6 yranraH. fflyHgafi roox^apgaH Supuga "EepyHuu mapuxHu ukku xun ycyn 6maH 6rnuw.Hu Ha3apda mymaxnmu; 6upu Kypuw..."

BroHuHrna, 6y epga BepyHufiHuHr 6y cyзпapннн 6upMyHna 6omKa MatHoga TanKuH Ku^um MaKcagra MyBo^uKgup, atHu, BepyHufi afiTraHugeK, "xa6apHu Ky3 6unaH KypraHgeK SynMafigu", xa6ap Tapuxufi ^apaeHnap Ba xogucanap xaKuga Typnuna xonaTga 6нзнн boku$ этagнгaн xogucagup, atHu xa6ap eKu axSopoT -3aMoHaBufi Tapux ^aHu MeTogonoruacuga ^kkoh u^oganaHraH Ba amupuH xonaTga 6ynagu. AfiHaH amupuH axSopoT энг Kyn ynpafiguraH axSopoTgup, 6y epga BepyHufiHuHr mapKoHa

May, 2022

586

мазмундаги жумлаларига чукуррок ахамият бериб карайдиган булсак, у айнан "куз билан кургандек булмайди", яъни яширин холатда булади, деб таъкидламокда десак, унинг Х асрдаёк замонавий тарих фани методологиясида ХХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб илгари сурила бошлаган ахборотнинг яккол ва яширин эканлигини англатувчи назарияга оид масалаларни илгари суриб кетганлигини куриш мумкин.

ХУЛОСА

Абу Райхон Берунийнинг замонавий тарих фанидаги тадкикот масалалари борасида, манбалар билан ишлаш ва манбавий тахлилни амалга ошириш борасида, тарихий диахронология ва бошка шу каби масалалар борасидаги яна бошка карашлари хакида хам куплаб фикрларни билдириб утиш мумкин.

Абу Райхон Берунийнинг тарихий асарларини яратиши ва унда келтирилган бир катор илмий-назарий карашлар ва ёндашувлар Урта Осиёда тарихий илмий билимларнинг нихоятда юксак булганлиги, айникса, тарих китобларини ёзиш жараёнида тарихийлик, хакконийлик ва холислик тамойилларига катъий амал килинганлиги ва бунда маънавий жавобгарлик хисси ва масъулиятининг нихоятда юкори булганлиги тарих фанида назарий масалаларга оид илмий карашларнинг етарли даражада шаклланганлиги ва мавжуд булганлигини курсатади. Бу эса бугунги кунда тарихчи мутахассислар олдига халкимиз бой маданий ва интеллеуктуал меросининг бир булаги булган тарих асарларининг нафакат манбавий жихатлари, балки уларда акс эттирилган тарих фанининг илмий-назарий масалаларининг мазмун мохиятини хам чукур илмий тадкик этиш ва жахон тарих фани тараккиётига кушган хиссасини курсатиб бериш вазифасини куяди.

REFERENCES

1. Devid (David) Yum (ing. David Hume; 1711 yil 7 may ( eski hisobda 26 aprelb), Edinburg — 1776 yil 25 avgust ) - shotland faylasufi, iqtisodchi va tarixchi, publitsist, shotland maorifi arboblaridan biri, empirizm nazariyasi vakili

2. Ranke (Ranke) Leopold fon (1795-1886) - nemis tarixchisi. Asosan G'arbiy Yevropaning XVI-XVII asrlardagi siyosiy tarixi bilan shug'ullangan. D.Rankening ta'kidlashicha, "tarixni qanday sodir bо'lgan bо'lsa, shundayligicha yozish kerak".

3. Ясперс К. Смысл и назначение истории. М., 1991.

4. Fernan Brodel (fr. Fernand Braudel; 1902 yil 24 avgust —

1985 yil 27 noyabrb) - taniqli fransuz tarixchisi, tarixiy

May, 2022

jarayonlarning tahlili va tadqiqida iqtisodiy va geografïk omillarning hisobga olinishi fikrini ilgari surgan. Fransuz tarixshunosligining "Annallar" maktabi vakili, ijtimoiy fanlarda tarixiy omillarning o'rni brasida tadqiqotlar olib borgan, "dunyoviy-tizimli nazariya" (mir-sistemnaya teoriya) asoschisi.

5. Mixail Abramovich Barg (1915 yil 1 may, Satanov, Proskurovsk uezdi, Podolsk guberniyasi —1991 yil 21 may, Moskva) - rus tarixchisi, Buyuk Britaniya tarixi va tarix fani metodologiyasi sohasida yirik mutaxassis, tarix fanlari doktori (1958), professor (1960), Buyuk Britaniya qirollik akademiyasi a'zosi. M.A.Barg tomonidan fanga tizimlar (sistemalar) va tuzilishilar (strukturalar), tizimlar tarkiblari (podsistema) haqidagi tushunchalar kiritildi.

6. Lyusyen Fevr (fr. Lucien Febvre; 1878 yil 22 iyul - 1956 yil 11 sentabrb) - fransuz tarixchisi, asosiy tadqiqotlari XVI asr tarixiga bag'ishlangan. Mark Blok bilan hamkorlikda "Annallar" ("Annali" (1929)) jurnaliga asos solgan. "Annallar" maktabining asoschilaridan biri.

7. Топольский Е. Методология истории. Варшава. 1968.

8. Ковальченко Д.И. Методы исторического исследования. М.Наука. 2003.

9. Сулаймонова Ф. Шарк ва Гарб. Т.Узбекистон. 1997. 238-б.

10. Илхомов З.А. Абу Райхон Беруний ва замонавий тарих таълимининг айрим масалалари/ Pedagogik ta'lim. 2014 yil. 6-son. 55-59-бб; Илхомов З.А.Абу Райхон Беруний ва тарих фани тадкикот услубларининг назарий масалалари. Тарихий манбашунослик, тарихнавислик, тарих тадкикоти методлари ва методологиясининг долзарб масалалари" мавзусидаги Республика илмий назарий конференцияси. Тошкент. 2015 йил. 159-163-бб; Илхомов З.А. Абу Райхон Беруний ва тарих фанида ахборотнинг назарий масалалари "Жанубий Узбекистон тарихи, археологияси, этнологияси янги манбаларда" Республика илмий-амалий конференция туплами. ^арши, 2016 йил. 22-25-бб; Илхомов З.А. Берунийнинг "Кддимги халклардан колган ёдгорликлар" асарида тарих фанининг долзарб масалалари. "Фан ва таълим-тарбиянинг долзарб масалалари" мавзусидаги халкаро илмий-назари ва амалий анжуман материаллари. Нукус. 2016 йил. 23-24 ноябрь. 10-13-бб; Илхомов З.А. Тарих дарсларида манбалардан фойдаланишнинг айрим назарий масалалари (Берунийнинг "Х,индистон" асари асосида). Pedagogika jurnali. 2016 y. 3-son. 115-119-bb; Z.A.Ilhomov. Tarix fanida manba va axborotning nazariy masalalari (Abu Rayhon Beruniyning ilmiy-nazariy qarashlari va zamonaviy tarixshunoslik tadqiqotlari tahlili asosida). "Шарк алломалари

ёзма меросининг илмий, фалса-фий, маънавий тафаккурдаги

May, 2022

урни" Республика илмий ан-жумани материаллари. Тош-кент, 2020 йил.

11. Абу Райхон Беруний. Танланган асарлар. Кадимги халклардан колган ёдгорликлар. Т.Фан. 1968. 50-б.

12. Репина Л.П. История исторического знания: пособие для вузов. 2-е изд., М.: Дрофа, 2006. 32-б.

13. Ковальченко Д.И. Методы исторического исследования. М.Наука. 2003.

14. Абу Райхон Беруний. Танланган асарлар. . Х,индистон. Т.Фан. 1968. 238-б.

15. Ковальченко И.Д. Методы исторического исследования. М., «Наука». 1987.

Мау, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.