Научная статья на тему 'ҲИНДИСТОНДА АРАБИЙ ИЛМЛАРНИ ЎРГАНИШ ТАРИХИДАН'

ҲИНДИСТОНДА АРАБИЙ ИЛМЛАРНИ ЎРГАНИШ ТАРИХИДАН Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
84
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Араб тили / Ислом дини / Араб-ислом халифалиги / тамаддун равнақи / Абул Ҳасан Али Ҳасаний Надавий / Arabic language / Islamic religion / Arab-Islamic caliphate / development of civilization / Abul Hasan Ali Hassani Nadavi

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Шомусаров, Шорустам

Араб тили Ҳиндистонга VIII асрда ва ундан кейин кириб кела бошлади. Ислом динининг ёйилиши билан боғлиқ ҳолда, араб тили Араб-ислом халифалигида буюк тамаддундан озуқа олди ва ўзи ҳам бу тамаддун равнақига ҳисса қўшди, албатта. Биз бу мақоламизда Ҳиндистонда араб тилини, ва умуман, маданиятини ёйишда фаол иштирок этган олимлар ҳақида тўхтаганмиз.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FROM THE HISTORY OF LEARNING ARABIC SCIENCES IN INDIA

Arabic began to enter India in the 8th century and later. In connection with the spread of Islam, the Arabic language received nourishment from the great civilization of the Arab-Islamic Caliphate and, of course, contributed to the development of this civilization. In this article, we focused on the scientists who actively participated in the spread of the Arabic language and culture in general in India.

Текст научной работы на тему «ҲИНДИСТОНДА АРАБИЙ ИЛМЛАРНИ ЎРГАНИШ ТАРИХИДАН»

ХИНДИСТОНДА АРАБИЙ ИЛМЛАРНИ УРГАНИШ ТАРИХИДАН

с1 https://doi.org/10.5281/zenodo.7396179

Шорустам Шомусаров

филология фанлари доктори,профессор Тошкент давлат шаркшунослик университети Тел.: +998 90 907 07 57

Араб тили Хиндистонга VIII асрда ва ундан кейин кириб кела бошлади. Ислом динининг ёйилиши билан боглик холда, араб тили Араб-ислом халифалигида буюк тамаддундан озука олди ва узи хам бу тамаддун равнакига хисса кушди, албатта.

Биз бу маколамизда Хиндистонда араб тилини, ва умуман, маданиятини ёйишда фаол иштирок этган олимлар хакида тухтаганмиз.

Абул Хасан Али Хасаний Надавий (1913-1999) Исломнинг забардаст олимларидан бири, етук мутафаккир, тарихчи булиб, турли тиллардаги элликдан зиёд китобларнинг муаллифи булган.

Насаби, хаётининг илк боскичи

Тулик исми Али Абул Хасан бин Абдулхай бин Фахриддин Ал-Хасаний булиб, насаби Имом Хдсан ибн Али ибн Абу Толиб (розияллоху анхумо)га бориб етади.

Отаси хам хинд алломаси ва тарихчиси булиб, узининг Хиндистонлик мусулмон арбоблари ва олимлари хакидаги 8 жилдлик асари билан машхур булган. Онаси фозила саййидалардан булиб, шеърлар ёзган, Набий соллаллоху алайхи васаллам мадхларида байтлар назм килган. Абул Хасан Надавий Хиндистоннинг шимолида жойлашган Уттар Прадаш вилоятида жойлашган Райбарели мудирия (провинция)сига карашли Такия кишлогида тугилди. Илк таълимни уйда, онаси карамогида Куръони Карим хифзидан бошлади. Сунгра урду ва форс тилларини урганишга киришди. Хижрий 1341 йилда (1923-м.с.) отаси вафот этганида у хали 10 ёшга хам етмаган эди. Унинг тарбияси фозила онаси ва уша пайтда тиббиёт куллиясида илм олаётган, Даарул улуум Надватул уламода тахсил олган акаси Абдул Али ал-Хасанийга колди.

Даарул улуум Надватул уламода араб, урду, инглиз тилларидан, шунингдек, диншунослик ва Исломий илмлардан тахсил олди. Х,ижрий 1342 йилда (1924-м.с.) Шайх Халил бин Мухаммад ал-Ансорийдан расман араб тили буйича таълим олди ва араб тили буйича илмини тугаллади.

1926 йилда Надватул уламонинг Канфурда булиб утган тантанасида иштирок этиб, араб тилидаги фасохатли нутки билан иштирокчиларнинг диккатига сазовор булди. 1927 йилда эса Лакнау Университетининг энг ёши кичик талабасига айланди ва араб тили факультетида укиди. Университетни араб тили ва одоби буйича «Фозил» шаходатномаси билан тугаллади. 1927-30 йиллардаги талабалик хаёти давомида у инглиз тилини мукаммал урганди. Бу эса унга турли хил исломий мавзулардаги, шунингдек, Гарб маданияти, тарихи ва тараккиёти хакидаги инглиз тилида ёзилган китобларни укишда катта ёрдам берди.

1929 йилда Надватул уламодаги Дорул улумга укишга кирди. У ерда мухаддис олим Х,айдар Хусайнхоннинг хадис дарсларига борди ва ундан «Сахийхайн»ни, «Сунани Абу Довуд» ва «Сунани Термизий»ни сузма-суз урганди. Бундан ташкари, «Тафсири Байдовий» ва фикхга доир бир канча китоблардан таълим олди.

Илмий хаёти ва даъват харакатлари

1934 йилда Дорул улум Надватул уламода мударрис булиб тайинланди ва у ерда тафсир, хддис, араб адабиёти ва тарихи хамда мантикдан дарс берди. Абул Х,асан акасига ва Дорул улум Надватул уламога келадиган турли араб мамлакатларида босиладиган журнал ва газеталарни укир, улар оркали араб мамлакатларидаги холатлар, улардаги олимлар, адиблар ва мутафаккирлар билан мунтазам танишиб борарди. Кейинчалик замонавий сиёсатчилар, араб мутафаккирлари ва Гарб олимлари китобларини укиш оркали уз мутолаа ва дарс куламини кенгайтирди.

1959 йилда Лакнауда« Исломий илмий мажмуа»га асос солди.

1969 йилда Шимолий Уттар Прадаш вилоятида таълим хайъати ташкил килинишида иштирок этди. 1964 йилда Х,индистон Умумий Исломий Машварат Мажлиси таъсис этилишида катнашди.

Мухим асарлари

Шайх Абул Х,асан Али Надавий асосан араб тилида, шунингдек урду тилида асарлар ёзган. Унинг тарих, диншунослик ва таржимаи холларга оид 50 дан ортик китоблари, минглаб маъруза ва маколалари бор.

Apa6 THnngarH SupuHHu MaKonacu Hmom CaMug 6hh AxMag (1831 nunga EanaKyT ^j^bga maxug 6ynraH) xapaKara xaKuga 6ynu6, 1931nunga CaMug Pamug ProoHHHr «MuHop» ^ypHanuga Hon этнnгaн.

1940 nunga «Apa6 agaSueTugaH cannaHMa (TaHnaHraH acapnap)» khto6h, 1942-44 nunnapga 6onanap yHyH «naftraMSapnap (Ha6unnap) Kuccanapu» cuncunacu, myHHHrgeK «Tyrpu yKum» cuncunacu HampgaH huku6 6opgu.

MaTSyoT

1932 nunga HagBaTyn ynaMoga HuKaeTraH apa6 ranngarH «3ue» ^ypHanu, 1940 nunga yma epga HH^aeTraH ypgy Tunugaru «HagBa» («KeHram») ^ypHam TaxpupHaTHga umnagu. 1948 nunga ypgy Tunugaru «TatMup» ^ypHanuHH Hon этgн.

A6yn X,acaH HagaBun 1955 HungaH 6epu apa6 Tunuga Hon этнnagнгaн «An-6atcyn HcnaaMun» («HcnoMun ynroHum») ^ypHanuga, 1959 HungaH 6epu apa6 Tunuga Hon -^TunaguraH «Ap-Poug» (TagKuKOTHu, nuoHep) ra3eTacuga, 1998 HungaH 6epu uHrnu3 Tunuga Hon этнnagнгaн «Fragrance» ^ypHanuga, myHuHrgeK, «An-aga6 an- HcnaaMun» (HcnoM agaSueTu) Ba ypgy Tunugaru «Maopu^» ^ypHannapuga x,aM 6om gupeKTop 6ynu6 umnagu.

H33aT Ba HKpoM

1956 nunga ^uMamK Apa6 AKageMuacura Ky3aTyBHu at3o 6ynu6 TaKnu^ KunuHgu.

1962 nunga MaKKau MyKappaMagaru HcnoM OnaMu PoSuTacuHuHr SupuHHu Tatcuc Ma^nucu Mygupu 6yngu.

1963 nunga MaguHa HcnoM Уннвepcнтeтн onun MacnaxaT KeHramuHuHr TamKunoTHu at3ocu 6ynraH.

1980 nunga HopgaHua Apa6 AKageMuacuHuHr epgaMHu at3ocu 6ynraH.

1980 nunga HcnoMra хнзмaтnapн yHyH ^upon Oancan xan^apo MyKo^ora Tonmupungu.

1998 nunga (1418 xu^puH caHa PaMa3oH onuga) «HcnoMun maxcuaT» MyKo^oTu 6unaH TaKgupnaHgu. MyKo^orau EupnamraH Apa6 AMupnuKnapu xyKyMara Banutaxgu fflanx Myx,aMMag 6uh Pomug On MaKTyM TaKguM Kungu.

ISESCO TamKunoTu ToMoHugaH apa6 ucnoMun MagaHuaTura KunraH KaTTa xu3MaTnapu yHyH SupuHHu gapa^anu ISESCO opgeHu 6unaH TaKgupnaHgu. OpgeH 1421 xu^puH caHa fflat6oH onuga yHuHr ^uaHu A6gynnox, A66oc Ah HagaBunra Tonmupungu.

A6yn X,acaH HagaBHH th^ y^HTHm MeToguKacu

Аллома уз даврининг улухларидан булган Ашраф АлиТахонавийнинг Абул Х,асан Надавий тил укитиш методикаси. "Замонут-такмил фий замонати-таъжил" асари оркали араб тилини укитиш методикасидан сузлайди. Мана ушалардан баъзилари:

Араб тилидаги дарсларни бошлашдан олдин куйидагилардан фориг булиш керак. Мана шуни укишдан олдин бундан олдин укиш керак булган нарсалар бор. Булар нима?

Форс тилида Гулистон, Бустонни ва "Коваиду форсий" китобини укисин. Буни тугатмаган булса, араб тили укишни бошламасин. Агар вакти яна тордан хам тор булса, "Х,амду борий" ва "Тайсирул мубтади" деган китобни иккала хиссасини хам укисин. Бундан ташкари Лукмоннинг "Юз панд насихати", "Каримо" китобларининг хаммасини ёки ярмини укисин.

Математикани ургансин.

Ёзишни ургансин.

Урдучада ёки форсчада рисолалар укиган булсин. Кичкина булса хам китоб укиган булсин.

Куръони карим укишни билсин. Куръони карим укишни билмасдан туриб, араб тилига шунгимасин.

Жадвалда келган китоблар ёнма-ён куйилди. У нима дегани? Тартиб билан укисин дегани. Агар фаразан улардан биринчиси олдин тугайдиган булса, унинг урнига иккинчисини укитса булаверади.

Муаллим ва шогирдга куйидаги одобларга риоя килишлиги зарурдир.

Устоз дарсда факатгина китобга тегишли булган нарсани тушунтирсин. Масалан бир матнни олсак, таржимасини килсин, шархини килсин булди, батафсил шунгимасин. Зотан бу вакти оз булганлар учундир. Х,индистонда укиш дастури 8йиллик.

Толиби илмнинг саволи вактида кискагина етарли жавоб берсин.

Дарсни тушунтиришда баён килиб бериш ва осонликни эътиборга олинг.

Агар толиби илм бирорта маъкул гап айтадиган булса, уни кабул килинг. Агарчи у сизнинг гапирган гапингизга тескари булса хам. Устоз мавзуни тушунтириб турганда, шогирд "Устоз мана бундай булмайдими?"-деди. Устоз караса, шогирднинг гапи тугри. Мана шу уринда унинг гапини кабул килсин.

Агар укитилаётган китобнинг эгасидан бирор бир очик-ойдин хатолик утадиган булса, бетакаллуфлик билан уни зохир килсин. Уни у тарафга, бу тарафга бурмасдан шу ерда хато килибди, деб айтиб куя колсин.

Укувчининг истеъдодига кура баъзи вактларда бошлангич ва урта таълим дарсларини унга беринг. "Кани сен укит," денг. Унга топширинг. Бу жуда хам яхши нарса. Модомики кулига китоб олиб укитмас экан, у нарсани "Мен укидим," деб айтолмайди. Шунинг учун укиган сари одам усади, кучаяди.

Укувчи яхшилаб мутоалаа килишга харакат килсин. Масалан, бугун 100-сахифа укилади. Шуни олдин харакати заммами, фатхами, касрами, сукунми билишга, олдиндан таржима килишга харакат килиб келсин. Ва шундок даражага етсинки, шу 100-сахифада узига кайси нарса маълум, кайси нарса номаълум олдиндан билиши керак. Агар дарсдан олдин хеч булмаса 3 мартта укиб келмаса, кайси маълум, кайсиниси номаълум билмайди. Шунинг учун дарсдан олдин укиб келсин. Буни мутолаа, яъни, дарсга тайёргарлик дейилади. Ва агар устози тушунтираётганда узи тушунганига мувофик келса, "Х,а тугри тушунган эканман" деб белгисини куйсин. Яхшилаб тушуниб укисин. Дарсдан кейин яна кайта мутолаа хам килсин, такрорласин хам. Мутолаа нима дегани? Дарс тугагандан кейин шу дарсини кайта укийсиз, энг ками 5 марта. Такрор нима дегани? Бошкага айтиб берасиз. Бир дуст топиб, шунга айтиб берасиз. Кейин у сизга айтиб беради. Буни муколама дейилади. Максад мукаммал бир эътибор хосил булсин.

Утган дарсларини баъзан-баъзан такрорлаб турсин. Энг гузал такрорлаш услуби куйидагича булади: масалан, бугун мана 7-дарс. Бу дарсни 7 мартта укисин. Олдинги дарсни 6 мартта, ундан олдингиси 5 мартта ва шу тартибда кетаверади.

Энг катта таянчи ва суянчи устоз булсин. Бу китобнинг хошиялари ёки бу китобнинг шархлари эмас. Ортикча саволлар билан устозини кийнамасин.

Нима укийдиган булса унга амал килиб борсин. Аммо куп нафл намозлар ва куп зикрлар билан машгул булишликдан илм билан машгул булишлик афзалрокдир.

Абу Файз Файзий ибн Муборак

Араб имлосида ёзилган китобларга эътибор каратадиган булсак, сузлар таркибида нуктали харфлардан доимий фойдаланиб келинишига гувох буламиз. Алифбодаги харфларнинг тенг ярмида турли сон ва жойлашувдаги нукталар куйилган булиб, улардан фойдаланмасдан туриб нимадир ёзиш ёки сузлаш анча машаккат келтириб чикариши тайин. Лекин тафсир китоблари орасида бир асар борки, мусанниф унда Куръон оятларини бошидан охиригача тафсир килишда бир дона хам нуктали харф катнашган сузни ишлатмаган ва бу билан узини беназир илм сохиби эканини курсата олган. "Саватиул илхом" дея аталган бу

тафсир асари "Тафсири файзий ал-хиндий бе нукат" (Хиндистонлик Файзийнинг нуктасиз тафсири) номи билан машхур булган.

Захириддин Мухаммад Бобирнинг набираси, Акбаршохнинг хукмронлиги даврида Хиндистонда яшаб утган, асли араб миллатига мансуб Абу Файз Файзий ибн Муборак томонидан ёзилган ушбу асар муаллифнинг энг катта таснифотларидан булиб, унда муфассирлар, хаттоки араб тилининг лугат жихатидан энг мохир билимдонлари орасида хам янгилик булган усулдан фойдаланган. Яъни юкорида таъкидланганидек, тафсирнинг бошидан охиригача нуктали араб харфларини ишлатмаган ва бу махорати билан фан мутахассисларини хайратга сола олган.

Абу Файз Файзий ибн Муборак Акбаробод (Агра) шахрида 1547 йилда таваллуд топган. Унинг аждодлари асли яманлик булиб, илм ва фазилат сохибларидан, тасаввуф пешволаридан эдилар. Хиндистонга келиш тарихи бешинчи бобоси Шайх Мусонинг шу тарафларга караб сафар килиши ва яшаб колиши билан боглик.

Файзий дастлаб отасидан, кейин Хиндистондаги ислом уламоларидан тахсил олган. Унинг илмда беназирлиги хабари Акбаршохга бориб етгач, одам юбориб хузурига таклиф этади ва шунинг билан иккисининг уртасида муносабат пайдо булади. Акбаршох Файзийни узига якин тутар ва жуда хурмат килар эди

Файзий 1592 йили вафот этади ва Аграда дафн этилади.

"Саватиул илхом" тафсири 999-1002 хижрий йил орасида ёзилган. Мукаддима кисмига алохида урин берилган булиб, мусанниф унда хаёти, оиласи, султон билан учрашиш тарихи, мазкур тафсирнинг ёзилиши, услуби хакида маълумот берган.

Тафсирнинг кулёзма нусхаларидан бири Туркиядаги "Фозил Ахмад" кутубхонасида №113 ракам билан сакланмокда. Имом Бухорий халкаро илмий-тадкикот маркази манбалар булимининг электрон китоблар фондида айнан ушбу нусхани учратиш мумкин. Бундан ташкари унинг кулёзма нусхалари Имом Мухаммад ибн Сауд университети кутубхонасида (№147 (1882), Лейден университети кутубхонасида (№229 (ССО 1702), Хиндистондаги Девбанд кутубхонасида (№44/1 (60/25), ^охира университети кутубхонасида (№293/3 (22186) ракамлари остида сакланиб келинмокда.

464

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.