Научная статья на тему 'Эронда таржимашунослик тарихи'

Эронда таржимашунослик тарихи Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
159
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
таржима / таржимашунослик / Аҳамонийлар давлати / қадимги форс тили / аккад тили / элам тили / санскрит тили / юнон тили / Хусрав И Анушервон / Панчатантра / Эронда ислом даври / араб тили / лингва франка / translate / translation studies / Achaemenid empire / old persian language / akkadian language / elamite language / sanskrit / Khusro I Anurshiwan / Panchatantra / islam in Iran / arabian language / lingua franca

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — З. Шамсидинов

Ушбу мақолада таржимашуносликнинг ҳозирги Эронда шаклланиши ва ривожланиши ҳамда Эронда таржимашуносликнинг даврларига қисқача тўхталиб ўтилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The history of translation business in Iran

This article gives a brief overview of the formation and development of translation science in Iran and the history of the study of translation in Iran.

Текст научной работы на тему «Эронда таржимашунослик тарихи»

Эронда таржимашунослик тарихи

З.Шамсидинов, Тошкент давлат шарцшунослик институти

Аннотация - Ушбу маколада таржимашуносликнинг х,озирги Эронда шаклланиши ва ривожланиши х,амда Эронда таржимашуносликнинг даврларига кискача тухталиб утилади.

Калит сузлар - таржима, таржимашунослик, Ах,амонийлар давлати, кадимги форс тили, аккад тили, элам тили, санскрит тили, юнон тили, Хусрав И Анушервон, Панчатантра, Эронда ислом даври, араб тили, лингва франка.

The history of translation business in Iran

Z.Shamsidinov, Tashkent state institute of oriental studies

Abstract - This article gives a brief overview of the formation and development of translation science in Iran and the history of the study of translation in Iran.

Keywords - translate, translation studies, Achaemenid empire, old persian language, akkadian language, elamite language, sanskrit, Khusro I Anurshiwan, Panchatantra, islam in Iran, arabian language, lingua franca.

Умуман маколани бошлашдан олдин таржима ва таржимашунослик нима эканлигини очиклаб олсак. Таржима (форс тилида ^WjJ j^J J2 J2 ^'J-^j [tarjome, targoma, targuye, bargardäni, tarzabäni, vicäräk]) [1, 347] - ижтимоий эхтиёж юзасидан вужудга келувчи холат булиб, икки турли тилларда сузлашувчи халкларнинг узаро алокага киришувида юзага келади. Яъни бошка бир халк тилидаги матн ёки огзаки нуткни у халк билан алокага киришаётган бошка яна бир ёки бир неча халк тилида кайта яратиш каби мураккаб бир ижодий жараён хисобланади. Бу каби агдармалар оркали халклар бир-бирлари билан узаро англашилган муносабатга киришадилар ва узлари учун долзарб хисобланган масалаларни хал этадилар. Таржимашунослик эса, уша таржима килинаётган жараёнларни урганиш натижасида пайдо булган назарияларни урганувчи фан. Дунёнинг барча ривожланган

1 Аккад тили - сомий халкарига мансуб аккадлар сузлашган тил хисобланиб, Месопотамия ва унинг Эронга туташ худудларида таркалган о'лик тил. Бу тил кадимги араб тилига якин турган.

2 Элам тили (мил авв. 3-1 минг йилликлар) - хозирги Эроннинг жануби-гарбида мавжуд булган улик тил.

халклари ва давлатларида таржима ва таржимашунослик анча йиллар олдин пайдо булган. Хусусан, Эронда хам узок утмишга бориб такалади.

Тарихдан маълумки, Эрон дунёнинг энг кадимги уз давлатчилигига эга булган давлат хисобланади. Европа ва Хитойни боглаб турувчи катта бир худудда тарихда Ахамонийлар империяси (мил. авв. 321-559) шаклланган эди. Бу империя ахолиси турли ирк, миллат ва албатта турли туман тиллар ва шеваларда сузлашар эдилар. Бундан ташкари уша даврда ривожланган давлатлар билан савдо-сотик алокалари, хамда харбий-сиёсий боскинчиликлар хам олиб борилган эди. Бу каби омиллар империяда таржима ва таржимашуносликка булган эхтиёжни келтириб чикарарди.

Ахамонийлар даврига оид тошёз-малар одатда учта тилда: кадимги форс, аккад1 ва элам2 тилларида ёзиларди [2, 2]. Искандар Макдуний (Македонский - мил. авв. 356-323)

Унинг кайси тил оиласига кириши хали хам аникланмаган. Айримлар дравид тилларига якин деб хисоблайдилар. Кейинчалик форс тили томонидан сикиб чикарилган.

Ахамонийлар империясини забт этгач, унинг урнида бир канча юнон-македон давлатлари тузилади.

Х,озирги Эрон худудларини Искандар Макдунийнинг улимидан сунг унинг якин сафдош (диадох)ларидан бири Салавкий (358 - 281) эгаллаб олиб узининг Салавкийлар давлати (мил. авв. 321-йилда) асос солади [3, 25]. Салавкийлар даврида иктисодий ва харбий ишлар юнон-македонлар томонидан бошкарилар, идоравий ишлар эса, эронийларга топширилган эди. Салавкийлар янги шахарлар ва вайрон этилган шахарларни кайта тикладилар. Узлари курдирган куплаб шахарларда факат узлари истикомат килганлар. Шу боис уша шахарларда факат юнон тилидан истифода этишарди [3, 26]. Бошка шахар-кишлокларда эса, форс ва оромий тилларида сузлашилар эди. Бунинг натижасида Эронда узига хос маданият шаклланди. Салавкийлар имкон кадар Эронни элинлаштириш (юнонлаш-тириш)га бел богладилар ва юнон тилини барча жабхаларга ёя бошлади. Бир неча эроний зиёлилар юнон тилини ургана бошладилар. Шу боис уша даврда таржима фаолияти деярли мавжуд булмаган ёки жуда кам маълумотлар бизгача етиб келган [3, 27].

Салавкийлар хукмронлиги тугатилгач (мил. авв. 64-йилда), Эронда Ашконийлар хукмронлиги урнатилади. Ашконийлар юнон тилини мавкейини тушириб, пахлавий тили-нинг мавкейини оширишга киришдилар. Бирок Ашконийлар даврида мол олди-сотдисида асосан бобил тилидан фойдалани-шар эди. Юнонлар билан эса, юнон тилида алока олиб бориларди [3, 28]. Яъни Ашконийлар давлатида деярли барча хукумат вакиллари зиёлилар, савдогарлар, харбийлар бир неча тилда бемалол сузлашар эдилар. Окибатда таржима ва таржимонларга унча зарурат сезилмасди. Ашконий хукмдор-лардан бири Ород II (мил. ав. 37-57 йй.) юнон тилида уз она тилида сузлашгандек сузлаш-ган ва юнонча театр сахналарини таржимон-сиз юнон тилида томоша килган [3, 29]. Ашконийлар давлати кучая бошлагач, унинг чегаралари Рим империясигача етиб борди. Рим билан олиб борилган жангу-келишувлар

окибатида лотин тилини урганишга зарурат тугила борди. Ёш ашконий шахзодалар Рим ерларига бориб, лотин тили ва Рим маданиятини ургана бошладилар ва Рим билан олиб бориладиган музокалараларда, уз фикрларини эркин лотин тилида баён этардилар [3, 29]. Лекин Эрон халки уша даврларда лотин тилидан кай даражада билимга эга эканликлари хакида аник бир маълумотлар мавжуд эмас ёки бизгача етиб келмаган. Шундай булса хамки, уша даврда Эронда бизгача етиб келган тангалар, сопол идишлар, чармга битилган ёзувлардан маъ-лумки, уларда битилган матнлар икки тилда яъни пахлавийча ва унинг юнонча таржи-малари учрайди. Айникса ашконий подшох Балаш IV (мил. 209-191 йй.) хукмронлигига оид археологик манбалар бунинг исботидир [3, 30]. Аммо уларда кулланилган сузларнинг озлиги хисобига у даврда таржима фаолияти кай даражада булганлигини аник айтиш мушкил.

Ашконийлар давлатига асос солин-ганидан кейинги даврларга келиб, оромий ёзуви асосида пахлавий-ашконий (портий) ёзуви шаклланди [3, 31]. Бу хатни кадимги форс ёзувига тескари тартибда яъни унгдан чапга караб (хозирги араб ёзуви каби) ёзишган. Уша даврларгача Ашконийлар давлати девонхонасида оромий тилининг урни юкори булган. Оромий тилида битилган матнларни пахлавий тилига таржима килиш хам шу даврга тугри келади.

Шаркшуносларнинг изланишлари натижа-сида шу нарса аён булдики, уша даврларда Эронда монийлик дини матнлари сугд тилидан пахлавий тилига угирилган экан. Монийлик динига оид бир неча киссаларни уз ичига олувчи матнлар пахлавий тилига таржима килинади. Олимлар уша даврларда бошка тиллардан хам таржималар амалга оширилган булиши эхтимоли юкори эканлигини таъкидлайдилар [3, 31].

Эронлик хитойшунос тадкикотчи Нехол Тажаддуд Ашконийлар давлатида будда матнларини урганган ва уз фикларини шундай баён этадики, биринчи будда ибодатхонлари мил. авв. 3 - юз йилликда ^андахор (хозирги Афгонистон)да барпо

этилган ва ^андахорда яшовчи эронийлар будда дини сабаб будда матнларини санскритдан пахлавий, сугдий ва хатто хитой тилларига таржима килганлар [4, 263]. Шу боисдан будда матнларининг хитойча таржималари на хитойликлар, на хиндлар томонидан эмас, балки эронийлар ёки сугдийлар томонидан амалга оширилган. Улар санскрит ва хитой тилларини билганлар ва санскрит тилидан хитой тилига таржима-лар килганлар. Будда матнларининг хитой тилига илк таржималари милодий 2 йилларда олиб борилди. Хитойда буддавийлик матн-ларини таржима ва тафсир этиш билан Ан Ши Гао (Аршак) ашконий шахзода шугул-ланган [4, 274].

Кейинги даврлар хусусан, Сосонийлар даврида илм-фанга оид асарлар уша даврда кенг таркалган тиллар - санскрит, юнон, лотин, сурёний тилларидан пахлавий (урта форс) тилига угирилар эди. Эронда энг биринчи таржима матнлари Сосонийлар хукмдори Хусрав I Анушервон (501-579; 531 йилдан хукмдорликка утирган) даври билан боглайдилар [2, 3]. Унинг даврида санскрит тилида милодий 3-4 асрларда битилган энг машхур ёзма ёдгорликларидан бири булмиш «Панча-тантра» ёки «Калила ва Димна»нинг пахлавий яъни урта форс тилига угирилган-лигидир. Исломгача мавжуд булган фалса-фий ва илмий асарлар одатда юнон тилидан пахлавийга угирилар эди.

Эронда ислом дини ёйилгач, таржима фаолиятида ^уръони каримнинг маънолар таржималари хамда дорул-фунунлар учун

дарсликларни таржима килиб чоп этиш ва хорижга ёйиш оркали янада равна; топа бошлади. Бу даврга келиб, бир канча зиёлилар илм-фан, тарих, тиббиёт ва бошка сохаларга оид Эрондан ташкарида ёзилган дарсликларни форс тилига угиришда жонбозлик курсатганлар [2, 4]. Шу билан бир каторда адабий асарлар хам угирила бошланди. Шу таъкидлаб утиш жоизки, Марказий Осиё минтакасига хам одатда дунёнинг бошка тилларида ёзилган куплаб ёзма ёдгорликларнинг форсча таржималари таркалган ва урганилар эди. Аксарият асарлар туркий тилларга айнан форс тилидан таржима килинар эди.

Х,озирги Эрон худудларига Европаликлар маданияти кириб кела бошлагач, эронлик илм урганувчиларнинг купчилиги Франция-га борардилар. Шу туфайли француз тили Эронга ёйила бошлади [2, 4]. Француз тилида битилган илм-фан ва адабиётга оид асарлар форс тилига таржима килина бошлади. Француз тилидан ташкари бошка Европа тилидан хам таржималар хусусан, немис, рус, поляк, венгер, испан хамда португал тилларидан хам килинар эди.

Биринчи пьеса хам форс тилига француз тилидан таржима килинган. Пьеса Мюлер каламига мансуб булиб, «Одамови (Le Misanthrope)» деб номланган. Иккинчи Жахон урушидан кейин француз тили Эронда уз урнини инглиз тилига бушатиб беради [2, 5] ва хозирги кунга кадар Эронда асосан таржималар инглиз тилидан олиб борилмокда.

Фойдаланилган адабиётлар

.410 ^ '1383 'jljé-J .jJj ^^lälljjl 1 ^Ь OJIJ [1] www.motarjem-iran.com jl ^jjï&Jl ^ AU^ // jljjl jj ^-^jj^ ajj^jj [2] ^jlfr^ j ojl^^ / j ' Jl^1 / ^^JJ^ A^ljl^aâ ^ /// (2) jljjl jJ ¿¿jU [3] .(1389 jjjlj) 4 ^ '18 Jl^ jljjl '" jj^ j^ taj jjj! jl^^jS^ jj^nVi" 'Jl^j ол^з [4]

References

.410 ^ '1383 'jlj^J .jJjj ^^lälljjl 1 VIJ °jlj [1] www.motarjem-iran.com jl ^jjjS^Jl ^ AU^ // jljjl jj ^-^JJ^ Ajj^jj [2] ^jlfr^ j OJIA^ / j ' Jl^i / ^^JJ^ A /Л'Л. ^ /// (2) jljjl jJ ^¿jU [3]

(1389 jjjlj) 4 ^ '18 Jl^ 'A^lj jljjl '" jj^ jj taj jjjl jl^^jS^ jjbiiVi" 'Jl^j ол^З [4]

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.