Научная статья на тему 'Имконияти чекланган ўқувчиларни оилавий ҳаётга тайёрлашда таълим муассасаси ва оила ҳамкорлиги'

Имконияти чекланган ўқувчиларни оилавий ҳаётга тайёрлашда таълим муассасаси ва оила ҳамкорлиги Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
332
54
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
имконияти чекланган ўқувчилар / оила / шахс / жамият / ижтимоий педагогика / ижтимоий психология / ижтимоий ҳамкорлик / метод / сўровнома / ученики с ограниченными возможностями / семья / личность / общество / социальная педагогика / социальная психология / социальное партнерство / метод / вопросник

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Арсланова Мадина Мансуровна

Мақолада таълим муассасаси ва оиланинг имконияти чекланган ўқувчиларни оилавий ҳаётга тайёрлаш борасидаги ўзаро ҳамкорлиги масалалари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОГО УЧРЕЖДЕНИЯ И СЕМЬИ В ПРОЦЕССЕ ПОДГОТОВКИ К БУДУЩЕЙ СЕМЕЙНОЙ ЖИЗНИ УЧАЩИХСЯ С ОГРАНИЧЕННЫМИ ВОЗМОЖНОСТЬЯМИ

В статье речь идет о проблемах и особенностях взаимодействия образовательного учреждения и семьи в процессе подготовки к будущей семейной жизни учащихся с ограниченными возможностями.

Текст научной работы на тему «Имконияти чекланган ўқувчиларни оилавий ҳаётга тайёрлашда таълим муассасаси ва оила ҳамкорлиги»

56 ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ / ИНКЛЮЗИВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч_/

Арсланова Мадина Мансуровна,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети тадк,ик,отчиси

ИМКОНИЯТИ ЧЕКЛАНГАН ЦУВЧИЛАРНИ ОИЛАВИЙ ^АЁТГА ТАЙЁРЛАШДА ТАЪЛИМ МУАССАСАСИ ВА ОИЛА ^АМКОРЛИГИ

АРСЛАНОВА М.М. ИМКОНИЯТИ ЧЕКЛАНГАН УЦУВЧИЛАРНИ ОИЛАВИЙ ЦАЁТГА ТАЙЁРЛАШДА ТАЪЛИМ МУАССАСАСИ ВА ОИЛА ЦАМКОРЛИГИ

Маколада таълим муассасаси ва оиланинг имконияти чекланган укувчиларни оилавий х,аётга тайёрлаш борасидаги узаро х,амкорлиги масалалари ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: имконияти чекланган укувчилар, оила, шахс, жамият, ижтимоий педагогика, ижтимоий психология, ижтимоий х,амкорлик, метод, суровнома.

АРСЛАНОВА М.М. ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОГО УЧРЕЖДЕНИЯ И СЕМЬИ В ПРОЦЕССЕ ПОДГОТОВКИ К БУДУЩЕЙ СЕМЕЙНОЙ ЖИЗНИ УЧАЩИХСЯ С ОГРАНИЧЕННЫМИ ВОЗМОЖНОСТЬЯМИ

В статье речь идет о проблемах и особенностях взаимодействия образовательного учреждения и семьи в процессе подготовки к будущей семейной жизни учащихся с ограниченными возможностями.

Ключевые слова и понятия: ученики с ограниченными возможностями, семья, личность, общество, социальная педагогика, социальная психология, социальное партнерство, метод, вопросник.

ARSLANOVA M.M. INTERACTION BETWEEN EDUCATIONAL INSTITUTIONS AND FAMILIES IN BREEDING OF PUPILS WITH DISABILITIES FOR FUTURE FAMILY LIFE

This article deals with the problems and peculiarities of interaction between educational institutions and families in preparation for future family life of pupils with disabilities.

Keywords: pupils with disabilities, family, personality, society, social pedagogy, social psychology, social partnership, the method, questionnaire.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 7

Юртимизда оиланинг жамият цаётидаги муцим урни ва ацамиятига юцори бацо берилиб, унинг цуцуций ва ижтимоий-маънавий асослари янада мустацкамланиб бор-моцда. «Оила турмуш ва виждон цонунлари асосида цурилади, узининг куп асрлик мустацкам ва маънавий таянчларига эга булади, оилада демократик негизларга асос солинади, одам-ларнинг талаб-эцтиёжлари ва цадриятлари шаклланади»1.

Оиланинг мустахкамлигини таъминлаш бевосита унинг бунёдкорлари булган ёшларни болалик ва усмирлик йилларида хаётнинг бу боскичига туFри тайёрлаб бориш билан 6of-лик,. Кейинги йилларда замонавий фалсафа, социология, педагогика ва психология каби фанларда бу масаланинг долзарблиги янада ортдики, буни дунёнинг турли мамлакатла-рида кузатилаётган демографик вазият ва ижтимоий-маънавий мухит муаммолари билан боFлик холда талкин этилса, хато бул-майди.

Юртимиз ижтимоий-гуманитар фанларида оиланинг ижтимоий, хукукий, иктисодий, маъ-навий-ахлокий, педагогик ва психологик муаммоларини урганишга баFишланган сал-мокли тадкикотлар амалга оширилган булиб, улар сирасида А.Мунавваров, В.Каримова, F.Шоумаров, О.Мусурмонова, М.Куронов, И.Иномова, Б.Умаров, М.Холматова, М.Буриева, С.Нишонова, Н.СоFинов, Ф.Акрамова, И.Хайдаров, Э.Саттаров, Г.Ниёзметова, Р.Самаров, М.Бек-муродов, О.Тураева, Х.Норкулов каби олим-лар ва тадкикотчиларнинг ишларини урFулаш мумкин.

Шу билан бирга соFлом болалар ва усмир-ларни оилавий хаётга тайёрлаш билан боFлик илмий ва амалий тадкикотларга нисбатан олганда, юкоридаги фанларда имконияти чекланган болаларни хаётнинг бу боскичига уларнинг рухий ва жисмоний ривожланиш хусусиятларидан келиб чиккан, таълим ва бошка ижтимоий институтлар, хусусан оиланинг узвий хамкорлигида хамда боскичма-боскич тайёрлаб бориш муаммоларини кам-раб олган тадкикотларнинг деярли йуклигини куриш мумкин.

Хусусан, S.Harris, M.Power, M.Bristol, M.Gill, M.De Myers, Z.Wolf, Р.Скиннер, А.Миллер, Л.Б.Шнейдер, Д.Хейли каби АК.Ш ва Европа

1 Каримов И.А. Узбекистон: миллий истиклол, иктисод, сиёсат, мафкура. - Т.: «Узбекистон», 1993. -47-б.

давлатлари хамда Е.Мастюкова, И.Мамайчук, Р.Майрамян, М.Семаго, К.Белопольская, Л. Шипицина, М.евзнер, И.Левченко, Г.ишина, А.Раку, И.Скворцов, А.Спиваковская, В.Юртай-кин каби Россия ва МДХ давлатлари олим ва мутахассисларининг юкори эътирофга сазо-вор булган тадкикотлари хам имконияти чекланган болаларга коррекцион педагогик, психологик ва ижтимоий ёрдамни ташкил килиш масалаларини уз ичига олган булса хам, уларда бевосита оилавий хаётга тайёр-лашнинг назарий ва амалий жихатларига оид уринларни учратиш мушкул.

Бугунги кунда халкаро микёсда ногиронлар ва имконияти чекланган болаларга булган муносабатнинг узгариб бориши натижасида, асосий эътибор улардаги жисмоний ва рухий нуксонларни тиббий аралашув натижасида тузатиш ва бартараф этиш билан бир каторда шахс сифатида жамиятга тулаконли интегра-циялашувини таъминлаш тенденцияларининг кучайиб бораётганлиги, шунингдек, Узбекис-тонда соFлом авлодни дунёга келтириш ва вояга етказиш билан бир каторда ногирон шахслар ва ривожланишида нуксони булган болаларнинг хукук ва манфаатларини химоя килишнинг мустахкам хукукий, ижтимоий ва иктисодий асослари яратилганлиги ва тако-миллаштириб борилаётганлиги имконияти чекланган болаларни оилавий хаётга тайёрлаш зарурати ва имкониятларини юзага кел-тирувчи омилларни белгилаб бермокда.

Имконияти чекланган, хусусан акли заиф болаларнинг рухий ва жисмоний ривожланиш хусусиятларидан келиб чикиб оилавий хаётга тайёрлашнинг илмий-назарий асослари ва самарали тизимини ишлаб чикиш максадига каратилган макола муаллифининг илмий тадкикот иши доирасида утказилган изланиш-лар натижасида махсус мактаб тарбияланув-чиларини оилавий хаётга тайёрлашнинг куйи-даги муаммолари аникланди:

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 7

• имконияти чекланган болалар тарбияла-наётган оилаларга хос ижтимоий-психологик муаммолар, айникса уларда ота-оналар ва бошка аъзоларнинг боладаги нуксонлар билан боFлик х,олда унинг шахс сифатида, жумладан оила бунёдкори - ота-она вазифа-ларини бажарувчи шахс шаклланишига таъси-рининг етарлича тадкик этилмаганлиги;

• имконияти чекланган усмирлар ва ёшларнинг оилавий х,аётга булган муносабат-лари, кизикишлари, оила куриш мотивлари ва кадриятларининг урганилмаганлиги, имконияти чекланган ёш оилалар мониторингининг олиб борилмаслиги;

• имконияти чекланган укувчилар тах,сил оладиган махсус таълим муассасаларида оилавий х,аётга тайёрлаш билан боFлик укув ва тарбиявий дастурларнинг тизимли олиб борилмаслиги, бу жараёнда бошка ижтимоий институтлар ва мазкур тоифадаги болалар тарбияланаётган оилалар билан х,амкорлик-нинг талаб даражасида йулга куйилмаганлиги;

• ривожланиш нуксонларининг турларига караб (куриши, эшитиши, интеллектида ва бошка нуксонлар) укувчиларни оилавий х,аётга тайёрлаш буйича умумий ва индивидуал укув ва тарбия дастурлари, технология ва методларининг яратилмаганлиги, бунинг учун аввало турли тоифадаги болаларда оилавий х,аётга оид ижтимоий тажрибаларнинг шакл-ланишидаги специфик муаммоларнинг ало-х,ида урганилмаганлиги;

• имконияти чекланган шахслар томони-дан курилган ёш оилаларга тизимли ижтимоий ва психологик хизматлар курсатишни янада такомиллаштириш зарурлиги;

• инклюзив таълим шароитида имконияти чекланган болаларни оилавий х,аётга тайёрлаш билан боFлик самарали моделлар ва методларнинг ишлаб чикилмаганлиги ва бош-калар.

Узбекистонда имконияти чекланган болалар таълими жисмоний ва рух,ий ривожлани-шида нуксони булган болалар учун ихтисос-лаштирилган таълим муассасаларида олиб борилади. Улардаги таълим-тарбия учун яра-тилган шарт-шароитлар ва мух,итдан самарали фойдаланган х,олда бу тоифадаги укувчиларни келажакдаги оилавий х,аётга тайёрлаш буйича тизимли ва самарали ишларни амалга оши-риш мумкин. Бу жараёнда таълим муассасала-

рининг бу тоифадаги укувчилар тарбияланаётган оилалар билан х,амкорлиги мух,им ах,а-миятга эга.

Ихтисослаштирилган (махсус) таълим муас-сасасининг бу жараёндаги биринчи галда амалга оширадиган вазифаси оилаларда имконияти чекланган болаларга булган муно-сабатни урганишдан иборат. Ривожланишида нуксони булган болалар тарбияланаётган оилаларнинг таникли тадкикотчиси Э.Шухардт ота-оналарнинг турли нуксонлар мавжуд булган болаларга нисбатан муносабатининг биринчи инкирозли х,олати сифатида унинг келгуси такдирига мавх,умлик ва ноаник ёнда-шувни курсатади1. Ота-оналардаги бундай муносабат уз навбатида боланинг улFайиб вояга етиши ва оила куриши каби илк тушун-чалари ва тасаввурлари шаклланишига х,ам уз таъсирини утказмай колмайди.

Замонавий тадкикотчилар имконияти чекланган инсонлар х,аёти билан боFлик «афсона-вий» - «мифологик», яъни купрок реал воке-ликка туFри келмайдиган карашлар ва тасав-вурларни уч тоифага ажратадилар2:

1. Уларнинг х,аёти бошка оддий инсонлар х,аётига караганда тубдан фаркланади.

2. Улар интим муносабатларга кириша олмайдилар ва ота-она вазифаларини бажара олмайдилар.

3. Улар бошкаларнинг кумагисиз х,аёт кечира олмайдилар ва доим бошкалар ёрда-мига мух,тож буладилар.

Аслида имконияти чекланган инсонлар х,аёти бошкалар х,аётидан тубдан фаркланма-са-да, улар оила кура олиши, фарзанд куриши ва тарбия кила олиши мумкин булса-да, бу каби «афсоналар» ота-оналарнинг карашла-рида х,ам акс этади.

Махсус таълим муассасасининг укувчиларни оилавий х,аётга тайёрлаш тадбирларига масъул булган (ёки тайинланган) педагог ходимлари ва психологи ота-оналар билан сух,батлар, суровнома-анкеталар утказиш

1 Психолого-педагогическое сопровождение семьи ребенка с ограниченными возможностями здоровья. Учебник. / Под редакцией В.В.качевой. - М.: «Академия», 2014. -С. 11.

2 Борзунова Е.Н., Орлова Г.В. Семья человека с ограниченными возможностями: мифы и реальность. // Современные проблемы психологии семьи: феномены, методы, концепции. Вып. 6. - МО.: СВИВТ, 2012. -С. 12.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 7

оркали уларнинг уз фарзандининг келажаги, хусусан келгусидаги оилавий хаётига булган муносабатларини урганишлари максадга мувофик.

Бунинг учун ота-оналар ва оиланинг бошка аъзолари билан «Биз фарзандимиз келажа-гини (ёки оилавий хаётини) кандай тасаввур киламиз» мавзусида сухбатлар ташкил этишни тавсия этган булар эдик. Сухбатлар давомида дастлаб мутахассислар томонидан ота-оналарга мавзу юзасидан маълум йуналиш берилади, мавзуга нисбатан кизикиш уЙFо-тилади ва фикрлашларига туртки берилади. Сухбатлар жараёнида аввалдан тайёрланган суровномаларни утказиш хам мухим ахамиятга эга.

Куйида биз томондан ишлаб чикилган йуналишлардан иборат булган саволнома саволлари билан мурожаат этишни таклиф этамиз:

• ота-она фарзандининг келгусидаги оилавий хаётини туFри ва тулик тасаввур кила ола-дими?

• фарзандининг булажак умр йулдоши кандай тоифадан булиши хакида тасаввур-ларга эгами?

• фарзандини оилавий хаётга тайёрлаш буйича билим ва малакаларини етарли хисоблайдими?

• фарзандини оилавий хаётга тайёрлаш учун унга ота ёки она (ёки улар биргаликда) алохида вакт ажратадими?

• фарзандини оилавий хаётга тайёрлашда асосан кимни масъул хисоблайди (оилами ёки таълим муассасасими)?

• фарзандининг карши жинс вакилларига булган муносабатларини кандай бахолайдилар ва кабул киладилар, шунингдек, жинсий хаёт тарбиясини ким олиб боради ва кай йусинда?

• фарзандининг келажакда кайси касб-хунар эгаси булиши туFрисида у билан оилада тарбиявий ишлар олиб бориладими?

• фарзанди билан уй-рУзFор ишлари ва бошка оилавий масалаларда хамкорлик дара-жаси кандай?

• фарзандининг узидан кичикларга ёки ёш болаларга муносабатлари билан кизикканми (болапарварми, кичикларни хурмат кила-дими)?

• фарзандининг никох ва ажрашиш каби мавзуларга муносабати ва бу туFридаги билим/тасаввурлари билан кизикканми?

Назаримизда, шу ва шу каби турли даража-лардаги баллар билан бахоланадиган жавоб-ларга эга булган саволлардан иборат суров-номалар укувчилар тарбияланаётган оила мухитида уни келгуси хаётга тайёрлаб бориш-даги ота-она иштироки ва умумий холатни аниклаш ва шу асосда хамкорлик ишларини туFри йуналтириш имконини беради.

Оилавий хаётга тайёрлаш тиббий, хукукий, ижтимоий, маънавий-ахлокий, иктисодий каби катор йуналишларни уз ичига олади. Сухбатлар ва суровномаларни утказишда бевосита ота-оналарнинг оилавий хаётнинг ушбу йуналишлари билан боFлик билим, малака ва куникмаларини аниклаш хам катта ахамиятга эга. Улардаги бушликларни аниклаш ва бевосита ота-оналар билан олиб борила-диган ишлар жараёнида тулдириб ёки мав-жудларини такомиллаштириб бориш педагог-лар ва психологлардан алохида куч^айрат талаб этиши табиийдир.

Махсус таълим муассасалари олдида турган вазифалардан яна бири укувчиларни оилавий хаётга тайёрлаш борасида муассасада бери-лаётган билим ва куникмаларни оилада ама-лий жихатдан мустахкамланишига эришишдан иборат. Бу ишларни куйидаги йуналишларда ташкил этишни максадга мувофик деб хисоблаймиз:

• ота-оналарни укувчиларни оилавий хаётга тайёрлаш дастури, улардаги йуналишлар ва мавзуларнинг маъно-мохияти, мавзули ва таквимий режаси, назарий ва амалий кисм-лари билан таништириш;

• ота-оналар билан биргаликда таълим муассасаси ва оилада мавзуларни амалий мустахкамлаш буйича табиий ва ташкиллаш-тирилган педагогик ва психологик мухитни ташкил этиш;

• ота-оналар билан хамкорликда дастур давомида укувчилар томонидан мавзуларнинг узлаштирилиш даражаси, уларда билим ва куникмаларнинг шаклланиш ва мустахкам-ланиш холатларини назорат килиб бориш;

• таълим муассасаси педагоглари ва психологи кумагида оилаларга педагогик ва психологик ёрдамни ташкил этиш;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 7

• дастурдаги мавзуларни мустах,камлаш учун ташкил этиладиган маънавий-маърифий тадбирларда ота-оналарнинг фаол иштиро-кига эришиш;

• ота-оналарнинг фарзандларини оилавий х,аётга тайёрлаш буйича ижобий тажрибалари ва ютукларини урганиш х,амда бошка укувчи-ларнинг оилаларига татбик килиш;

• ота-оналарнинг бу борадаги узаро мас-лах,ат ва кумак гурух,лари х,амда клублари фаолиятини йулга куйиш;

• дастур асосида ота-оналар учун илмий-оммабоп ва тарFибот-ташвикот усулларидаги кулланмалар ва тарFибот материаллари тайёрлаш ва улар билан таъминлаш.

Бу каби йуналишларда олиб бориладиган ишлар ота-оналарни махсус таълим муасса-

саси мух,ити, таълим муассасасини эса оила мух,итига янада якинлаштириш имконини беради ва х,амкорликни янада мустах,камлашга хизмат килади.

Хулоса сифатида айтганда, имконияти чек-ланган укувчиларни оилавий х,аётга тайёрлаш таълим ва оила мух,итининг узаро ва узвий якинлигини талаб этадиган жараёндир. Бу жараёнда таълим ва оиланинг потенциал имкониятларини максадли уЙFунлаштириш жараён самарадорлигини таъминловчи бир-ламчи омиллардан бири. Ушбу икки ижти-моий институт х,амкорлиги бошка институтлар ва тузилмалар, хусусан, мах,алла ва жамоат ташкилотларининг х,ам бу жараёнга кушилиши ва натижаларнинг янада юкори булишига замин яратади.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. Узбекистон: миллий истиклол, иктисод, сиёсат, мафкура. - Т.: «Узбекистон», 1993.

2. Психолого-педагогическое сопровождение семьи ребенка с ограниченными возможностями здоровья. Учебник. / Под редакцией В.В.Ткачевой. - М.: «Академия», 2014. -С. 11.

3. Борзунова Е.Н., Орлова Г.В. Семья человека с ограниченными возможностями: мифы и реальность. // Современные проблемы психологии семьи: феномены, методы, концепции. Вып. 6. - МО.: СВИВТ, 2012. -С. 12.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 7

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.