Научная статья на тему 'ИМКОНИЯТИ ЧЕКЛАНГАН МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ МАШҒУЛОТЛАРИНИ ТУЗИШДА ТАБАҚАЛАШТИРИЛГАН ЁНДАШУВ МЕХАНИЗМИ'

ИМКОНИЯТИ ЧЕКЛАНГАН МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ МАШҒУЛОТЛАРИНИ ТУЗИШДА ТАБАҚАЛАШТИРИЛГАН ЁНДАШУВ МЕХАНИЗМИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
25
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Fan-Sportga
Область наук
Ключевые слова
АСОСИЙ ҲАРАКАТНИ МУВОФИқЛАШТИРИШ / ЭПЧИЛЛИК / АНИқЛИК / МУВОЗАНАТ / МОСЛАШУВЧАНЛИК / ҲАРАКАТЧАНЛИК / САКРАШ қОБИЛИЯТИ / СУРЪАТ (РИТМ) / қАЙИШқОқЛИК / ТАСНИФ

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Мурадов Ф.М.

Мазкур мақолада ҳаракатли ўйинлар ва машқларни табақалаштириш орқали имконияти чекланган мактабгача ёшдаги болаларнинг ҳаракат қобилиятини ривожлантириш ҳамда майда ва йирик моторикаларни ривожлантиришга эътибор қаратилган.Данная статья посвящена развитию физических способностей и развитию мелкой и крупной моторики у детей дошкольного возраста с ограниченными возможностями здоровья через дифференцирование подвижных игр и упражнений .This article is devoted to the development of physical abilities and the development of fine and gross motor skills in preschool children with disabilities through the differentiation of outdoor games and exercises.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИМКОНИЯТИ ЧЕКЛАНГАН МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ МАШҒУЛОТЛАРИНИ ТУЗИШДА ТАБАҚАЛАШТИРИЛГАН ЁНДАШУВ МЕХАНИЗМИ»

Детско-юношеский спорт

Муаллиф билан богланиш учун:

muradovfarhat1@gmail.com

Укитувчи Ф.М. МУРАДОВ1

:Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети Чирчик шахри, Узбекистон

ИМКОНИЯТИ ЧЕКЛАНГАН МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ МАШГУЛОТЛАРИНИ ТУЗИШДА

Аннотация

ТАБА^АЛАШТИРИЛГАН ЁНДАШУВ МЕХАНИЗМИ

Annotation

Данная статья посвящена развитию физических способностей и развитию мелкой и крупной моторики у детей дошкольного возраста с ограниченными возможностями здоровья через дифференцирование подвижных игр и упражнений .

Ключевые слова: базовые двигательные координации, ловкость, точность, равновесие, гибкость, подвижность, прыгучесть, меткость, ритмичность, пластичность, классификация.

Мазкур маколада ^аракатли уйинлар ва машкларни табакалаштириш оркали имконияти чекланган мактабгача ёшдаги болаларнинг ^аракат кобилиятини ривожлантириш хдмда майда ва йирик моторикаларни ривожлантиришга эътибор каратилган.

Калит сузлар: асосий царакатни мувофицлаштириш, эпчиллик, аницлик, мувозанат, мосла-шувчанлик, царакатчанлик, сакраш цобилияти, аниклик, суръат (ритм), цайишцок^лик, тасниф.

This article is devoted to the development of physical abilities and the development of fine and gross motor skills in preschool children with disabilities through the differentiation of outdoor games and exercises.

Key words: basic motor coordination, dexterity, accuracy, balance, flexibility, mobility, jumping ability, accuracy, rhythm, plasticity, classification.

Долзарблиги. Бугунги кунда инклюзив таълим бутун дунёда хакли равишда устувор йуналишлардан бири сифатида эътироф этилмокда, чунки у имконияти чекланган болалар ва катталарни узаро ёрдам ама-лиётига кушишга, жамиятда мукобил ривожланиши булган болаларга нисбатан стереотипларни енгиб утишга ёрдам беради. Инклюзив таълим давлатнинг ижтимоий кадрият ва таълим сиёсати тамойили булиб, таълим жараёнининг жахон даражасига кай даражада мос келиши ёки ундан ортда колаётганини курсатади.

Республикамизда "Алохида таълим эхтиёжлари булган хар бир боланинг инклюзив таълим олиш хукукини таъминлашга каратилган чора-тадбирлар-ни амалга ошириш" каби вазифалар белгиланган. Жумладан, алохида таълим эхтиёжлари булган болаларга инклюзив таълим-тарбия беришда инно-вацион технологияларни куллаш юзасидан педагог ходимлар учун методик тавсиялар ишлаб чикиш ва амалиётга жорий килиш; инклюзив таълимда укитиш усулларини такомиллаштириш, мазкур жараёнга ин-дивидуаллаштириш тамойилларини боскичма-боскич татбик этиш; алохида таълим эхтиёжлари булган болаларни камситиш, уларга нисбатан шафкатсиз ёки инсон кадр-кимматини камситувчи муомалада булишнинг олдини олишга каратилган механизмларни ишлаб чикиш ва амалиётга жорий килиш; алохида таълим эхтиёжлари булган болаларни эрта аниклаш ва куллаб-кувватлаш тизимини такомиллаштириш; болаларнинг эхтиёжларини инобатга олган холда сифатли таълим олиши учун тенг имкониятларга эга булишини хамда кулайликни таъминлаш буйи-ча давлат кафолатларининг амалга оширилишини таъминловчи ташкилий-бошкарув механизмларини яратиш; хар бир болага узининг шахсий темпига мос

равишда ривожланиш хукукини таъминлаш; алохида таълим эхтиёжлари булган болаларга курсатиладиган таълим хизматлари сифатини яхшилаш: алохида таъ-лим эхтиёжлари булган болалар укитиладиган таълим муассасаларини зарур адабиётлар, методик кулланма-лар билан таъминлашга каратилган чора-тадбирларни амалга ошириш каби устувор вазифалар ишнинг долзарблигини оширади.

Мавзуга доир илмий-методик адабиётларнинг тахлили шуни курсатадики, республикамизнинг ка-тор олимлар тадкикотни яратиш асосида мактабгача таълим тизимида куйидаги муаллифлик дастурлари урганилди: Крдирова Ф.Р. (Нуткни ривожлантириш ва иккинчи тилга ургатиш), Файзуллаева М.З. (Нутк ва саводга ургатиш), Григорянс Н. (Табиат билан таништириш), Чаброва Т.Л. (Болаларни тасвирий фаолиятга ургатиш), Усмонходжаев Т.С., Нуриддинова М.М. (Мактабгача жисмоний тарбия ва харакатли уйинлар), Махкамжонов К.М. (МТТлар жисмоний тарбияси), Икрамова М. (Болаларга ракс элементла-рини ургатиш), Расулова М.Ш. (Болаларни мактабга психологик тайёрлаш), Иброхимова З. (болаларни бадиий адабиёт билан таништириш), Собирова В., Аюбова М., Шомахмудова Р. (Махсус йуналишдаги дастурлар) юзасидан илмий ишлар олиб борилган, Мактабгача ва илк ёшдаги болалар ривожланишига куйиладиган давлат талаблари (стандарт), "Илк ка-дам" укув дастуридаги тавсияларни хисобга олган холда жисмоний тайёргарлигни такомиллаштириш юзасидан илмий изланишлар олиб борилди.

Тадкикотнинг максади. Имконияти чекланган мактабгача ёшдаги болаларни жисмоний тарбия жараёнида харакат - куникма ва малакаларни шакл-лантиришда табакалаштирилган ёндашувларни ишлаб

см см о см

Ю га t

0 d w

1

№4-2022

www.fansports.uz

67

см см о см

го га

0

ю

1

чикишдан иборат.

Тадкикот ишининг вазифалари:

• имконияти чекланган мактабгача ёшдаги бола-ларнинг нозологияси буйича жисмоний ривожланган-лик ва жисмоний тайёргарлик даражаларини аниклаш;

• давлат куп тармокли ихтисослаштирилган мактабгача таълим ташкилотлари (ДКТИМТТ)жисмо-ний тарбия йурикчилари учун имконияти чекланган мактабгача ёшдаги болаларнинг нозологиясига мос вариатив машклар мажмуини ишлаб чикиш;

• имконияти чекланган мактабгача ёшдаги бола-ларда куникма ва малакаларини шакллантиришга ка-ратилган "Охиста кадам" табакалаштирилган дастур ишланмаларини ишлаб чикиш;

• давлат куп тармокли ихтисослаштирилган мактабгача таълим ташкилоти (ДКТИМТТ) тарбия-ланувчиларида жисмоний сифатларини ривожланти-ришни табакалаштирилган услуби самарадорлигини тажрибада асослаш.

Тадкикот услублари: илмий-услубий адабиётлар тахлили, педагогик кузатув, педагогик тестлаш, мете-матик статистик услублар.

Тадкикотни ташкил килиниши. Тажриба Чирчик шахридаги 30-сонли Давлат куп тармокли ихтисослаштирилган мактабгача таълим ташкилотида (60 нафардан зиёд) имконияти чекланган мактабгача ёшдаги болаларда олиб борилди.

Педагог ва писихологларнинг маълумотларига кура, инсон организмининг атроф- мухитдаги мавкейи ва харакатларини аник тахлил килиш марказий асаб тизимининг доимий назоратида куриш, эшитиш тери рецепторлари, мушаклар бугимлар ва пайларнинг келишилган узаро алокадорлигига боглик. Визуал назоратни чеклаш ёки жисмоний машклар бажари-лишида мувозанат саклашга эришиш жараёнининг тулик учирилиши харакатларнинг вактинчалик ва ха-ракатларнинг максимал тузилишидаги узгаришларга хамда бушликда харакат мувозанатини йукотишига олиб келади.

Тадкикот натижалари ва унинг мухокамаси. Бизга маълумки, махсус болалар богчаларида хам "Илк кадам" давлат укув дастурига таяниб жисмоний тарбия машгулот жараёнлари олиб борилади. Имконияти чекланган мактабгача ёшдаги болаларнинг йиллик машгулот давридаги хажми ва таркибини урганиш максадида тарбияланувчиларнинг укув-машгулот жараёнлари тахлил килинди.

Шуни таъкидлаш керакки, купгина ихтисослашти-рилган мактабгача таълим ташкилоти мураббийлари узларининг машгулотларини дастурга мувофиклашти-ришда кийинчиликларга дуч келадилар. Бунда предметлар билан бажариладиган машкларнинг вакт микдори ва предметсиз бажарилган машкларнинг вакт микдорлари 1 йиллик укув-машгулот жараёнига тугри таксимланган булиши лозим.

Лекин имконияти чекланган мактабгача ёшдаги болаларнинг харакатлар фаолиятини шакиллантириш ва такомиллаштириш функциялари буйича илмий ишланмалар жуда кам ёритилган.

Тадкикотимизда имконияти чекланган мактабгача

Детско-юношеский спорт

ёшдаги болалар нозоологияси сабаб жисмоний ривож-ланганлик ва тайёргарлик даражалари буйича ортда колиши (паст, урта ва юкори) даражалари аникланган;

- имконияти чекланган мактабгача ёшдаги бола-ларда жисмоний ривожланиш ва тайёргарликнинг нозологияси буйича вариатив машкларни жисмоний тарбия машгулотига киритиш хисобига индивидуал ёндашув услубияти такомиллаштирилган;

- имконияти чекланган мактабгача ёшдаги болалар организмини ривожланишини нозоологик типлари-ни инобатга олган холда илк бор яратилган махсус "Охиста кадам" дастури асосида болаларнинг пато-логиясини зурикишини олдини олишга каратилган машклар ва харакатли уйинларнинг табакалаштириш услубияти ишлаб чикилган;

- имконияти чекланган мактабгача ёшдаги болалар организми жисмоний ривожланиши ва тайёргарлиги нозоологик типларини инобатга олган холда ишлаб чикилган "Охиста кадам" дастурининг машклари мажмуаси ва харакатли уйинларни табакалаштириш услубиятининг механизми ишлаб чикилган.

1-жадвал

Мактабгача ёшдаги болалар мувозанат саклаш вазифасини

бажарадиган жисмоний тарбия машFулотларида ва махсус жисмоний машкларда мувозанат саклаш машкини бажариш учун бир катор фойдали ташкилий ва услубий курсатмалар

№ Имконияти чекланган болалар учун махсус машклар (юриш, югуриш, сакраш ва куллар учун)

Гимнастика таёкчалари устидан юриш (Релс) Масофани таксимлаш, фарклаш ва куз билан чамалашни ривожлантирувчи машк

2 "Дарбоз" юриш машки мувозана^и ва харакат аниклигини ривожлантиради

"Лабиринт" машки фазода юналишни мулжалга ола билиш харакатларни мувофщлаштиришни ривожлантиради

Халка буйлаб югуриш майда маторикаларни ривожлатиради (маторика бу кул маторикаси нарсаларни ушлашдан то одамларнинг кулёзмаси билан боглик булган жуда кичик харакатларга кадар)

Моксимон югуриш (5 м) мувозанат саклаш ва майда маторикаларни ривожлантиради

Бир оёкда сакраш харакат изчиллиги оёк мушаклар кучини ривожлантиради

"Курбакача" сакраш координацион харакатлар хамда харакатлар симметриясини ривожлантиради

Туп билан сакраш туп оркали оёк мувазанатани хис килиш.

Юлдузча сакраш кул ва оёк харакатлар координациясини харакат ритмини ривожлантиради

10 Гимнастика скамейкасида 4 оёклаб юриш харакатлар кучиш тезлигини оширади

11 Тошбака булиб сирпаниш кул ва елка камарини мустахкамлайди

12 Нафас олиш машки кон айланиш фаолиятини яхшилайди, танада кислород микдорини оширади, нафас олиш тезлигини пасайтра-ди, упканинг умумий хажмини оширади.

Имконияти чекланган мактабгача ёшдаги бола-ларни жисмоний согломлаштириш тадбирларига багишланга илмий-услубий адабиётларда жисмоний кобилиятларни ривожлантиришнинг табакалашти-рилган ёндашуви етарли ва батафсил ёритилмаган (мувозанат саклаш ва такомиллаштириш воситалари ва усуллари; бола ёши ва индивидуал хусусиятлари (имконияти чекланганлик даражаси) болаларнинг нозологияси буйича жисмоний ривожланишидаги камчиликларни хисобга олган холда жисмоний хара-катларни мувофиклаштириш кобилиятини ривожлан-тириш; машкларини ургатиш усуллари; жисмоний кобилиятларни ривожлантириш учун уларни куллаш

68

www.fansports.uz

№4-2022

Детско-юношеский спорт

тартиби; жисмоний -согломлаштириш жараёнида болаларга алохида ёндашувни тадбик этиш усуллари

ва услубияти) ишлаб чикилди. Натижада куйидаги курсаткичлар олинди (2 жадвалга каранг).

2-жадвал

Мактабгача таълим муассасаси назорат (куёшча-тифло) guruhi, n=10 тарбияланувчилари билан утказилган тадцицот юзасидан маълумотлар

Урганилаётган курсаткичлар Тажриба бошида Тажриба охирида Усиши Р

Х о V X о V Мутлок Нисбий, %

Жойидан туриб узунликка сакраш (см) тез-куч 99,16 8,88 8,96 106,26 8,92 8,39 7,10 7,16 1,78 >0,05

10 метрга югуриш (сек) тезлик 9,65 0,91 9,43 10,54 0,95 9,01 0,89 9,22 2,14 <0,05

Жойидан туриб баландликка сакраш (см) тез-куч 23,95 2,51 10,48 26,44 2,69 10,17 2,49 10,40 2,14 <0,05

Кум халтачасини узокликка отиш (200 гр) куч 257,97 24,49 9,49 278,02 25,74 9,26 20,05 7,77 1,78 >0,05

Кум халтачасини нишонга отиш (балл) координация 1,22 0,13 10,66 1,33 0,13 9,77 0,11 9,02 1,89 >0,05

Буюмлар орасидан "Илон изи" булиб югуриш (сек) 10,21 0,86 8,42 9,55 0,78 8,17 0,66 6,46 1,80 >0,05

Рангли зарикларни кутига солиш (сенсомоторика) унг кул 11,67 1,35 11,57 12,78 1,43 11,19 1,11 9,51 1,78 >0,05

чап кул 12,32 1,31 10,63 13,63 1,39 10,20 1,31 10,63 2,17 <0,05

Тананинг олдинга эгилиши (см) эгилувчанлик 2,12 0,25 11,79 2,31 0,23 9,96 0,19 8,96 1,77 >0,05

Гурухдаги курсаткичлар нисбий усишларининг уртача арифметик киймати 8,79 %

3-жадвал

Мактабгача таълим муассасаси тажриба (камалак-тифло) гурухи, n=10 тарбияланувчилари билан утказилган тадцицот юзасидан маълумотлар

Урганилаётган курсаткичлар Тажриба бошида Тажриба охирида Усиши p

Х о V X о V Мутлок Нисбий, %

Жойидан туриб узунликка сакраш (см) тез-куч 94,74 9,45 9,97 109,49 10,12 9,24 14,75 15,57 3,37 <0,01

10 метрга югуриш (сек) тезлик 9,09 0,96 10,56 7,25 0,73 10,07 1,84 20,24 4,82 <0,001

Жойидан туриб баландликка сакраш (см) тез-куч 25,08 2,28 9,09 29,48 2,57 8,72 4,40 17,54 4,05 <0,001

Кум халтачасини узокликка отиш (200 гр) куч 246,82 28,97 11,74 289,76 33,01 11,39 42,94 17,40 3,09 <0,01

^м халтачасини нишонга отиш (балл) координация 1,15 0,13 11,30 1,33 0,14 10,53 0,18 15,65 2,98 <0,01

Буюмлар орасидан "Илон изи" булиб югуриш (сек) 9,44 0,91 9,64 7,91 0,71 8,98 1,53 16,21 4,19 <0,001

Рангли зарикларни кутига солиш (сенсомоторика) унг кул 12,52 1,37 10,94 14,41 1,47 10,20 1,89 15,10 2,97 <0,01

чап кул 13,14 1,27 9,67 15,73 1,43 9,09 2,59 19,71 4,28 <0,001

Тананинг олдинга эгилиши (см) эгилувчанлик 1,96 0,21 10,71 2,25 0,22 9,78 0,29 14,80 3,02 <0,01

Гурухдаги курсаткичлар нисбий усишларининг уртача арифметик циймати 16,91 %

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Хулоса. Юкорида келтирилган фикрларга асос-ланадиган булсак, харакатли уйинлар ва жисмоний машкларни табакалаштириб, нозологияси буйича берилса имконияти чекланган мактабгача ёшдаги болаларни организмини ривожланишида, жисмоний сифатларни тарбияланишида ва харакат куникма -ма-лакаларини болалар томонидан эгалланишида самара-ли ечим була олади. жисмоний сифатнинг узак кисми аник бир машклар мажмуасига таянади. Шундай экан хар кандай жисмоний сифатларни ривожлантиришда олдинги уринларга харакатли уйинлар хамда (машк) ларни табакалаштириш ва мувофиклаштиришга эътиборни каратиш лозимдир. Шу сабабдан болалар

билан дастлабки жисмоний машкларга ургатишда шу масалага жиддийрок эътибор каратилса, нозологияси буйича харакат кобилиятларини коникарли ривожла-нишига эришилади.

Адабиётлар:

1. Мах,камжонов К.М., Расулева М.Ш., ва б. Мактабгача ёшдаги болаларнинг умумий ва кенгайтирилган жисмоний тарбияси. Т.:"Илм Зиё" 2006. 174 б.

2. Тажибаева М.Х., Хусанходжаева С.И. Мактабгача ёшдаги болалар жисмоний тарбия назарияси ва методикаси. Т.: укув кулланма "Икти-сод-молия" 2017. 243б.

3. Усмонхаджаев Т.С., Исломова С.Т. Мактабгача таълим муассаса-ларида жисмоний тарбия. Т.: "Илм Зиё" наш. 2006.

www.fansports.uz

69

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.