CC BY
8Оригинален научен труд
UDC 811.163.1'373
ИМЕНУВАШЕТО НА БОЛЕСТИТЕ ВО МАКЕДОНСКИТЕ СРЕДНОВЕКОВНИ ТЕКСТОВИ
Ливана Макаридоска
Институт за македонски ]азик „Крсте Мисирков", Скоп]е,
Македони]а
The medical lexis confirmed in Macedonian medieval texts is indicative of the repertoire and the semantic contents of the lexemes. Besides lexemes for naming the specific diseases, there is also a descriptive way of expressing certain conditions. The alternative medicine arises great interest through fortune tales, prayers etc., i.e. the traditional way of treating diseases based on old folk customs and beliefs.
The connection between the lexis of the Church-Slavic language and of the contemporary Macedonian language, i.e. Macedonian dialects, confirms the unity of the lexical system from a historical aspect.
On the basis of the presented material, it can be perceived that the largest part of the lexis from the area of history of medicine is of Slavic origin ( большие, рлмл, прокл-лО, and part are Greek loanwords (иктера, лепрл, плмоукллО or Turkish loanwords (маас7Л7, длмлл, ил5у7, слфрл, длллка, мехлема, млджоумаО.
The wide spectrum of lexemes from this area can be reviewed through synonymic relations, for example: б5льмо (мл оуию) - плвллкл - перде, бол5-мь -большие - Болесть - меджга, б5дьм7 - млломо]ь(мг,) - хрома, вр5да - рлмл - -л-вл, жлатимл - жлат^мицл - жлатлнл бол5-мь - иктера, кратораил - глмгремл - мамиха, прокл-л - проклжемие - лепрл, стоуда - млстоуда - млстимькл - ллда, топлотл -вроукимл- гор5мие, огмевицл - жеглвицл; the variability of the word formation: прокл-л - проклжемие, гмои - гмоемие, мемо]ь - мемо]ие - мемо]ьство, живимл -живемицл,- through the prefixal word formation: млстоуда; then the suffixal: гмоемие, жлатЪмицл, трлслвицл, огмевицл; the forming of adjectives from the respective names: исц^лительма, меджжьма, меджжьлива, меосллБьма, могоБол5-мема, рлслльлема, строупива; as well as the participation of these lexemes in the formation of composites: Бол5-морождемие, вратогллвьство, гллвоБолие, могоБолие, кравотеуемие, оуоболь, etc.
In the standard Macedonian language, a large number of these terms is preserved: болест, гангрена, жолтица, кашлица, краста, лита), рана, струп, треска, урок, чир, чума etc.
Медицината од своите почетоци и низ вековите се развивала како емпириска и како магиска. Толкувааето на патолошката соскуба во раносредновековниот период се засновало на учеаето за борбата мегу доброто и злото, а во средниот век на]раширено било сфакааето дека болестите се производ на делуваае на зли сили.
Македонската средновековна медицинска терминологща е поврзана со народните сфакааа за човечките органи, за болестите и нивните причинители, за симптомите, начинот на пренесуваае на одделни болести, за лекувааето и резултатите од него. Во основата на лекувааето е користеаето на елементите од македонската флора и фауна од страна на народните лекари и билкари, чие лично искуство од користеаето на билките за чаеви, напивки, облоги, масти и сл., се пренесувало од колено на колено, од село во село итн.
Традиционалниот однос кон болестите е изграден врз основа на старите народни обичаи, верувааата и искуствата, познати и практикувани во разни краишта. Сличностите од областа на народната медицина ка] ]ужнословенските народи во голема мера се засновани на сличните претстави за болестите и заедничките верувааа за начините на нивното лекуваае, што им се заеднички не само на словенските, туку и на други балкански и европски народи. Секако тие се ]авуваат и како резултат на мегусебните контакти на балканските народи изградени со сожителството на Балканот1, а разликите се резултат на адаптирааето кон некои локални природно-географски и соцщални услови. Истражувааата од областа на етномедицината, на историски план, овозможуваат да се утврдат карактеристичните народни сфакааа за причините за болестите, заштитата од нив, лекувааето, старите народни обичаи и искуства практикувани во разни краишта.
Во услови на непознаваае на природата на заболувааата, особено на оние што не се манифестираат со некои видливи симптоми, лугето верувале дека болестите се испратени од Бога (за сторен грев, за
1 Како резултат на мегусебните контакти на балканските народи, широко се распространети и одделни магиски методи на лекуваае, а таинствените магиски де]ства за средновековниот човек честопати биле единствен начин за борба со човечките страдааа и сеюэ]дневните непогоди. Верувааето во магщата и магиските де]ства било присутно ка] сите народи, а ка] словенските народи се споменуваат уште во десеттиот век. Во доменот на магщата спагаат и баеаето, истерувааето зли духови, растурааето црни магии, гатааето или претскажувааето, исцелителството и магиското лекуваае.
работа на верски празник пр. w тешко na тиа конто шиатй 8 c<eê>ta меделА или конто перлтг или левг mêcats), а причинители на болестите се самовилите, вампирите и др. Во зависност од народните верувааа за мистичните причини за болестите, се одржале и народните методи на лекуваае, во кои примарната улога на]често им припагала на разни магиски постапки и средства.
Покра] признава^ето на некои реални причини за болестите (настинка, надворешни повреди и сл.), а во врска со тоа и примената на одделни рационални методи на лекуваае (со лековити билки, со триеае и сл.), сепак лугето имале скромни знаеаа за болестите. Една народна дщагноза опфакала повеке различни болести со слични симптоми, што особено се однесува на заболувааата на внатрешните органи, а со ист назив на болеста се означуваат различни здравствени проблеми.
Црковнословенските текстови2, како текстови со црковно-религиозен карактер, се значаен извор од областа на средновековната медицина, укажуваат на религиските и на традиционалните народни сфакааа за болестите и начините на нивното лекуваае зашто се смета дека истори]ата на медицината и истори]ата на религи]ата се мегусебно поврзани, а и нивните цели во борбата против злото се истоветни. Ширеаето на христщанството имало позитивно влщание со оглед на тоа што проповедите за добродетел и милосрдие ]а поттикнувале грижата за болните. Несомнено основен извор за средновековната народна медицина се лекарствениците, ракописи со рецепти користени за лекуваае на различни заболувааа, со совети за подготовката на лекот, начините на лекуваае, но и со молитви за оздравуваае и сл. Тие се своевидна синтеза на медицинското искуство
Во анализата се опфатени лексеми документирани во црковнословенските библиски и небиблиски текстови од XII до XVI век од корпусот за долгорочниот проект на Институтот за македонски ]азик „Крсте Мисирков" - Скопле, Речник на црковнословенскиот ]азик од македонска редакци]а, и соодветните скратеници за нив (сп. РЦХМР, т. 1: 13-14), како и дополнително ексцерпирани текстови Мазуринската крчмщ'а (Маз), Тиквешкиот зборник (Тикв), македонски лекарственици: Лекарственикот на Ангел Георгиевич од с. Пиперево - Струмичко од 1870 год. (АГ), Велешкиот лекарственик од красот на XIX и почетокот на XX век (Вел), Галичкиот лекарственик од красот на XIX век, Лазарополскиот лекарственик од втората половина на XIX век (Лазар), Тефтерот на Зари/а Петрев Горев Пожаранец од Тетово од 1897 година (ТефЗГП), Молебниот канон со лекарственик од 1845 година (КМ), записи итн.
создавало низ вековите, но и значаен извор за етнологщата, лингвистиката и др. науки.
Лексичката поврзаност на црковнословенскиот ]азик со современиот македонски ]азик, односно македонските дщалекти е потврда за единството на лексичкиот систем на историски план.
Ке направиме краток преглед на документираните називи за болести во македонските текстови.
Називот еол5^мь е потврден со значеаата 'болест, заболувате, изнемоттеност, слабост', како и со значеае 'болка, мака, тага': м<и>м§ егдл те рлждлхь ме им5хь еол5-мы м<и>м§ двое еол5-мы имлм вт, м5сто рлдости имлм c<si>ne мои пеулль ... 85r21 Krn, w о<ть>уе л-ь есмь виммл еол5-ми твоей и рыдлмию 268v9 Les. Во текстовите ги срекаваме и називите ьол5мие 'болка, страдате': лл-лровл стажимь еол5ми5 121r12 Zag; Еолесть, ьоле^имд 'болест, болка': рл-ьол5 се с<71>мь вьдовици wmoh и еол5сти емх е5 кт, гамр^ти 105v20 Krn; исц5ле \ еол5сти своей 241v8 Krn; вьстл \ еол5сти его 45v13 Krn; i-ле-е Y Еоле]|'млтл во Вел.
Со сво]ата фреквентност се изделува и називот меджгт, 'болест': ис^5л5ж вс5кь меджгж Mt4,23 Rad; л-ь же вь медж/5 ыхождж 180r6 Zag; присп5 г<оспод>ь кь wkyh кжп5ли исцллити меджги 148r2 Hlud; в^се ложе его ЫЕрлтиль еси вь меджгт, его Ps40,4 Bon. Сп. меджгт, плгтьскгш 'телесна болест': м5сть ео меджгь плгтьскы мь строупь кс<ть> д<оу>ши и §-вл срдцоу 64v3 Les; меджгт, Ееликгш/длгггш 'тетка, долготра]на болест': исц5ли \ меджгл великл 221r9 Stan; толми ео меджгомь дльгомь оутомлемл еыс<т>106гЗ Stan.
И лексемата Ер5д:ъ е потврдена со значеае 'болест': млведе мл у<лов5>кл рлм:ы и вр5д£|' comPs70,20 Bon, но и со значеае 'рана,
повреда, загуба': л]е кто едим^мт, оком сл5пь или мл гол5ми вр^дт, имы • достоим?, же Еждет еп<и>с<ко>пьствл дл Еждетт, • ме оскврйм5ет ео его т5лесмыи вр^дт, 15r3 Maz; великы вр5дь ул<ов5>уьскь1 213d11 Orb. Со истото значеае се употребува и а^л: и ц5л5а вьс5кь медоугь и вьс5кж ж-ж вь людехь Mt4,23 Rad; иц5лать вс5кь меджгь и вс5кж а-ь Mt10,1 Radl еол5-мь вь людехь Mkd; мевол5 'здравствен проблем': Уллут, -л тр1 мевол1 -л слрце i -л oyi и -л хши кого еоллть во Вел; страсть 'мака, бол': дл поу'|'а \ трхдл стрлстеУ Job2,9 Grig I еол5-мь Orb.
При односот кон болестите во средновековието се диференцираат телесни наспроти душевни болки. Интересно е укажувааето во Словото за трудот и одморот од свештеникот Смилко од 1826-1830 г.: дхшевмл еолкл е мевидимл л т5лесмл е видимл дхшевмл еолкл слкл периси и т5лесмл еолкл слкл перист слкл помлпре лко дхшевмл слкл дхшевми и-метт, лко е т5лесмл слкл т5лесмш и-метй.
Соодветно на оваа диференцщацща се употребуваат синтагмите т5лесьмг1и иеджгг и т5лесьиА волесть: когл видите влшл уедл пршдеть имь меко§ телесмл Еолесь и приводишь леклре и рлдите дл ги исцелите \ телесмо© Еолесь л]е лУ ги видите дл имхть д<оу>шевмА Еолесь сиреуь мл вслкь длмь дл слгрешлеть и дл дослждлють Е<о>гх и мико§ грижл ме имлте дл ги исцелите во Белградскиот македонски зборник од XVIII век; вол5^мь плгтьскл: и преходить пльтьсклл Еол5^мь и рлд<о>уеть са 213r15 Les. Ке ги споменеме и синтагмите т5лесьмыи вр5дг 'рана, загуба, телесна повреда': вр5дг т5лесмыи мл вг^ЕрАмеше ме вгм5м5ет са 15v4 Maz; т5лесьио стрАдлмие, т5лесьиА мауиотина во Требник од кра_|от на XIX век: молитвл мл Еолз]лго \ т5лесмо стрлдлмые, т5лесми млумотии. Синтагмата доушевьи^ш иеджгг се однесува на 'душевна, психичка, болест', како и доушевьи^ш вр5дг, доушевьил Еол5^мь/Еолесть: и млмь лютик медоугы моудры и еол5^ми д<оу>шевмихь оьльгулкте 38a25 Vts, во Белградскиот македонски зборник од XVIII век: \ меоууемУе Еивлеть дхшевмл Еолест \ грех Еивлет дхшевмл Еолесг.
вол5сть т5лесьмл се однесува на 'болест во областа на градниот кош', вол5сть Oy ладвинахь на 'болест во грбот', вол5сть оу стомлхоу, вол5сть тргвоушьмА на 'болест во стомакот', вол5сть остр5 и сгмрьти5 на 'акутна, смртоносна болест', вол5^мь сргдьсл/сргдьсоу, вол5^мь сргдьуьмА§ на 'болест на срцето': §ко скргьг ми естг вели§ и мепр5стлж]и§ ьол5^мг ср<гдг>соу моемоу R9,2 Ohr; \ ммогыж пеулли и еол5^ми ср<ь>д<ь>сл моего 119v17 Les; вол5^мь сгмрьтомосмл§ на 'смртоносна болест': вг ургмыж ри^ы оел5]и ж ... сгмргтомосмыж рлди еол5^ми 115r3 Maz; вол5^мь мллл/великл на 'лесно/тешко заболувате': мллл Еол5^мь кс<т> урьмьуьствл м<л>шего Ерлт1е л великл же Шрлдл вь^дрьжлмию 187r20 Les. Сп. и давьма вол5сть 'хронична болест'; вол5сть ^4еьма 'болест на забите', како и вол5сть вг гллв5 'главоболка', вол5сть главьма 'болка во главата'.
Сеща болест се манифестира и со немок, слабост, што се именува со мемо]ие, мемо]ь, мемо]ьство, и^меможемие, исто]Амие, ослАЕА, сллвость, рлсллЕлемие: §ко ми до ком^л и^гыьмемь в мемо]и 176r4 Hlud; в5си ео мемо]ьствл моего 114r19 Rdm; тлко Еждеть тжгость д<оу>ши твоей и поь5ждемоу ти Еывшоу оумышемь и^меможетемь 142r12 Les; ^де мсллел л тлмо же тжгл 119r3 Les; испльмемы ео сжт мепрУл^мимыж слльости 72v2 Les; хо]ете мож слльость оутврьдити 157r2 Les.
Репертоарот на лексемите со кои се именува конкретна болест е многу помал, но со поголем бро] лексеми се укажува на општата состсуба на болниот, симптомите на болеста.
Болестите на кожата главно се манифестирале со красти и чиреви, со бели дамки, што го прекривале целото тело, со црни, со црвени дамки. свргвг е назив за 'сврбете, чешате, ]адеж', што е
пpидpyжнa поjaвa нa нajголeм дел од зaболyвaftaтa мaнифeстиpaни нa кожaтa. проката, ^o^'erne обично се нaзиви зa 'лепра, краста, шуга' гpч. s^Sná: и Шр5ьить npo^^ \ пл<ь>ти мoeж 4Rg5,11 Hlud; xo^ ы=истити ça аеик ^o^^a w^de ыть neгo L5,13 Rad, ^de \ neгo npoкAжenïe и ы=исти ca Mc1,42 Mkdl ^o^^a Rad; neмo]nиe иcc5л5итe • npoкAжenïe oYИ]Aитe 131r8 Krn. кра^а е соодветен нaзив зa 'краста', потвpдeн во Рецептите зa npabeae лекови од 1884 год.: ZA краста дeтo § има YOвeкs та ca YeшA мnoгy и во АГ: ^а краста д-èto а има Yoвeк£. Нaзивот лишаи го бележиме со згачеае 'кожна болест, лиша]'.
Се сpeкaвa и тypцизмот maacsis зa именувяъе 'ма]асил, болест што се манифестира со пукате на кожата' тyp. mayasil: ^а маасить deTo па жenA па градт кoгA doi маю дeтe та и става pana en
nx^ дolKATA во Вел; ^а маасйль дeтo гo сюрдисва кьрвг, и ^а маасйль д5то nx^TS па YOвeкA pa^ÈTe или no^tTe.
Нaзивот при^ь 'пришт, мал воспален чир по кожата', мн. пришки го сpeкaвaмe во АГ: ^а npишкï д5то ги има no глава та ca стапали па стpxneи. Го бележиме и нaзивот гмoeEиcA 'гноете на кожата, гно]ница (болест); уирг 'отворена рана на надворешен или внатрешен орган од телото, често со гно]', кaко и дроьпи уирг 'ситни чиреви': твopити сврАЕ7 и краст5 и dpobnrn =ирыв5. Сп. мо^олька 'мозолка': лenï еашь de еашь noYna^ мozoлкA та дeкA i^eno ^а ^naene да гo то^пава neгo во Вел; мeoYрs, мшоурькА 'меур, плик полн со течност': rnexp^i rnodpï во Вел.
Во вpскa со зaболyвaftaтa нa коските и мускулите во текстовите се докyмeнтиpaни неколку нaзиви. np. мoгoEoлиe, ro^Eoit^e ознaчyвa 'болка во нозете': и naYe жe noгoEoлïe твopAшe 244v13 Krn; ^o'e^e 'болка во зглобовите': nAиnpsвo neгo га x^a™ гpoжenïe и ^има, AртeтикA е нaзив зa 'воспаление на зглобовите': .. ^e има ^ts или ApтeтикA, што се имeнyвa и описно: Eoлeстs no YЛAnoв5xs и no xdovths или кoeм ^ди Eoлeстs no YЛAnoв5xs, гоута се однeсyвa га 'оток на зглоб': ^ts pXYnиx и wnrnx.
Во вpскa со измeстyвafteто нa зглобовите е yпотpeбaтa нa шиматг: ZA шïnAтo ]o cï ш'жаль ïzмeстïлZl во Вел. Се спомeнyвaaт и поjaвитe га 'скршеници': ^арад| ^а скApшeno rocme му какь да му г1 nAмeстl во Вел, 'набиеност на коските и мускулите': щo eiao neщo Yoвeкs да nadne eлï o ДApвo eлï ots dpxro щo да ca zdpoEïAZ o спагата да мx e nAтpAтenA eлï мAлкx да мx e cTAYena во Вел, кaко и 'реума, реуматизам, воспаление и болки во зглобовите': ила= ^а спагата ^га имат Yoeк peфмATиzмA no кoскитe y кoлenATA или y pyкитe или кeдe да e .... ™e мeстA кeдe e EOлnи ot peвмATиzмA тина rnecTA да ce
истривулт во ТефЗГП; иллу ^л ^Yeh уурук и ^л ревмлти^лм во ТефЗГП, 'болки во крстот, во половината ' во Рецептите за правеае лекови од 1884 год.: кгрстг дето еоли у<овекл> тл ме може дл се испрлви исто и ^л млс^м^ вов кгрстл во Лекарственикот од втората половина на XIX в.: млс^м^ уовекг когл млстиме тл го еоли кргсто во АГ: ^л кргсг д5то еоли уелов5кл тл ме може дл са испрлви.
Во врска со болестите на крвотокот, односно на крвните садови потврден е називот жиловр5дие 'болест на вените или артериите', изразот кргвотеуемие 'крварете'. Карактеристични се повеке називи за крвареае raj жените како на пр. кргвотеуемие, теуемие жемьско, со м5сауима се именува 'месечно крварете ка] жени', како и со м5сзуие субст. м5сзумое, лоумовемие, меуистотл жемг1.
Се изделуваат и називите за главоболки. Сложенките гллвоволие, гллвоЕол5мие, гллвоволь, вол5сть гллвьмл имаат обопштено значеае 'главоболка', а често е и описното укажуваае на главоболки: ^л когл с® млведе уовекг 8 ^емУ глАBАTА го еолУ во Вел; дето еоли ул<о>в5кл ГЛАBАTА Тл ме можи дл си А дигл XHYS \ Еолем5 тл го ]рАклтг ыуите во Jоан; ^л когл го еои гллвл уовекл тл ме може дл а д|гл |уь отг Еолеме i го ]рекл i оу|те му во ^ем1 му плгл во Вел; дето му са млхл глАBАTА му во Вел; когл дл са млведе уовекг y ^ем1 глАBАTА го еол1 во Вел; когл му са мемувл умотг го еол1 глАBАTА во Вел. Сп. вргтогллвьство 'вртоглавица', изразите сгплмие глгвоко 'длабока несвест' и сгметемие плмети 'несвест, губете свест', имела 'вртоглавица, главоболка, несвестица': влд| клк 1меллтл ]о 5 влд| о глАBАTА во Вел; пл дл м8 т8р| т8кл кАрПАTА сУмлповл м8 |^влд8вл |меллтл во Вел.
Заемката од турскиот ]азик сафра 'несвестица, несвест' ]а срекаваме во АГ: ^л слфрл или \ жгтмисл д5то сл потрисл §демУе мл уовекл, заемката длмлл 'капка, мозочен удар' тур. damla: ]а забележавме во Рецептите за правеае лекови од 1884 год.: \ млстимкл дето лежи уовекг или \ длмлл, во АГ: \ ст8тг или \ длмлл лежи уовекг Еолемг.
Болестите на очите се многубро_|ни, а на]застапени се: болестите на очните капаци, нарушувааата на видот (кратковидост, далекувидост), зацрвенувааето, очната мрежа или очното перде (катаракта). Пообопштено значеае има називот оуиеоль, оуоеоль за именуваае 'очна болест, болка во окото ', ко] се употребува паралелно со оумл вол5^мь, оуимл/оуесемь вол5^мь. Сп. и ^Арлд оу| кому са гоиреллвлтг моке когл сплвл отг оуо Еолесь во Вел, оуи д®то Еольлтг ... тл ме може дл види уовеко \ слг^ы во АГ, во Рецепти за правеае лекови од 1884 год.: zA оуи дето г8релзсвлть
no]ïe wT OYOEOль или ZA 0=0Е0Л7 deTo иzлezвA в0вг oкo zpno во Jоaн.
Се сpeкaвa Eoл5znьno око зa 'болно око': им5шe Е0л^пьп0 eдиno oкo
100r2 Krn; cл5питe о=и зa 'болни, инфицирани очи': мoжe и па
dernTe oYи да ca вeжe во Вел.
Нaзивот гoYрeль, гoYрeлькA 'гурелка, засушена слуз во окото' се сpeкaвa во АГ: ^а oYи д5т0 EoлAт ta ce =грвАтг и гxpeлAсвAтs и ca ^Ace^e \ стpAnитe ta гxpeлeи, во Вел: za oyi deTo to EoлAть ... му ca ^Ace^e o cpaniTe i му ny]ATs Een гypeлкl.
Сп. и притoYПлeмиe о=има 'слаб вид', сложeнкaтa малокидомг 'кратковид', описното именуваае Ероукима оу о=и© 'воспаление на слузокожата на очите', мeтAлькA оу о=и© 'глауком'. Сп. и 'оток на клепките': ак0 rnx ca nAдxти ^en^Te во АГ; мx nAдeEeлeлe ^en^Te во Jоaн; nAдxти ca ^en^Te во АГ.
Со E5льмo па о=и© се имeнyвa 'очно перде': eдиnжe \ пых им5шe е5лм0 па oyï© 240v23 Krn. Ja бележиме и yпотpeбaтa нa нaзивот пeрдe: ZA oyï кoмx rnx вAnAлe nepde ne мx ca в'Гд'Г во Вел; ]e ro ]Tine мAлкx Aлï ro yïctï nepdeTo oкoтo во Вел; naMe^^: za 0=0Е0лг deTo иzлezвA в0вг oкo Zpno или nAмeткA во Jоaн. КaтиK (1981: стp. 209) ja посочyвa и лeксeмaтa паелака 'очно перде, катаракта' гpч. катарракгл«;. Микл (1963: стp. 50) E5льмooYьns 'со очно перде'. Сп. и zрsмo 'зрно во окото, ]ачменче': za oyo Е0лг deTo иzлezвA в0вг oкo zpsno (или nAмeткA) во Jоан.
Се споменуваат и болести во ушите, мaнифeстиpaни со зуеае, кpвapefte, чувство на затнатост во ушите: za oyxo deTo ce zAтeкne или ne]o влeze ta ne мoжe да Yxe во Jоaн. Сп. оушьма Eoлecть 'болка во увото' (Катик, 1987: arp. 92). И болеста именувана како жжитг означува 'болка во главата', но ^ед с# се однесува на 'гно]но воспаление на внатрешното уво': za on5x ^erns к гп0и x xxo или neжит и wT сва^ xшne E0лeсти, и так0гкр e dOEpw xливши Torno x xxo wt neжитA.
На]честа болест на носот и на носната ^азнина е воспаление на слузницата на носот (кивавица) и по]ава на 'крварете од нос' крsЕoтeYeмиe мо^мо, за гpлото се потвpдeни повеке симптоми. Сп. и кoгA zanpe ... ta ne мoжe да в1ка cocs гарл0Т0 во Вел; zapAT гарл0 щo ne rnx pAEOTï да мx ся oтnxщи гласг во Вел; za гарл0 кoгA да мx nadne мAжлecoтs ta ne мoжe да ce npoдïшxвA да глаС во Вел; za гласг кol Yoвeкs nerna ]o zanpeno му e гарл0Т0 во Вел. Се сpeKaвa синтагмата иzмoYклo гргло 'засипнато грло'. Некои болести се манифестант и со исплукуваае кpв: za Yoвeкs к0га хАрка карвг ïcs гарл0Т0 ï'z xctata во Вел.
Забоболката и доугите болести на забите и во минатото биле актуелен ^облем мегу лугето: za zaeï к0Г0 ro Е0ЛАтг ro вартатг ta rnx ce пТшатг во Вел. Лошата исхpaнa, недостатокот од витамини и
минерали, биле причина за туава на многу болести, па и на устата, на забите како на пр. кариесот и воспалението на забите, непрщатниот здив.
Потврден е називот еол5сть ^жеьма со општо значеае 'болест на забите', ^жее поиклЕ/ YOYpoYKs 'кариес'. hiay ^а vypYK ТефЗГП; да my тирит na zyeot еолмиот Koj е yy^ykot во ТефЗГП. мои^ла e 'болест на непцата околу забите ' тур. nuzle: ^а мх^ла кога има yoeêks eoes oyctata та капе месо \ oyctata мх во АГ, меЕА^илЕ 'воспаление на непцата' тур. nevazil: ^а хста дето ыти=а w меЕа^илг во Лазар.
Несомнено, стомачните болки проследени со повракаае и проливи, запек, хемороиди, цревни паразити (глисти) и гасови во стомакот, биле мошне застапени и во средновековниот период. Мегу описните називи за одделни стомачни болки потврдени се: гри^емие es cTOMaxoY 'грчеви во стомакот', Е5трЕ (ou ctomaxoy) 'надуен стомак при насобрани гасови', и от клопотеме ^реЕата от потеме се mokym от Еетар во ТефЗГП, 'гасови во стомакот': ^а Е5тарг дето има yoe5ks ма ср^ето да го тера ма пгрдем5 во Лазар; ^а Еетерг ]0 ima х =0Еека х сар^ето та ]0 да ся кара мапра^мо во Вел (но: neYiCTs Е5тарЕ 'вид душевна болест': ^арадУ ots ме=Усг Еетерг ots Еесотг ]0 да се мад1х =0Еекг ots Еесг во Вел; срьЕемЕ Е5тарЕ 'црвен ветар, кожна болест, црвеница' во Соф). расипамЕ ctoma^s 'болен стомак'. Сп. Koraj my ме мелет my е расипам тоес желидмикот стомакот во ТефЗГП. Сп. и Еоспалемие коремотЕ: ^а имитра ^а пиеме ^а Еоспалемие коремот во ТефЗГП.
Стомачните болки честопати се проследени со губеае на апетитот: Koraj мемат иштах ^а надеме my отЕорат апетит my се ра^надие во ТефЗГП.
Стомачните заболувааа се придружени со ьлоиЕамие 'повракате', со проливи. Со значеае 'пролив, диjареjа' се употребуваат те=емие ^дола, те=емие Еелико 'долготраен пролив'. Сп. со истото значеае и срЕдетьми^а: ^а о сАрдешм'^а koïto одУ =есто помадЕорг kaks мешамо карЕг ï слх^оеУма во Вел. сюрмекЕ тур. sürmek: ^а ^апирамУе снормекг дето гоми =елоЕ5ка =есто маЕамг ^еми во КМ; да те ма салата по едимг филжамг та го кестисЕа \ снормека во КМ.
Микл (1963: стр. 1124) за 'дизентер^а' грч. Sucevtepia, Sucevtépiov ги регистрира називите: дисемьтери§, =р5Еопрогмитие, =р5Еоте=емие, =р5Еото=ьмЕ меджгЕ
Потврден е називот спе=ька за именуваае 'затвор, запек', а се употребува и синтагмата ^атЕоремЕ ctomaxs.
^облемите со бyбpeзитe се мaнифeстиpaaт и со невоздожуваае на мо^е^ете: ne мoжe Yoвeкs да ся дарж'|' nïкneтo ta Щ0 м0=А rnx ся ïсnxщ а в0 гАк'1'Te мx во Вел. Изpaзот es cn5 кЕAcити ca 'безволно нокно мокрете' го eвидeнтиpaмe raj Катик (1981: 64). Сп. и сложенката кAмeмozAAтиe 'камен во бубрезите', изpaзот ^Mens оу E0YEр5z5xs 'камен во бубрег': za on5x кoeм к ^rnen^ x ExEpez^x.
Текстовите укажуваат и на сознанщата во вpскa со одpжyвafteто на бpeмeностa, со стepилитeтот, aбоpтyсот, со некои болести на женските полови оpгaни. Станува збоp не само за стepилитeтот туку и за неможноста да се pоди машко дете: жenA za]o neмA машк0 deTe en и=г ]o ne para во Вел.
Катик (1987: ctp. 104) укажува на изpaзот плодоеа ZATЕoрeмA/zAдoYшeмA 'стерилитет', сп. плодоеа 'плодница, матка': nлoдwвA zAтвopenA или zAДXшenA како и на описно изpaзyвafte за ^rep^m^ raj жените сп. za wn5x жen5 кoe ne rnorx npïимити или raj мажите за 'импотенци]а': erdA ne мoжeть кт0 им5ти noстeлю сб жenoю. Изpaзитe мзтмжти д5тз, иzЕр5]и oтрoYA/млAдenьcA се упот^ебуваат со значеае 'абортира'. Сп. во Тpeбник од ^а^т на XIX век: м0литва erdA иzвepжeтs млAдencA ^peYs к0ГАТ0 rneTne жenA deTe Eezs вpeмe.
SJS (III: 353) го бележи изpaзот прoкAzити отро=з 'абортира', Катик (1981: CTp. 81) ИZEИЕATИ со истото значеае.
Сопpyгaтa, пак, што не може да pоди дете обично се именувала со мeплoдsl, жплода^, neплoдьnA, жплодьми^А 'неплодна жена, неротка'. Во Лeкapствeникот од ^а^т на XIX в. се споменува и пpоблeмот на 'рагате недоносено дете': к0А paGATs de^a nedonoceni.
Во вpскa со настинките се лексемата mac^ms, nAcтиnькA: и za Yoeк к0га] nAстиnyeт к0ГА] zernaT пастип во ТефЗГП, во Рецепти за ^аве^е лекови од 1884 год.: Ш пастипка deTo лeжи Yoвeкs или Ш дамла, како и: этоудг, nAcтoYДs: Eoлeсть wt nacTxda; za ctxts к0га fane =0в5кг, ладг: o ладп0 ne с5 XYXBAлs ta мx ze^ латг во Вел.
Називот кашли^а со значеае 'кашлица' го сpeKaвaмe во Лeкapствeник од втоpaтa половина на XIX век: za кашлица deTw а викатг TpAdxxa, во АГ: za кашлица д5т0 пастит Y0вeк в0 гpAДитe та ro тодира па кашлица.
Како назив за 'висока температура' се ]авува топлота: вsnAлenïe и т0ПЛ0ти 95v12 Krn. Катик (1981: ctp. 64) го посочува и називот Ероукима: ствApAeт ce wt вeликïe вpxкиn5. Со истото значеае и гoр5nиe, Еeликs ыгмг 'висока телесна температура'.
Катик (1987: стр. 95-96) врз основа на контекстите од Хиландарскиот кодекс заклучува дека огница и грозница, според сфакааата на средновековната медицина се два различни поима, па толкувааето се разликувало од современото. Сп. грозница дщал.
'сещдневна грозница, треска', огница 'болест, тифус, пневмон^а, маларща и сл. придружена со треска и висока температура'. Се споменуваат повеке видови огми^л. Пр. огми^л спр5дг oy глле5 'во предниот дел на главата', огми^л ко§ се сгтЕлрлетг ou ^лтилкои 'во тилот', огми^л ^имьмл л горитг како огмг 'се одликува со висока телесна температура', огми^л дЕоеЕргстл/троеЕргстл/уетЕороЕргстл 'сложена од повеке вида', огми^л ко§ доходи ей мо]и/ ей дгмг 'mjа се jавува ноке/дете', огми^л острл/пр5острл 'акутна/перакутна огница', огми^л проста 'обична, без висока телесна температура'.
Со називот трзслЕи^л се именува 'треска': треслЕи^л ес<т> Ег^жежемие срдш^х и хотеть тЕорити ЕгпллемУе и топлоти 95vl2 Km. трзскл се срекава и во АГ: ^л треска д5то тресе уоЕекл пре^г демг. Сп. Еоии^л 'треска, грозница': ^л тешклтл волесг ^л ехУ^лтл рлсгвотУ клтг да се 8]еЕа уоЕекотг лко ся хсетУ додех ме сторУлг 24 сллтУ да ся пл^У во Вел.
Како болести на дишните патишта на]често се ]авуваат воспалението на дишните патишта и бронхщалната астма. Називот ^лдоисг се однесува на 'астма', пр. во Лекарственикот од крарт на XIX в.: ^ад8с ... комх мх е ^лпремл дхшлтл ео град1те. Евидентна е и тенденцщата за описно именуваае и толкуваае на проблемите со респираторниот систем како на пр. туберкулозата, 'отежнато дишете': ме можетг словодмо поимлти дххг кг сев5 (во Хиландарскиот медицински кодекс).
Ке укажеме и на именувааето на заразните болести, називот Еогимге за 'големи сипаници (variola vera)', како и ко^инлул и Елриолл: и ыт вогим и ыт ко^Уауг и ыт дрхгыих вол5сти кое приликхютг кг ухммомх родх, ЕарУыла кргЕемл. Со еол5^мь осгпьмл§ исто така се означува
'сипаници'.
Во врска со именувааето на заразната жолтица се забележани називот жлгтг и жлгтл§ еол5^мь, жлгт5мисл грцизмот иктерг грч. iKtepoj. Сп. Катик (1981: стр. 77) жлгтимл, итери^инл и описно именуваае жлгтимл по оьрл^ои и оуимл.
Во македонските средновековни текстови се потврдени и посебни називи за именуваае рани, повреди, чиреви на кожата. Називот Ер5дг се одликува со пошироко значеае 'рана, загуба, телесна повреда': мь \ Ер5да лютлго и^елеи 137v15 Zag; се §^еи сжть и Ер5дь ммож<ь>с<т>Ео
91v18 Zag; rnoero ср<д>^а §zьвьl wYисти noкA§nиeмь noмAZAA ми вр5ды 75a5 Orb.
Лексемите гAnгрenA, кргторг^, мгми^г се упот^ебуваат со значеае 'отворена рана, гангрена, рак' ^ч. gaggpaiva: §к0 ranrpena жиps ceb5 wbpA]eTs 2T2,17 Ohr i мпихь Str, крьт0ры5 Karp. Ги сpeKaвaмe лексемите жиЕenиcA, жиеьписа, жиеипа рама, жиеима YeмeрьnA кои вepоjaтно се однесуваат на 'гно]на рана, рана ко]а тешко зараснува'. np. во АГ: za живenиcATA Д5Т0 а има та TeYe или deTo IMA Y0вeкs za жтьтцА, жшпа pana ]0 ZACTAnAЛA та TeYe rnoi во Вел; живипа (Yernepna) wt кoe мал0 wzdpAvt©. Вообичаено гnoenиe, гмои, гмила=ь се упот^ебуваат за 'гно]на рана, чир': гnoenиe cn<A>ce и^5ли 116c26 Orb, noтиpAAшe крьвь и cTpoynbi и гп0и 237v24 Stan; ne т'я ]o ся ïzвAдïлe cocs rnoï во Вел, памал!' гnïлAYoтs no neмA да TeYe во Вел.
Називите этроупг, мozoль ги докyмeнтиpaмe со значеае 'струп, повреда, модринка': cTpoyrn м0ж и^али 3r37 Hlud; weaza CTpoynbi ero вьzливAA масл0 и вип0 L10,34 Rad; и zл5 x§zвиx ca и вса д<0у>шж м0ж wcTpxrnx и .... epeи жe вид5вь ма мozoлми е0ла]а 48r4 Hlud.
рама означува 'рана, удрено место, мака': вsгnишж pansi м0ж Ps37,6 Bon; rne^ м0и daxs па pansï comPs128,3 Bon; 0укрАД0шж xмь pAZEoиnиcи и wстAвишж ма в рапАхь 81v2 Zag; лютыми рапами §zвenь ьыс<ть> 214r Stan. Сп. и oY§ZЕлenиe, §zea со значеае 'рана': oy§zви врагь д<0у>шж м0ж и §zви па т5л5 мoeмь П0Л0жи 4v5 Zag; Е0л^пи и §zви ne TpnA 82r15 Zag; м0§ AZBA жис^^та ecTs comPs24,7 Bon.
Во текстовите се споменуваат и душевните болести и слабости: беснило, слабоумност, де^есивни соскуби, тага: za cons к0! ne мoжe да cnïe ne^i Yoвeкs za тага во Вел; како ^мчина за душевни paстpоjствa се споменува 'стравот' ^ра^г, оуплахг: za o cpaxs za xrnaxs кolтo ca к0га да ся xnлAшï neкoï ta ся nлAшxвA во Вел, како последица се ]авува 'несоница': za cons к0' ne мoжe да cnïe во Вел.
Од болестите се споменува и ЕeликAA еол-^ть 'падавица, епилепси]а', щашто се нapeкyвa и мeджгs cEA^enbnsrn.
Сп. e5csi им5ти 'опседнат е од зол дух, полуден, луд е': cbptTe и мжжь п5кыи 0ть града ижe им5Aшe е5сь 0ть л5ть мп0гь и вь pиzж ne 0EЛAY5шe ca L8,27 Dbm, им5 е5сь Krat, им5Aшe e5csi Krp.
Во нaпоpитe на пpeвeдyвaчитe за адекватен ^евод сpeKaвaмe повеке синонимни називи, изpaзи: па noЕsl m5caca е^ити ca, ma мокг! m5caca е^ьпокати ca: г<0СП0д>и П0м<и>л0у<и> c<si>nA мoeгo §к0 па П0вЫА м<5>с^А е5сит ca Mt17,15 Mkd; падати отг e5ca: как0 Eeшe eдиnь Yлoвeкь nAДAшe Ш beca во Бeлгpaдскиот македонски збоpник од XVIII век, падати ma m5cac6 во Рецепти за ^аве^е лекови од 1884 год.: za =л0в5ка deto пада па rnece^s wt вапка, ама па п0випата deto пада,
плдлти Швлмкл: дл]ерь мо§ ^ле плдл Швлмкл во Белградскиот македонски зборник од XVIII век и w уловеуе лко видишь с<ь|>мл своего дл плдл Швлмькл телото м8уить Еесь л мл д8шлтл микое бло ме можеть дл сьтворитг во истиот зборник, мл мовг м5са^ь плдлти е потврдено исто така во: когл видите свое уедо мл мовь месе^ь плдлет и м8уит го Еес и поумете дл м8 и]ете лековл во Белградскиот македонски зборник; ^л уов5кл д5то плдл мл месе^г. \ вомкл, лмл мл мовимлтл ]о плдл во АГ.
Можеме да заклучиме дека исторщата на македонската народна медицинска терминологща е поврзана со народните сфакааа за болестите и нивните причинители, за симптомите, за лекувааето. Врз основа на презентираниот матерщал се согледува дека наколем дел од лексиката од областа на исторщата на медицината е словенска: Еол5мие, рлмл, проклял, мемо]ь, слльость, Елоувлмие и др., дел од називите се грцизми: иктерг, лепрл, плмоуклл, односно турцизми: млзсглг, длмлл, ил5уг, слфрл, длллкг, мехлемг, млджоимг.
Може да се проследи широкиот спектар називи од оваа област, синонимните односи сп. Е5льмо (мл оуию) - плвллкл - перде, Еол5^мь -Еол5мие - Еолесть - меджгг, Е5дьмг - млломо]ь(мг) - хромг, вр5дг - рлмл - нл^вл, жлгтимл - жлгт5мисл - жлгтлнл Еол5^мь - иктерг, кргторги-л -глмгремл - мгмихг, проклял - проклжемие - лепрл, стоудг - млстоудг -млстимькл - ллдг, топлотл - вроукимл- гор5мие, огмеви^л - жеглви^л, зборообразувачката варщантност: проклял - проклжемие, гмои - гмоемие, мемо]ь - мемо]ие - мемо]ьство, живимл - живеми^л, преку префиксните образувааа: млстоудг, суфиксните: гмоемие, жлгт5мисл, трзслви^л, огмеви^л, образувааето на придавки од соодветните називи: исс5лительмг, меджжьмг, меджжьливг, меосллььмг, могоЕол5^мемг, рлсллЕлемг, строупивь, како и учеството на овие лексеми во образувааето на сложенките: вргтогллвьство, гллвоьолие, могоьолие, кргвотеуемие, оуоьоль, слльосргдг итн.
Во современиот македонски ]азик се зачувувале голем бро] од овие термини: болест, задув, грозница, жолтица, настинка, кашлица, краста, лиша], рана, струп, треска, гангрена, чир и други, што претставува потврда за единството на македонскиот лексички систем низ вековите.
Литература
Георгиевски. Миха)ло. 1988. Словенски ракописи во Македонща. кн. III. НУБ „Климент Охридски": Скоп|е.
Георгиевски. Миха]ло. 1993. Словенски ракописи во Македонща. кн. V и VI. НУБ „Климент Охридски": Скоп|е.
Дервенци. В. 1977. Наши лековити растенща и нивната употреба. Скоще.
КатиЪ. Р. 1981. Порекло српске средаевековне медицине. Посебна издааа DXXXII, 31, САНУ: Београд.
КатиЪ. Р. 1987. Терминолошки речник српске средаовековне медицине и аено об]ашаеае, САНУ: Београд.
Макарщоска. Ливана. 2007. Студии од историската лексикологща, Посебни изданща, кн. 48, Институт за македонски ]азик „Крсте Мисирков" -Скопле: Скоп|е.
Микл - Miklosich Franc. 1963. Lexicon palaeoslovenico-graeco-latinum, repr. Wiena.
Николовски. Б. 1995. Прилози за исторщата на здравствената култура на Македонща. Македонско фармацевтско друштво: Скоще
Поп-Атанасов. Горги. 1985. Ракописни текстови на македонски народен говор. Скоще
РЦХМР. 2006, 2008. Речник на црковнословенскиот ]азик од македонска редакцща, гл. уредник З. Рибарова, ред. Л. Макарщоска, З. Рибарова, Р. Угринова-Скаловска, т. 1 Вовед, св. 8-9, Институт за македонски ]азик „Крсте Мисирков" - Скоп|е: Скопле
SJS - I 1962, II 1973, III 1982, IV 1997. Slovník jazyka staroslovenského, Academia, nacladatelství Ceskoslovenské akademie ved Praha: Praha.
