СТАРИ И НОВИ ЗНАЧЕњА ВО ЕДНА ЛЕКСЕМА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Оригинален научен труд

UDC 811.163.3'373

СТАРИ И НОВИ ЗНАЧЕНА ВО ЕДНА ЛЕКСЕМА

Лидща Тантуровска

Институт за македонски ]азик „Крсте Мисирков", Скоп]е,

Македони]а

Sometimes one lexeme is enough to present how the lexis of a particular language (for ex. Macedonian) could be enriched with new lexical meanings. The lexeme academia has been selected for this paper.

Кога станува збор за лексиката на еден ]азик, обично се вели дека таа е на]отворена, но истовремено и на]чувствителна област од ]азичниот систем. Различни фактори влщаат врз не]зината посщана промена. Тоа е разбирливо ако се има предвид фактот дека лексичкото богатство треба да ги задоволи потребите на еден народ. Во зборовниот состав на еден ]азик, покра] своите, се наогаат: туги, дщалектни, стари, нови зборови ... итн. Преглед на зборовниот состав на еден ]азик: наогаме во толковните речници. Како едни од лексикографските трудови, толковните речници имаат незаменлива улога во стандардизирааето на зборовниот фонд на еден ]азик.

Кога зборуваме за толковните, односно еджуазичните речници, во рамките на современата македонска лексикографща и лексикологща, тогаш ги имаме предвид: „Речникот на македонскиот ]азик со српскохрватски толкувааа", HMJ, 1-3, 1961-1966 (со разработни 65 000 заглавни зборови); „Толковниот речник на македонскиот ]азик", HMJ, 1-4 ... , 2003-2009 ... (со определба за разработка на околу 100 000 зборови) и „Речникот на македонскиот ]азик", З. Мургоски, 2005. Очигледно е дека постои временска дистанцща мегу „Речникот на македонскиот ]азик со српскохрватски толкувааа" од 1961-1966 и новите речници: од 2005 г. на Зозе Мургоски и од 2003-2009 ... од Институтот за македонски ]азик (од ко] има излезено четири тома).

1 Во еден речник не може да биде опфатен зборовниот фонд на еден ]азик во целост (ниту од македонскиот, ниту од ко] било друг ]азик).

Речникот од шеесеттите, без сомнение пpетстaвyвa едно од на^олемите достигнувааа на македонската лингвистика воопшто, затоа што, меfy другото, го одрази „значителниот степен на стабилизацща на речничкиот фонд на македонскиот литературен ]азик..."2.

Разво]от на еден ]азик е врзан со непрекинливиот процес на обновуваае и на збогатуваае на зборовниот состав, на што влщаат општествените промени. Иако е мал периодот од шест и пол децении за големи промени во еден ]азик (особено во областа на граматиката), во областа на лексиката, можеме да кажеме дека има rojaea на повлекуваае од yпотpебa на одредени лексеми на лексичко ниво, како причина на повлекуваае на именyвaните предмети или по]ави, а од дpyгa страна има по]ава на нови лексеми, што секако е под влщание на по]авата на нови предмети и по]ави (за определена средина). Ваквото придвижуваае, доведyвa до посто]ан процес на обновуваае на зборовниот фонд на еден jaßrn, а тоа важи и за македонскиот ]азик. Треба да се нагласи дека често пати се слyчyвa да се jam некое ново значеае I да се ]ават некои нови значена и во рамките на една лексема. Шуавата може да се следи особено со лексеми што постсуат со векови и при нивниот разво] нашле свое место во голем бро] ]азични системи. Во таа насока, нашето размислуваае ке биде поткрепено со лексемата академ^а.

Во „Речник на македонскиот jaßrn" (KMJ, 1, 1961: 7) лексемата arndeMuja ja нaоfaме со следниве значена:

академща -ии f akademija. 1. (на]висока yстaновa за нayкa и yметност) академща на нayките akademija nauka. 2. (школа) воена академща vojna akademija; трговска академща trgovacka akademija. 3. (свечена приредба) свечена академща svecana akademija.

Подоцна, во „Толковен речник на македонскиот ]азик" (KMJ, 1, 2003: 20) ги нaоfaме об]аснувааата:

aкaдемиja, мн. академии ж. 1. Назив на на]висока научна или yметничкa yстaновa. Македонска академ^а на науките u yмeтностuтe. Француска академ^а на наутте. 2. Назив за неща школа во ранг на факултет или средно стручно yчилиште. Myзuчкa академща. Лuковнa arndeMuja. Воена arndeMuja. 3. Свечена приредба по повод нещ важен настан. Беше одржана свечена академща по

2 „Речникот на македонскиот ]азик со српскохрватски толкувааа", ИМ1,

1, 1961: V.

повод четирисетгодишнината од смртта на поетот. II академски, академскиот прид. Академски одбор.

Слични се дефинирааата во „Речник на македонскиот ]азик" од Зозе Мургоски (2005: 7):

академща f 1. институцща составена од истакнати научници, уметници, писатели итн., што има за цел да ]а промовира науката и уметноста: академща на науките и уметностите. 2. Средна или висока стручна установа за учеае или обука: уметничка академща; музичка академща; воена академща; поморска академща. 3. свечена приредба; годишнина

Биде]ки станува збор за интернационален збор, го побаравме и во соодветните речници. Во речникот „Голем лексикон на странски зборови и изрази", (В. Ширилова, 2001: 32) оваа лексема се дефинира со следниве четири значена:

академща (грч. аkademia) 1. градина во близината на Атина (чщ сопственик бил нещси Академ, по кого го добила и името) во ща Платон поучувал во сво]ата филозофща; 2. школата на Платон, филозофщата на Платон; 3. назив на школа со ранг на факултет или на средно стручно училиште (воена академща, музичка академща, сликарска академща и сл.); 4. назив на на]висока научна или уметничка институцща; 5. свечена приредба по повод на нещ важен настан.

Четири значена има и во речникот „Современ лексикон на странски зборови и изрази" (Л. Микуновик, 1990: 30):

академща грч. 1. назив на на]висока научна или уметничка установа; 2. висока школа во ранг на факултет; 3. назив на некои средни училишта (на пр. трговска, поморска); 4. Свечена приредба по повод нещ важен настан.

Додека, пак, во речникот „Лексикон страних речи и израза" (М. Ву|аклща, 1980: 19) се дадени следниве пет значена:

академща (грч. Academia од особног имена Akádemos; ова] човек ]а био сопственик врта о щем ]е реч под 1) 1. врт у близини Атине где ]е Платно поучавао у сво^ филозофщи; 2. Платонова школа, Платонова филозофща; 3. висока школа за науку или уметност; 4. назив за на]вишу научну и уметничку установу; 5. свечена приредба у славу неког знача_|ног дога^а или неке личности.

Во некои од словенските ]азици, ги на]довме следниве дефинирааа:

- Во хрватскиот речник „Veliki rjecnik hrvatskoga jezika", (В. Аник, 2005: 8):

akademij|a ï 1. pov. a. naziv Platonove filozofske skole b. od 16. st. uceno drustvo onih koji se bave znanostima I umjetnostima 2. u nekim drzavama, sredisnja institucija koja okuplja istaknute znanstevene istrazivace umjetnike, pokrece znanstevenoistrazivacke projekte i sl. [redovni, izvanredni, dopisni clan ~e] 3. Naziv nekih visih strucnih ili umjetnickih skola [muzicka ~a; pomorska ~a; vojna ~a ] 4. Svecena priredba ...

- Во бугарскиот речник „Български тълковен речник" (1997: 21): академия ж. 1. Висше научно учреждение за развитие на наука или изкуство. Българска ададемия на науките. 2. Наименование на някои висши учебни заведения. Музикална академия. Военна академия. [гр.]

- Во словенечкиот правен речник „Pravni terminoloski slovar" (1999: 16):

akademija -e ï 1. najvisa znanstvena in umetniska ustanova: Slovenska akademija znanosti i umetnosti 2. Viskoskolska organizacija razlicnih stopenj: glazbena, pedagoska, trgovska, vojaska akademija

Во „Dictionnaire de la langue française" (,Le petit Robert, Paris: Dictionnaires Le Robert - VUEF, 2002) p.p. 12-13), еден од толковните речници на францускиот ]азик, оваа лексема ги има овие дефинирааа: académie n. f. - 1508; it. Academia, du lat., mot gr. Akademia "jardin d'Akadêmos" où Platon enseignait.

I 1. Société de gens de lettres, savants, artistes. Académie de musique, de médecine, L'Académie des sciences de Berlin. Oabsolt l'Académie: l'Académie française, fondée par Richelieu en 1635.

2. (XVI) École supérieure. Les académies d'équitation. ◊ mod. Académie de dessin, d'architecture

3. loc. Académie de billard: établissement privé, salle de jeu réservée exclusivement à la pratique du billard.

4. (1808) Circonscription de l'enseignement. Les facultés de l'Académie de Paris, de Strasbourg. Le recteur de l'Académie de Nancy. Inspecteur d'académie.

II (de I, 20: académie de dessin, de peinture) Exercice de peinture, de dessin où l'on travaille d'aprDs le modDle nu; ce modDle => 1. nu. Les "meilleurs morceaux d'académie que Rubens a peints" (Fromentin). - fam. et vielli Aspect du corps nu. Elle a une superbe académie.

Со оглед на фактот што оваа лексема ]а има во латинскиот ]азик (а потекнува од грчкиот), ке ги дадеме дефинирааата од два латински речника (латинско-македонски и латиско-хрватски):

- Во речничката статща за академи)а во речникот на Валери] Софрониевски „Латинско-македонски речник" (2001: 6) пишува:

„Academia, ae f. Академща, место посветено на xepojoT Академ, на кое се наогала философската школа во ща говорел и подучувал Платон; составот и науката на таа школа Acâdëmïcus, adi. академски или академиски; Acâdemïci, orum, m. академици, следбеници на Платоновата философща", а за херо]от Академ, во следната реченичка статща, Софрониевски наведува дека е грчки херо].

- Во „Latinsko-hrvatski rjecnik za skole" (1900/reprint 1988: 11) го има сличното значеае:

Academia, ae, f. [...] akademija; s pocetka gaj posvecen heroju Akademu sest stadija od Atene s gimnazijom, gdje je ucio Platon I Platanovci. odatle meton. ona filozofijska skola, kojoj je Platon zacetnik pak I sustav I nauka te skole. Ciceron je kao Platonovac nadio imeakademija a) jednoj svojih vila na morskoj obali blizu Puteola, gdje je spisaop svoje djelo „academica ", i b) mjestancu slicnu atenskoj akademiji na svom tuskulskom dobru. Odatle Academicus, adj. akademski ili akademijski (u svakom znacenju rijeci „academia"), quaestio, istrazivanje o akademijskojfilozofiji; ...

Со претставувааето на значеаата на лексемата академи]а во различни ]азици, може да се забележи дека значеаата, главно, се поклопуваат. На]често се дефинира со следниве значена: (на]висока/научна и уметничка, односно за наука и уметност) установа, институци]а; потоа, со називите: (висока/со ранг на факултет/стручна) школа, установа; па, како: свечена приредба. Се разбира, во латинските и во речниците на странски зборови, се даваат и првичните значена на лексемата академи]а: назив на Платоновата философска школа, односно философи]ата на Платон, односно местото наречено по Академ.

Огстапува]ки малку, сметавме дека е добро овде да цитираме нешто и за грчкиот ]унак Академ. Во митолошкиот речник „Речник грчке и римске митологще" (Белград, 1979: 12-13) го пишува следното: „Академ - антички херо]. Кад су Диоскури упали у Атину да би нашли сво]у отету сестру Хелену, Академ им ]е показао место где ]е Тезе] сакрио дево]ку (в. Тезе]). Због тога су Спартанци указивали посебне почасти Академу, и при каснщим походима на Атику поштедели су аегово имаае на реци Кефису. Према Академу или Ехедему назван ]е ]едан га] у северозападном делу Атине, у коме ]е 388. г. старе ере Платон утемелио филозофску школу - Академщу. Ова школа ]е посщала све до 529. године."

Ако се вратиме во сегашноста, ке кажеме дека за нас беше предизвик толкувааето на лексемата академи]а со значеае средно (стручно) училиште, особено поради фактот што обично се

поткрепува со примери за: музичка академика, ликовна академи/а, воена академи)а и сл. (в. „Толковен речник на македонскиот ]азик", HMJ, 1, 2003: 20; „Речник на македонскиот ]азик" од Зозе Мургоски, 2005: 7; „Голем лексикон на странски зборови и изрази", ВШ, 2001: 32; „Современ лексикон на странски зборови и изрази", ЛМ, 1990: 30 итн.). Колку што ни е позато, лексемата академи)а во овие примери, во образовниот систем, до неодамна, се однесуваше на школи3 во кои можеше да се учи/ да се студира по завршувааето на средното образование: Музичка академи)а, Ликовна академи)а, Воена академи)а, Полициска академц'а4, Педагошка академц'а5 ... Во последниве години, со зголемувааето на бро]носта на новоотворените високи и средни државни и високи и средни приватни школи, ги сретнавме и следниве именувааа: „Академща за обука на судии и ]авни обвинители", „Академща Леонтик Приватно средно училиште и обучен центар за фризери, шминкери, козметичари и масери6", САБА средношколска академща за бизнис и администрацща ... итн. Од наведениве примери се гледа дека „Академщата за обука на судии и ]авни обвинители" е на повисоко образовно рамниште од „Академщата Леонтик" и „САБА", кои се на ниво на средно образование. Оваа не]асност, на прв поглед, може да се разреши ако се погледне во „Oxford Advanced Learner's Dictionary of Current English", Oxford, 2000: 6. На]првин треба да се каже дека во ово] Речник има две лексеми: academia и academy. Од приложеното подолу, може да се забележи дека raj втората лексема во третото значеае постои дефинирааето за академща со средно училиште:

aca-demia / ska'd:mia/ (also formal or humorous aca-deme / ska'd:m/) noun [U] the world of learning, teaching, research, etc. at universities, and the people involved in it

aca-demy /a'ksdami/ (pl.-ies) 1 noun a school or college for special training: the Royal Academy of Music ◊ a police/military academy 2 (usually Academy) a type of official organizaton which aims to encourage and develop art, literature science, ect : the Royal Academy of Art 3 a secondary school in Scotland or a private school in the US

3 Оваа лексема ]а употребуваме со општото значеае (институцща за образуваае, в. Мургоски, 2005: 924).

4 Офицщалниот назив £ е „Факултет за безбедност".

5 Педагошката академща во Скоп|е од 1995 година се преименува во Педагошки факултет „Св. Климент Охридски".

6 Во дневниот печат имаше и об]авен Конкурс за запишуваае на ученици во ова Приватното средно училиште.

Оттука, може да се заклучи дека лексемата академика, Koja се сретнува со значеае на средно училиште, во нашите речници, отсликува дел од современата состо]ба на образовниот систем во Република Македонща. Двете споменати средни училишта се приватни и обуката (како начин на учеае) им е приоритет. Со внесувааето и на ова значеае во „Толковниот речник на македонскиот ]азик" (HMJ, том 1, 2003: 20), само се потврдува општата карактеристика на Речникот, дека претставува еджуазичен описен речник на македонскиот ]азик, а дека според неговата намена, влегува во редот на речниците со на]употребуваната лексика на соодветниот стандарден ]азик (во случаев, на македонскиот стандарден ]азик).

Литература

Кирилица

„Български тълковен речник". 1997. София.

Ву)аклща. Милан. 1980. „Лексикон страних речи и израза". Београд.

„Речникот на македонскиот ]азик со српскохрватски толкувааа", Институт за македонски ]азик „Крсте Мисирков". 1-3. 1961-1966. Скоп|е.

„Толковниот речник на македонскиот ]азик". Институт за македонски ]азик „Крсте Мисирков". 1-4. 2003-2009. Скоп|е.

Микуновик. Лубо. 1990. „Современ лексикон на странски зборови и изрази". Скоп|е.

Мургоски. Зозе. 2005. „Речникот на македонскиот ]азик", Скоп|е.

„Речник грчке и римске митологи]е".1979. Белград.

Софрониевски. Валери]. 2001. „Латинско-македонски речник", Скоп|е.

Ширилова. Велика. 2001. „Голем лексикон на странски зборови и изрази". Скоп|е.

Латиница:

Anic. Vladimir. 2005. „Veliki rjecnik hrvatskoga jezika", Zagreb.

„Latinsko-hrvatski rjecnik za skole". 1900/reprint 1988. Zagreb

Le petit Robert. 2002. „Dictionnaire de la langue française", Paris: Dictionnaires Le Robert - VUEF.

„Oxford Advanced Learner's Dictionary of Current English". 2000. Oxford

„Pravni terminoloski slovar". 1999. Ljubljana.