CC BY
17Изворен научен труд УДК: 811.163.3'373.4
ТЕРМИНОЛОГИЗИЦИJА, РЕТЕРМИНОЛОГИЗАЦИJА И ДЕТЕРМИНОЛОГИЗАЦИJА ВО МАКЕДОНСКИОТ СТАНДАРДЕН JA3HK
Виолета Jанушева
Педагошки факултет, Универзитет „ Св. Климент Охридски " Битола, Македонка
Key words: terminologization, determinologization, reterminologization
Summary: The paper shows the processes terminologization, retreminologization and determinologizatioan in the Macedonian standard language. The research has qualitative paradigm and descriptive design. The sample consists of lexical units form the common language, as well as from various scientific and technical areas, excerpted from the everyday interactions of the native Macedonian speakers. The methods used for processing the data and gaining conclusions are analysis, synthesis and comparison. The research shows the semantic and grammatical potentials of the analyzed lexical units that are result of the already mentioned processes.
Клучни зборови: терминологизацща, ретерминологизацща, детермино-логизацща
Резиме: Во 0B0j трудот се покажуваат процесите терминологизацща, ретерми-нологизацща и детерминологизацща во македонскиот стандарден ]азик. Ис-тражувааето има квалитативна парадигма и дескриптивен диза]н. Примерокот го сочинуваат лексички единици од општиот ]азик, како и од различни научни и технички области, ексцерпирани од секо]дневните интеракции на зборувачите на македонскиот ]азик. Од методите за обработка на податоците и за донесуваае заклучоци се употребуваат анализа, компарацща и синтеза. Истражувааето ги покажува семантичките и граматичките потенцщали на анализираните лексички единици што се ]авуваат како резултат на веке споменатите процеси.
1. Вовед. Дел од лексичкиот систем на секо] ]азик претставува тер-минолошката лексика ко]а се однесува на лексичките единици присут-ни во одделни научни и технички де]ности, а нивна главна особеност е точно и прецизно означуваае на поимите, жуавите и предметите од
човековата стварност. Оттука, терминолошката лексика во ceKoja научна или техничка де]ност, всушност, претставува еден вид спецщализи-ран ]азик со лексички единици што своето целосно значе&е го живеат само преку употребата од експертите во таа де]ност.
Мегутоа, како резултат на брзиот општествен развод на процесите на европеизацща и глобализацща, на растот на популацщата со високо образование и сл., се забележува дека сè почесто одделни лексички единици од опшиот ]азик преминуваат во терминолошката лексика на одделни научни или технички области, одделни термини од една научна или техничка де]ност преминуваат во друга, а одделни термини од спецщализираните ]азици на кои им припагаат преминуваат во општа и секо]дневна употреба и мегу лица што не се експерти во таа де]ност. Всушност, станува збор за процесите терминологизацща, ретермино-логизацща и детерминологизацща при што доагаат до израз различни семантички и граматички потенцщали на одделни лексички единици. Овие процеси имаат универзален карактер и придонесуваат за збогату-ваае на лексиката на еден ]азик
2. За разликата мегу спецщализираниот и општиот j.uiiK. Голем бро] истражувачи ]а испитуваат врската мегу терминолошката лексика и општиот ]азик. Винокур (1930, стр. 3-54), ги дефинира термините има]ки ]а предвид функцщата, па, според него, терминот не е специален збор, туку збор од општиот ]азик со спецщална функцща, односно со функцща за именуваае на спецщални концепти, спецщални по]ави или предмети. Според Реформатски (Реформатский, 1947), термините се еднозначни и точно и прецизно ги именуваат поимите. Тие се карак-теристика на ]азикот на науката, техниката, политиката, дипломатщата и сл. За него, терминот е специален збор со спецщална функцща. Од ово] аспект, на терминот му пристапува и Виноградов (1947/1972, стр. 785/12-13). Рондо (Rondeau, 1983, стр. 25, според Коанка - Coancâ) покажува дека е затемнета граница мегу спецщализираниот и општиот ]азик, но и границата мегу спецщализираниот ]азик на различни научни де]ности. Пановска (1987, стр. 65-66), ги сфака термините како лексика што има ограничена сфера на употреба. Кабре (Cabré, 1998, стр. 118-121, според Коанка - Coancâ), прифака дека може да се збо-рува за спецщализирани (самостсуни) ]азици што имаат сопствени единици, но и дека не постсуат спецщализирани ]азици, туку само специ-]ализиран речник. Таа, исто така, укажува на заедничките елементи што ги имаат спецщализираниот и општиот ]азик. Аделсщн и Кабре (Adelstein, Cabré, 2002), сметаат дека спецщализираниот и неспецща-лизираниот лексикон се, всушност, различни манифестации на една иста лексичко-семантичка информацща. Термините како лексика со
ограничена сфера на употреба ги сфака и Минова-Гуркова (2003, стр. 131). Нигоевик и Павлетик (Nigoevic, Pavletic, 2013), истакнуваат дека голем бро] лексички единици припаГаат и на ]азикот на одделна струч-на де]ност, но и на речникот на општиот ]азик. Биде]ки основа на секо] ]азик во ко]а и да е стручна де]ност е општиот ]азик, мегу овие два система не може да се повлече остра граница. Jурjевич (Юрьевич, 2014), во изделувааето на терминолошките единици, го прифака функцио-налниот критериум (сферата на употреба).
Се прифака дека термините се зборови што му припагаат на општиот лексички фонд на ]азикот, но во него имаат посебно и специ-]ално место, зашто, од една страна, припагаат кон општиот ]азичен систем, а, од друга страна, на посебниот терминолошки систем на од-делна наука.
3. Преглед на досегашни испитуваша. Голем бро] истражувааа се однесуваат на споменатите процеси. Реформатски (1947) зборува за мегунаучна терминолошка хомонимща ко]а се случува кога еден термин влегува во различна терминологща на даден ]азик. Од наведените примери, реакци/а во хемщата, во физиологщата, во биологщата, или, редукци/а во филозофщата, во корепсонденцщата, во фонетиката и сл. се гледа дека то], всушност, зборува за процесот ретерминологизацща. Рондо (1983, стр. 25), ]а истакнува мобилноста на термините од општиот во спецщализираниот ]азик и обратно и укажува на не]зината улога во промената на значеаето. Оттука, Рондо, всушност, укажува на про-цесите терминологизацща и детерминологизацща. Ме]ер, Мекинтош и Варантола (Meyer, Mackintosh, Varantola, 1998, стр. 645-654), укажу -ваат дека термините од одредена научна или техничка област, односно од спецщализирани научни области, мигрираат во речникот во општа употреба, а тоа е соодветно на процесот детерминологизацща. Ме]ер (Meyer, 2000, стр. 39-58) ги испитува термините од областа на ИКТ и како пример за процесот детерминологизацща го наведува терминот даунлодира. Таа ги коментира семантичките промени што настануваат ка] терминот при неговата детерминологизацща и укажува дека значе-аето на терминот може да се задржи кога то] преминува во општа употреба. Во то] процес, терминот може и да го изгуби значеаето што го има во основниот домен и да добие и ново значеае, што може да има поголема, но и не]асна примена. Ме]ер и Мекинтош (Meyer, Mackintosh, 2000, стр. 111-138), испитува]ки ]а детерминологизацщата на тер-минолошките единици, ги анализираат семантичките, граматичките и прагматичките промени низ кои поминува терминолошката единица кога почнува да се употребува од лаик. Жагар (Zagar, 2005) укажува дека постои делумна, целосна и индивидуална детерминологизацща.
Во делyмната, карактеристиките на терминот остануваат непроменети, а во целосната терминот добива ново значеае. Индивидyалната детер-минологизацща е поврзана со креативноста на индивидyата во пиша-ниот или говорениот дискурс. Таа го разгледува процесот на целосна детерминологизацща на одделни термини од областа физика во слове-нечкиот ]азик. Хаjчyк (Hajczuk, 2G12), ги разгледува термините од областа на ИКТ и yкажyва на мегусебната замена на термините и зборо-вите што се во општа yпотреба како резyлтат на процесот детермино-логизацща. Според него, научните области се отворени, на пример, во медицината секо]дневно се откриваат нови лекови, а тоа значи дека процесот на формираае на термини не е завршен и се наога во експан-зща. Колковска (Колковска, 2G12) ги испитува семантичките неологиз-ми во бугарскиот ]азик што се поjавyваат како резyлтат на процесот на детерминологизацща и укажува на моделите на метафоризацща на термините. Таа истакнува два случаи на формираае на семантички неоло-гизми во зависност од карактерот на детерминологизацщата. Во први-от, терминот ]а проширува сво]ата сфера на употреба без да го губи терминолошкото значеае, а во вториот случа^ терминот преминува во општиот ]азик и ]а губи поврзаноста со спецщалниот денотат. Jyрjевич (2G14) ]а разгледува детерминологизацщата како резултат на интерак-цщата мегу спецщалната и општоупотребуваната лексика. Нигоевик и Павлетик (2G13), разгледуваат одредени карактеристики на процесот на детерминологизацща во хрватскиот и во италщанскиот ]азик врз корпус на терминолошки единици од областа на правото ексцерпирани од спецщализирани и општи речници. Тие ]а истакнуваат универзалната димензща на ово] процес и укажуваат на семантичките промени на единиците во ово] процес, особено на прошируваае на значеаето на терминолошката единица во секо]дневна употреба преку метафора и метонимща. Гурко (2G13) пишува за процесот на детерминологизацща на речникот од областа на графичкиот диза]н во новинарскиот и уметничкиот стил во современиот украински ]азик. Сизонов (Sizonov, 2G15) ги разгледува семантичко-стилистичките карактеристики на медицинските термини во белоруските, полските, руските и во украинските медиуми. Таа покажува дека детерминологизираната употреба на овие термини овозможува ка] нив да се развие дополнителна семантика. Акцентот е ставен на оценувачкиот карактер на медицинскиот термин во медиумите. Рад-бил и Жуковска]а (Радбиль и Жуковская, 2G15) поагаат од концепту-алната метафора на Лакоф и Цонсон и се задржуваат на детерминоло-гизацщата на лексемите менатлитет и менталност. Акцентот го ста-
ваат на оценувачкиот каpактеp што го има детеpминологизиpаната лексема.
Во македонската лингвистика, ^ва за жуавата детеpминологизациjа збоpyва Пановска (1987, стp. 66). Споpед неа, иако теpмините тpеба да се одликуваат со еднозначност, тие често се yпотpебyваат во сфеpи надвоp од наyчните области на кои им ^ипагаат и стануваат дел од општонаpодната лексика. Таа ]а истакнyва повpзаноста на детеpмино-логизиpаните теpмин со pазличните функционални стилови. Минова-Гypкова (2003, dp. 131), укажува на жуавата на навлегуваае на теpми-ните од pазлични научни де]ности во општа yпотpеба, односно збоpyва за ^оцесот детеpминологизациjа, ко] го повpзyва со обpазованието и со сpедствата за масовно инфоpмиpаaе.
Ово] ^еглед покажува дека поголемо внимание на овие ^оцеси им се посветува во стpанската литеpатypа и го потвpдyва нивниот yнивеp-зален каpактеp. Пpегледот покажува и дека во истpажyваaата на]многу се нагласува ^оцесот детеpминологизациjа, додека пpоцесите теpми-нологизацща и pетеpминологизациjа се елабоpиpани во помала меpа.
4. Мeтoдoлoгиja до истpaжувaшeтo. Истpажyваaето има квалитативна паpадигма и дескpиптивен диза]н. Пpимеpокот го сочинуваат лексички единици од општиот ]азик, како и од pазлични научни и технички области, ексцеpпиpани од секо]дневните интеpакции на збоpyва-чите на македонскиот ]азик. Од методите за обpаботка на податоците и за донесуваае заклучоци се yпотpебyваат анализа, компаpациjа и синтеза. Основното значеае на лексичките единици е дадено споpед Тол-ковниот pечник на македонскиот ]азик (2003, 2005, 2006, 2008, 2011, 2014). Потоа, се покажува миграцщата на одделната лексичка единица од општиот ]азик во специjализиpаниот ]азик, од специjализиpаниот ]азик на една научна или техничка област во специjализиpаниот ]азик на дpyга, од специjализиpаниот ]азик во општиот ]азик, како и семантичките и граматичките можности на анализиpаните лексички единици.
5. Peзултaти и дискусиja
5.1. Тepминoлoгизaциja. Теpминологизациjата се сфака како пpоцес во текот на ко] одделни единици од општиот ]азик ^еминуваат во специjализиpаните ]азици на одделни научни или технички области, за да означат соодветни поими каpактеpистични за таа научна област. ^и теpминологизациjа, лексичката единица ^одолжува да се упо-тpебyва во општиот ]азик со значеаето што го има, или pазвива ново значеае, но истовpемено, по пат на метафоpа или метонимща, ]а ^о-шиpyва сфеpата на сво]ата yпотpеба и почнува да се yпотpебyва како теpмин во одделната научна или техничка област. Во таа смисла, може
да се зборува за два вида терминологизацща, и тоа делумна и целосна. При делумната терминологизацща, елементи од значеаето на еди-ницата во општиот ]азик се забележуваат и во значеаето на единицата во семантичкото поле на одделна научна или техничка де]ност. При целосната терминологизацща, не се забележуваат елементи од зна-чеаето на единицата во општиот ]азик во новото значеае во одделната научна или техничка де]ност. Лексичката единица глyвче во општиот ]азик се употребува со значеаето: мал глодач со долга тенка опашка што живее во близина на лyfето или во полипата (ТPМJ, 2GG3, стр. 351). Со разво]от на комщутерската технологща, оваа лексичка единица почнува да се употребува како термин за да се означи еден перифе-рен yред што слyжи за интеракци/а со компjyтерот. Потврда за тоа дека станува збор за термин се наога и во Толковниот речник, во ко] е регистрирана оваа вторична семантичка реализацща (ТPМJ, 2GG3, стр. 351). Ова значеае е развиено по пат на сличност на глодачот со уредот за да се пополни празнината во ова семантичко поле. Во новото значеае не се забележуваат елементи од основното значеае, што значи станува збор за целосна терминологизацща. Лексичката единица колаче според Речникот го има следното значеае: слатко печено тесто, направено од меко брашно со млеко, jаjца и масло, обично исполнето со фил (ТPМJ, 2GG6, стр. 555). Во комщутерскиот речник, таа добива ново значеае и почнува да се употребува како термин: краток текст што веб-страницата го чyва на компjyтерот на ко-рисникот кога тоj ке jа посети страницата (europa.eu.). Примери: За нашата веб-страница ние jа користиме техниката на „колачипа". Повекето од овие колачипа се т.н. „колачипа за сеси/а" (познати и како „ привремени колачипа"); Целта на овие колачипа е...; Овие колачипа се бришат откако... (civilmedia.mk.). И ка] оваа лексичка единица, во новото значеае не се забележуваат елементи од основното зна-чеае, а тоа значи дека станува збор за целосна терминологизацща. Лексичката единица лозинка се употребува во општиот ]азик со значе-аето: лозова прачка ^PMJ, 2GG6, стр. 59). Од општиот ]азик, таа пре-минува во комщутерскиот речник во сво]ство на термин со значеае: таен збор што слyжи за распознавапе. И во ово] случа^ не постои по-врзаност мегу основното значеае и значеаето на вторичната семантичка реализацща, значи, станува збор за целосна терминологизацща. Примери: Изборот на добра лозинка не е слyчаjна работа (Грозданов-ски, 2.8.2G16); ...па така, наjчесто користена лозинка во 2G17 година е... (popularno.mk., 29.12.2G17). Лексичката единица мени се ]авува со следното значеае: список и ценовник на jадепа во yгостителски об-jект што им се дава на гостите за да изберат ^PMJ, 2GG6, стр. 116)
Од општа yпотpеба, таа влегува во ]азикот на инфоpматиката, со исто-то значеае: листа со избор, односно список со наредби. Во ово] случа^ новото значеае е pазвиено по пат на сличност, оваа листа наместо од ]адеаа, се состои од голем бpоj наpедби, од типот: бришепе, печате-пе, меморирапе, вметнувапе слики итн. Елементи од основното зна-чеае се забележуваат и во новото значеае, што значи дека станува збоp за делумна теpминологизациjа. Пpимеpи: Со избор на наредби од менито корисникот може да работи со содржината прикажана во прозорецот (Apсениевски, Лошанска-Тодоpовска, Какашевски, dp. 57); ...на табла нацртал мени од „Majкрософт ворд" (vesti.mk., 1.3.2018); ...со десен клик да изберете мени... (sitel.com.mk., 5.6.2017). Лек-сичката единица прозорец е pегистpиpана со значеаето: отвор во sид низ ко>j влегува светлина и воздух заедно со рамката и стаклото со rnjшто тоj отвор се затвора (TPMJ, 2008, dp. 616). Од општиот ]а-зик, таа пpеминyва во инфоpматичкиот pечник и добива обележ]е на теpмин со значеаето: обjект во оперативниот систем или рамка во rnjа на работната површина се прикажува содржината од иконата (Apсениевски и œp., dp. 57). И во ово] случа] станува збоp за целосна теpминологизациjа. Компjyтеpскиот пpозоpец ги има сите каpактеpис-тики на пpозоpецот од секо]дневниот живот, се отвоpа, се затвоpа и пpи ^адешето може да му се менуваат димензиите. Пpимеpи: ...авто-матски ке се отвори прозорец во ко>j ги предупредува корисниците... (gsm.mk., 9.2.2016); ...треба да притиснете... што ке ве одведе до прозорецот за... (П., Д., 4.8.2015). Сепак, може да се констатиpа дека упо-тpебата на оваа лексичка единица како теpмин носи со себе едно по-спец^алю^а^ значеае, зашто во општиот ]азик, на пpимеp, не се от-воpаат нови пpозоpци, отвоpените пpозоpци не може да се минимизи-pаат и сл. И ка] лексичката единица страница, со значеае: површина на лист во книга, тетратка или весник (TPMJ, 2011, dp. 584), се за-бележува пpемин од општиот ]азик во pечникот на инфоpматичаpите. Компjyтеpската станица се однесува на веб-стpаница со значеае: документ поставен за разгледувапе на интернет и чщ'а содржина е комбинацщ'а од текстови, слики, звуци и видео (Apсениевски и wp., dp. 117). Оттука, новото значеае е pазвиено по пат на сличност со обичната станица и станува збоp за целосна теpминологизациjа, зашто значеаето на компjyтеpската стpаница е во извесна меpа поспеци-jализиpано: станува збоp за стpаница поставена на иш^нет. Изpазот отвори нова страница, со оглед на двете значеаа на единицата страница, има две значеаа. Едно: отпочне нешто ново, нов период, нова етапа од нешто и дpyго: се префрли на друга страница, односно поч-на да разгледува друг документ, односно друга содржина. Пpимеpи:
Корисниците може да jа посетат страницата и анонимно (ckrm.org.-mk.); Токму затоа и jа создадовме страницата www.penzija.mk (sitel.-com.mk., 29.5.2G17). Aнализираните лексички единици при термино-логизацща покажуваат само семантичка промена. Во еден случа^ се забележува дека новото значеае не е лишено од присуството на основ-ното значеае, додека, пак, во другите случаи сосема е прекината врс-ката со основното значеае и се развива ново значеае. На почеток, како што истакнува и Вел]ановска (2GG6, стр. 151-154), вторичните семан-тички реализации, на]веро]антно функционираат како фигуративна форма на основното значеае, што се потврдува со присуството на не-кои лексички единици со преносно значеае и во ТPМJ, но, потоа, со зачестената употреба ова првично фигуративно значеае преминува во самостсуно. Овие резултати се во согласност со испитувааата на Рондо (1987) и на Ме]ер и Мекинтош (1998). Од анализата се гледа дека про-цесот терминологизацща го зафака семантичкото поле на информати-чко-комщутерската технологща.
5.2. Ретерминологизацща. Ретерминологизацщата се сфака како процес во ко] терминолошките единици од една научна или техничка област преминуваат во друга за да означат одредена реалност во неа и продолжуваат да се употребуваат во новата област така што за-држуваат или не задржуваат дел од значеаето од основниот домен. Според тоа, може да се зборува за делумна или целосна ретерминоло-гизацща. Новото значеае се развива по пат на метафора и метонимща. Лексичката единица икона и припага на црковната терминологща со значеае: слика на Христос, Богородица, светец или на религиозно си-же, изработена (обично на штица) според правилата и обичаите на православната црква ^PMJ, 2GG6, стр. 318). Со разво]от на комщутер-ската технологща, од црковната терминологща, ово] поим преминува во комщутерскиот речник со значеае: сликовито претставувапе на не^а програма на екранот од комп/утерот ^PMJ, 2GG6, стр. 319). Иконите се, всушност, мали слики што се распоредени на работната површина на оперативниот систем и во нив се претставени програми, фа]лови или папки ^р^н^вски и сор., стр. 57). На ово] начин, стану-ва очигледно дека значеаето на терминот во основниот домен и него-вата вторична семантичка реализацща, во сво]ата основа го имаат пои-мот слика, што може да укажува на тоа дека во вторичната реализацща се забележуваат елементи од основното значеае, а тоа значи дека ста-нува збор за делумна ретерминологизацща, но дека, сепак, лексичката единица има поспецщализирано значеае. Примери: ...е икона ко]'а ги прикажува...; ...е икона mjа има функци/а...; ...иконата rnjа има форма на звучник...; ^рсениевски и сор., стр. 58, 66, 99); Феjсбyк-аплика-
ц^ата доби нова икона ^jа изгледа како ракета... (reporter.mk., 30.3.2017); ...доволно е да се кликне на сината икона... (usb.mk., 5.3.2018). Понатаму, лексичката единица вирус и пpипаГа на медицинската теp-минологща со значете: микроорганизам поситен од бактерщ'а што може да предизвика заразна болест (TPMJ, 2003, dp. 250). Повтоpно, со pазвоjот на науката и техниката, ово] поим од медицината навлегува во компjyтеpската теpминологиjа, по пат на метафоpа и метонимща. Компjyтеpските в^уси се штетни и непожелни ^о^ами кои без знаете и желба на коpисникот влегуваат во неговиот компjyтеp (Apсениев-ски и œp., стp. 129). Исто како медицинскиот виpyс така и компjyтеp-скиот виpyс има свои видови: в^уси, цpви, тpоjански коти и шпиони. Како што виpyсот навлегува во оpганизмот така и компjyтеpскиот ви-pyс навлегува во „^гангомо^' (компjyтеpот), се pазмножyва и пpави штети. Медицинскиот виpyс се ^енесува пpи допиp со болно лице, а компjyтеpскиот пpи pазмена на податоци од ЦД или уесбе од еден на дpyг компjyтеp. Како што во медицината постсуано се жуавуваат нови виpyси така и во компjyтеpската технологща се создаваат нови в^уси. Основното значете не се задpжyва во втоpичната pеализациjа, значи, станува збоp за целосна pетеpминологизациjа. Пpимеpи: Штетата што ja прават некои од вирусите е безнaчajнa; Нови комщутерски вирусы се креираат се^'дневно (Apсениевски и OTp., dp. 129, 131); Рус-ката разузнавачка служба откри комп^утерски вирус за... (sitel.com.-mk., 30.7.2016); Вирусот е опасен, бuдеjкu во моментов активно инфи-цира комп^утери... (lokalno.mk., 23.5.2017); ...содржините поврзани со нив, доагаат во пакет со вируси (gsm.mk., 21.9.2017); ...нови уреди веке се инфицирани со вируси (falanga.com.au., 15.3.2017); ...оти нajверо-jaтно содржи опасни вируси, кои буквално ги уништуваат комп/у-терските делови... (pravdiko.mk., 26.10.2016); Вирусот чие потекло уште не е познато, го „замрзнува" комп/утерот... (С. A., kajgana.-com., 21.6.2017).
Ка] анализиpаните лексички единици се случуваат само семантички ^омени, односно тие го пpошиpyваат своето значете. ^ош^увате-то на значетето се случува по пат на метафоpа или метонимща. Во втоpичните семантички pеализации, во пpвиот случа^ се задpжани еле-менти од основното значете, што значи дека станува збоp за делумна pетеpминологизациjа, а, во втоpиот случа], такви елементи не се забе-лежуваат, што значи дека станува збоp за целосна pетеpминологизаци-]а. Од пpимеpите се гледа дека pетеpминологизациjата се однесува на семантичкото поле на инфоpматичко-компjyтеpската технологи]а. До-биените pезyлтати се во согласност со истpажyваmата на Рефоpматскиj (1947).
5.3. Детерминологизацща. Детерминологизацщата се сфака како процес во текот на Koj терминолошката единица од една научна или техничка област почнува да се употребува во општиот ]азик, односно добива пофреквентна употреба во секо]дневните интеракции на збо-рувачите на македонскиот ]азик. Ова сфака&е се надоврзува на ис-тражува&ата во странската литература, како и на истражува&ата на Пановска (1987) и Минова-Гуркова (2003) во македонската литература. Мегу факторите што ]а овозможуваат детерминологизацщата се спомнуваат: европеизацщата, глобализацщата, растот на популацщата со високо образование, потребата од пополнуваае на одредени семан-тички полиаа итн. На пример, лексичката единица еуфори/а и припага на медицинската терминологща со значе&ето: болна cocmoj6a со суб-jeKmueHO зголемена возбуда и безгрижност Kaj болните (TPMJ, 2006, стр. 619). Значи, станува збор за состсуба во ко]а се наога болното лице. Притоа, во организмот се лачат голем бро] супстанции што го на-малуваат чувството за болка, таа состсуба се третира со лекови и сл. Кога ово] термин се ]авува во секо]дневна употреба, станува збор за истата состсуба, ка] лицето се ]авува зголемена возбуда и безгрижност, но не се присутни медицинските аспекти, таа состсуба не се врзува со болест, односно не се мисли дека лицето е болно и дека страда од таа состсуба. Значи, во општа употреба ка] оваа единица се задржуваат не-кои елементи од значеаето на терминот, но се губат есенцщалните ка-рактеристики, односно оние во кои значеаето се асоцира со болест. Примери: Празнична еуфори/а во Охрид (Аритоновска, 31.12.2017), што не значи дека лугето страдаат од еуфорща, туку дека се лугето возбудени, радосни, срекни пред да започне новата година. Вистинска еуфори/а владее на трибините со македонски навивачи... (makfax.-com.mk., 17.1.2018); Колони возила, грагани со развиорени знамита и гевгелиски народни песни ja сочинуваа славеничката еуфори/а во Гев-гел^а, вчеравечер откако беше соопштено дека референдумот за от-воратето рудници во Кожуф поминал успешно... (Вечер, 24.4.2017); Сегашната еуфори/а брзо ке спласне... Овие резултати се во согласност со истражувааата на Рондо (1985), Ме]ер, Мекинтош и Варантола (1998), Ха]чук (2012) и Гурко (2013). За семантичките промени што се ]авуваат ка] терминот при детерминологизацщата може да се зборува од два аспекта. Прво, значеаето на терминот од одредена научна или техничка област може да се задржи и во значеаето што то] термин го добива во општиот ]азик, на пример, еуфори/а. Во то] случа], станува збор за делумна детерминологизацща зашто и лаикот го употребува терминот со дел од значеаето што то] го има во основниот домен, но ]асно е дека лаикот има поскромни позна-
вата од медицинскиот pаботник. Bтоpо, по детеpминологизациjата, теpминот може да добие сосема ново значете. Во то] случа] станува збоp за целосна детеpминологизациjа. Овие два аспекта се соодветни на поделбата воведена од Жагаp (2005), како и на истpажyваmата на Колоковска (2012). ^ош^увате на значетето и пpи детеpминологи-зацщата се случува вpз основа на метафоpа или метонимща, а тоа е во согласност со истpажyваmата за семантичките ^омени ка] теpмините на Меjеp и Мекинтош (2000), Нигсуевик и Павлетик (2013) и на Сизо-нов (2015). На пpимеp, во однос на компjyтеpскиот теpмин хардвер со значете: физички компоненти на комп^утерскиот систем (TPMJ, 2014, dp. 276), денес често во pазговоpниот ]азик се слушаат изpазите: Спор му е хардверот, Не му работи хардверот денес, Му се измешаа брзините во хардверот. Во ово] случа^ пpошиpyваmето на значетето е на^авено по пат на сличноста на хаpдвеpот како главен дел на ком-пjyтеpот и човековиот мозок како главен оpган ка] човекот, а се одне-сува на: лице што споро сфака, што споро реагира, лице што се збунува, што има ментални пречки итн. Елементи од основното значете не се задpжyваат во оваа втоpична семантичка pеализациjа, па, станува збоp за целосна детеpминологизациjа. Во некои случаи, компjyтеpски теpмин може да се сpетне во pазговоpниот ]азик во таков контекст во ко] ^ед жуавата на теpминот во ИКТ на тоа место би се yпотpебил дpyг збоp. На пpимеp: Ке го катнам виното малку, со значете: намали. Во однос на втоpиот аспект, тpеба да се истакне дека кога теpминот го губи значетето од основниот домен и почнува да се yпотpебyва со сосема pазлично значете, тоа значете во одpедени случаи може да има поголема, ама не]асна ^имена. На пpимеp: Можно е настанатата завеса од лепливите хемикалии и микровлакна да даунлодира колонии од бактерии, вируси и габи што живеат во горните делови на атмосферата... (falanga.com.au., 28.6.2015). Оpигиналното значете на теpминот даунлодира е: пренос на про-грама/податоци од поголем на помал комп^утер. Не]асната ^имена на детеpминологизаpниот теpмин се потвpдyва и со истpажyваmата на Меjеp (2000). ^омените што се случуваат во теpминот може да се и од ^аматичка пpиpода. Теpминот абортира и пpипаГа на медицинска-та теpминологиjа со значете: прекин на бременоста, хируршка интер-венци/а со rnja се прекинува бременоста (TPMJ, 2003, CTp. 3). Како глагол, ово] теpмин со детеpминологизиpано значете не се yпотpебyва во општиот ]азик. Глаголската пpидавка изведена од абортира во оп-штиот ]азик има атpибyтивна и пpедикативна yпотpеба, и тоа само во пpимеpите абортиран фетус и абортирано бебе - фетусот е аборти-ран, бебето е абортирано. Оваа глаголска ^идавка се ]авува во детеp-
минологизирана употреба со значеае: нешто што е прекинато пред времето, пред да започне. Покра] атрибутивната функцща, детермино-логизираната глаголска придавка се ]авува и во предикативна функци-]а, на пример: абортирана срека, но и среката е абортирана. Глагол-ската придавка задржува елементи од значеаето на терминот, па ста-нува збор за делумна детерминологизацща. Овие резултати се во сог-ласност со истражувааата на Ме]ер (2GGG) за детерминологизираната употреба на поимот виртуелен. Примери: Револуцщата беше абортирана во мигот кога беше индуцирана однадвор... (Ванковска, 1G.7.-2G17); Македонца абортирана (Героски, 22.4.2G17); абортирана акци-jа (Димитровски, 4.5.2G17); абортиран ум и абортирана вистина (Ванко, 4.5.2G16); абортирана можност (Попова, 1G.1G.2G14); абортиран самит (Поповски, 3G.5.2G13); абортирана мисла и сл. Се забе-лежува дури и жуава на неологизам, изведен од глаголот абортира, самоабортира: Македонка беше трудна, а и сега е трудна, но е една од ретките трудници на планетава чии навреме освестени седмачипа самоаборт ираат, за да се спасат и да инкубираат во некои други, по-срекни и поумни зем/и (Героски, 22.4.2G17). По]авата на семантички не-ологизми е забележана и во истражувааата на Колковска (2G12). Агони/а е медицински термин со значеае: состоjба без свест непосредно пред смрт ^PMJ, 2GG3, стр. 12). Денес, оваа единица се ]авува во се-ко]дневна употреба со значеае: состоjба пред губепе, пред пропаfапе, кое е регистрирано во Речникот. Примери: Агони/а на железничарите (Новевска, 25.2.2G17); Три месеци агони/а... вака за Фактор го опишу-ва своето се^'дневние кроjач rnj... (vecer.mk., 5.3.2G18); По триго-дишна агони/а, Сабри... (vecer.mk., 3.12.2G17); САД ке живеат во страв и агони/а цело време (vecer.mk., 23.8.2G17). Очигледно е дека не станува збор за агонща во медицинска смисла на зборот, туку значеае-то е поврзано со тешкиот живот во современата стварност, што подраз-бира невработеност, отсуство на соцщално и здравствено осигурува-ае, лоша финансиска состсуба и сл. Во ово] случа^ станува збор за це-лосна детерминологизацща затоа што елементи од основното значеае не се задржани во новото значеае. Алиби припага на правната терми-нологща со значеае: доказ дека обвинетиот во моментот на извршу-вапе на делото бил на друго место, а не на она каде што е извршено кривичното дело ^PMJ, 2GG3, стр. 3G). Во секо]дневна употреба ово] термин го добива следното значеае: изговор, оправдувапе, па се ]аву-ваат изрази од типот: има/нема алиби, цврсто алиби, си наjде алиби за да не доjде, што се доближува до семантиката на именката изговор. Елементи од основното значеае не се забележуваат во новото значеае, па станува збор за целосна детерминологизацща. Сепак, како што и
претходно е кажано, во општиот ]азик значетето е пошироко од она што го има терминот во спецщализираниот ]азик. Примерите покажу-ваат дека со процесот детерминологизацща е засегнато семантичкото поле на медицината, правото и информатичко-комщутерската технолога.
Од анализираните терминолошки единици може да се согледа дека ка] одделни единици се случуваат само семантички промени, но ка] од-делни се присутни и семантички и граматички промени. Се забележува дека детерминологизацщата е многу фреквентна жуава и дека на]често станува збор за проширувате на значетето во општа употреба. Во оп-штата употреба, терминот може целосно или делумно да се детермино-логизира, во зависност од тоа дали во општата употреба се задржуваат елементи од основното значете или не.
6. Заклучок. Истражуватето покажува дека се повеке се затемнува границата мегу термините и општата лексика, како и мегу термините на одделни научни области и технички де]ности и дека процесите тер-минологизацщ а, ретерминологизацщ а и детерминологизацщ а се многу чести во македонскиот стандарден ]азик. При овие процеси ка] лекси-чките единици на]често се случуваат семантички промени, но се гледа дека се случуваат и граматички промени. Овие промени придонесуваат за збогатувате на лексиката на македонскиот ]азик. Од анализата се гледа дека со процесите терминологизацща, ретерминологизацща и де-терминологизацща се опфатени, во на]голема мера, семантичките полита на медицината, правото и информатичко-комщутерската технологи] а.
Користена литература - кирилица
Арсениевски, Симе. Лошанска-Тодоровска, Ма]а. Какашевски, Торги. Информатика за петто одделение. Скоще: МОН. http://bit.ly/2D6oP4Q, 6.12.2017 Вел]ановска, Катерина. 2006. Значетата на лексемата кука во македонскиот ]а-зик. 32. Научна конференци/'а на 38. Мегународен семинар за македонски]азик, литература и култура, стр. 151-154. Скоще: Универзитет „Св. Кирил и Мето-
диГ
Виноградов, Владимирович Виктор. 1947. Русский язык (Грамматическое учение о слове). Москва: Учпедгиз. http://bit.ly/2D2tzZb, 11.4.2017 Виноградов, Владимирович Виктор. 1972. Русский язык (Грамматическое учение о слове). Москва. http://www.studfiles.ru/preview/1621458/, 11.4.2017 Винокур, Григорий Осипович. 1939. О некоторых явлениях словообразования в русской технической терминологии. Труды Московского института истории, философии и литературы, т. 5, с. 3-54. Москва: МИФЛИ
Гурко, Василiвна Олена. 2013. Детермшолопзащя лексики графiчного дизайну. Дослiдження з лексикологи i граматики украгнсъкоХ мови, 13, с. 49-56. Mi-шстерство освт i науки Укра'ни. http://bit.ly/2tmiS43, 6.4.2017 Jанушева, Виолета. 2017. Стандарден македонски ]азик. Битола: Универзитет „Св. Климент Охридски", Педагошки факултет
Юрьевич, Александр Багиян. 2014. Детерминологизация как результат размытости границ между специальной и общеупотребительной лексикой. Филологические науки. Вопросы теории и практики, № 7 (37) 2, с. 28-33. Тамбов: Грамота. http://bit.ly/2FZHzpU, 5.4.2017
Колковска, Сия. 2012. Семантични неологизми в българския език, възникнали в резултат на детерминологизация. Сборник с доклади от Единадесетите на-ционални славистични четения: Време и история в славянските езици, лите-ратури и култури, том, с. 374-380. Езикознание. София: УИ „Св. Климент Охридски"
Минова-Гуркова, Лил]ана. 2003. Стилистика на современиот македонски]а-зик. Скоще: Магор
Пановска, Ружа. 1987. Современ македонски jазик. Скоще: Универзитет „Св. Кирил и Методщ"
Радбиль, Беньюминович Тимур. Жуковская, Лариса Игоревна. 2015. Детерминологизация лексем менталитет и ментальность в обыденном языковом употреблении. Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований, № 10 (2), с. 383-386. http://bit.ly/2FvcLze, 6.4.2017
Реформатский, Александр Александорвич. 1947. Введение в языковедение. Москва: Учпедгизом. http://bit.ly/2G1VLyM, 11.4.2017
Сизонов, Дмитро Юршович. 2015. Медицинская терминология в белорусских, польских, русских и украинских медиа: семантико-стилистическая характеристика. Stylistyka, 24, pp. 261- 270. Wydawca: Institute of Polish Philology of the Opole University and Committee on Linguistics, Polish Academy of Sciences. http://bit.ly/2D4oPm6, 6.4.2017
Толковен речник на македонскиот ]азик. 2003, 2005, 2006, 2008, 2011, 2014. Скоще: Институт за македонски ]азик „К. Мисирков"
Хайчук, Роман. 2012. К вопросу о компьютерном термине и компьютерной терминологии . Studia Slawistyczne, Linguodidactica XVI, с. 39-59. http://bit.ly/2D4Pb7h, 6.4.2017
Користена литература - латиница
Adelstein, Andreína. Cabré, Teresa María. 2002. The specificity of units with specialized meaning: polysemy as explanatory factor. DELTA, v. 18. http://bit.ly/2FkkzR3, http://bit.ly/2D4qI22, 5.4.2017 Coanca, Mariana. Common language versus specialized language. http://bit.ly/2G16TvB, 5.4.2017
Meyer, Ingrid. Mackintosh, Kristen. Varantola, Krista. 1998. From Virtual Sex to Virtual Dictionaries: On the Analysis and Description of a De-terminologized Word. Proceedings of Euralex 98, pp. 645-654. http://bit.ly/2FuI3q4, 4.4.2017
Meyer, Ingrid. (2000). Computer Words in Our Everyday Lives: How are they interesting for terminography and lexicography? Proceedings of Euralex 2000, pp. 3958. http://bit.ly/2D3Cee7, 4.4.2017
Meyer, Ingrid. Mackintosh, Kristen. 2000. When terms move into our everyday lives: An overview of de-terminologization. Terminology, v. 6 (1), pp. 111-138. http://bit.ly/2oQxsMH, 5.4.2017
Nigoevic, Magdalena. Pavletic, Helena. (2013). O determinologizaciji u hrvatskom i tali-janskom pravnom nazivlju. Lingvisticki ipravni aspekti visejezicnosti, str. 307-327. Zagreb: Nakladni zavod Globus. http://bit.ly/2oYqWmu, http://bit.ly/2oMAtxI, 11.4.2017
Zagar, Mojca. 2005. Determinologizacija (na primeru terminologije fizike). Jezik in slovstvo, let. 50, st. 2, str. 35-48. http://bit.ly/2I7zznb, 6.4.2017 Vakulenko, Maksym. (2013/2014). Term and terminology: basic approaches, definitions, and investigation methods (Eastern-European perspective). Terminology Science & Research, vol. 24, pp. 12-28. http://bit.ly/2HaSBYE, 6.4.2017
Ексцерпирани текстови:
Аритоновска, Нина. 31.12.2017. Празнична еуфорща во Охрид. sitel.com.mk. http://bit.ly/2piiC1E, 10.1.2018
Ванко, Алекс. 4.5.2016. Шарената лага и абортираниот ум. puls24.mk. http://bit.ly/2HyR0fl, 10.3.2017
Ванковска, Бил]ана. 10.7.2017. Абортирана револуцща. novamakedonija.com.-mk. http://bit.ly/2GtiDY9, 8.11.2017
Героски, Бранко. 22.4.2017. Македонща абортирана. slobodenpecat.mk. http://bit.ly/2Dt4U03, 10.11.2017
Димитровски, Зоран. 4.5.2017. Има ли руска врска во крвавиот четврток? fo-kus.mk. http://bit.ly/2tRrW1g, 10.11.2017
Гроздановски, Тамара. 2.8.2016. Како до на]сигурна лозинка за Вашиот про-фил? fakulteti.mk. http://bit.ly/2Fpposp, 10.3.2017
Новевска, Христина. 25.2.2017. Агонща на железничарите. 24vesti.mk. http://bit.ly/2Ht6Ckw, 20.4.2017
П., Д. 4.8.2015. Не Ви се допага Windows 10: Вака може да се вратите на стари-от систем. kajgana.com. http://bit.ly/2HdLgaV, 31.7.2017
Попова, (превод). 10.10.2014. Кон што се движат студентските протести 2014 - И зошто те засега тоа? mojotgrad.com. http://bit.ly/2HAZqTo, 21.4.2017 Поповски, Ристо. 30.5.2013. Абортиран самит. civil.org.mk. http://bit.ly/2tLs7ex, 8.2.2017
С., А. 28.6.2017. Нова хакерска уцена. Откуп од 700 000 евра за „одмрзнуваае" нуклеарни централи, аеродроми, банки. kajgana.com. http://bit.ly/2FCzRRr, 1.8.2017
Колачиаа за пребаруваае. Европски младински портал. europa.eu. http://bit.ly/2G6phTJ, 8.3.2018
Услови за користеае, авторски права и заштита на приватноста. civilmedia.mk. http://bit.ly/2G8D3FJ, 8.3.2018
Црвен крст на РМ. Политика на приватност. ckrm.org.com. http://bit.ly/2HclWlE, 6.3.2018
28.6.2015. Алармантно! Балканот под удар от на „Chemitrails"! Не прскаат со авион, а нико] ништо не презема. falanga.com.au. http://bit.ly/2GAKoxU, 16.3.2017
9.2.2016. Google Chrome ке штити од лажните download копиаа. gsm.mk. http://bit.ly/2Flvuds, 31.7.2017
26.10.2016. Ко] ми стави вирус во поштенското сандаче? pravdiko.mk. http://bit.ly/2FDgqIj, 12.3.2017
30.7.2016. Русща: Откриен комщутерски вирус за шпионажа. sitel.com.mk. http://bit.ly/2DmHb1F, 12.3.2017
15.3.2017. Внимава]те - нови уреди се веке инфицирани со вируси. falanga.-com.au. http://bit.ly/2FDdRWH, 30.3.2017
30.3.2017. Jа видовте ли новата икона на Фе]сбук? reporter.mk. http://bit.ly/2DnhXQJ, 21.4.2017
24.4.2017. Со огромно мнозинство гевгеличани кажаа НЕ за рудници на Ко-жуф. vecer.mk. http://bit.ly/2DBtJaq, 5.5.2017
23.5.2017. Се по]ави нов комщутерски вирус, ко] е и позлобен од Wannacry. lo-kalno.mk. http://bit.ly/2paZl1h, 22.6.2017
29.5.2017. Информации за пензиските фондови на www.penzija.mk.sitel.com.-mk. http://bit.ly/2FsIMYW, 6.8.2017
5.6.2017. Комщутерот бавно работи - направете го само ова и ке биде дво]но побрз. sitel.com.mk. http://bit.ly/2pfaRZq, 6.8.2017
23.8.2017. Трамп на гробишта, Тилерсон во оган. vecer.mk. http://bit.ly/2IqJPHp, 13.9.2017
21.9.2017. Кои sвезди се магнет за вируси на интернет? gsm.mk. http://bit.ly/2Gk9gd0, 30.12.2017
3.12.2017. „Се е исто само него го нема". vecer.mk. http://bit.ly/2FV5MQm, 30.12.2018
29.12.2017. На]популарната лозинка во 2017 година. popularno.mk. http://bit.ly/2Fpq3tT, 30.12.2017
1.3.2018. Учител од Гана без комщутер предава информатика. vesti.mk. http://bit.ly/2pgW6Wh, 15.3.2018
17.1.2018. Еуфорща на трибините со македонски навивачи. makfax.com.mk. http://bit.ly/2HFIT0y, 20.2.2018
5.3.2018. Паметна брава ко]а знае дали вратата е заклучена. usb.mk. http://bit.ly/2FJmpi2, 12.3.2018
6.3.2018. Текстилни маки: животот на кредит, не е живот. vecer.mk. http://bit.ly/2Goo4HJ, 13.3.2018
