Научная статья на тему 'ИЛМНИ ХАТТО ХИТОЙДА БЎЛСА ХАМ ЎРГАНИНГ'

ИЛМНИ ХАТТО ХИТОЙДА БЎЛСА ХАМ ЎРГАНИНГ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
16
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Xitoydagi arablar / arab tili / arab mamlakatlaridagi xitoylar / xarakter / ramziy ma'no. / Arabs in China / Arabic language / Chinese in Arab countries / character / symbolic meaning.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Арипов, Шавкат

Ushbu maqolada arablarning Xitoyga kelishi, arab jamoalarining shakllanishi, arab tilining paydo bo‘lishi va tarqalishi, arab tilini o‘qitishga urinishlar, shuningdek, Xitoyda arab, arab mamlakatlarida xitoy tilini o‘qitishning rivojlanishi haqida so‘z boradi

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

STUDY SCIENCE EVEN IF IT IS IN CHINA

This article deals with the arrival of Arabs in China, the formation of Arab communities, the emergence and spread of the Arabic language, attempts to teach Arabic, as well as the development of teaching Arabic in China and Chinese in Arab countries.

Текст научной работы на тему «ИЛМНИ ХАТТО ХИТОЙДА БЎЛСА ХАМ ЎРГАНИНГ»

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

ИЛМНИ ХАТТО ХИТОЙДА БУЛСА ХАМ УРГАНИНГ d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2023-21-421-427

Арипов Шавкат

Тошкент давлат шаркшунослик университети "Араб филологияси" кафедраси доценти

Annotasiya: Ushbu maqolada arablarning Xitoyga kelishi, arab jamoalarining shakllanishi, arab tilining paydo bo'lishi va tarqalishi, arab tilini o'qitishga urinishlar, shuningdek, Xitoyda arab, arab mamlakatlarida xitoy tilini o 'qitishning rivojlanishi haqida so 'z boradi.

Tayanch so'zlar: Xitoydagi arablar, arab tili, arab mamlakatlaridagi xitoylar, xarakter, ramziy ma'no.

Annotation: This article deals with the arrival of Arabs in China, the formation of Arab communities, the emergence and spread of the Arabic language, attempts to teach Arabic, as well as the development of teaching Arabic in China and Chinese in Arab countries.

Key words: Arabs in China, Arabic language, Chinese in Arab countries, character, symbolic meaning.

Тарихий манбаларга назар ташланса, арабларнинг Хитойга илк ташрифлари эрамизнинг 651 йилига тугри келади. Халифа Усмон бин Аффон бошкаруви даврида дастлабки мусулмонлар Хитой юртида булганлар ва у ерда яшаганлар1. Албатта бу ташрифни мазкур диёрларда арабларнинг булганининг дастлабкиси деб хам булмайди. Маълумки араблар исломгача хам тижорт билан шугулланганлар ва уларга хам буюк ипак йули манзиллари маълум булган. Табиийки, хитой билан савдо-сотик ишлари исломгача хам маълум булган. Дастлаб, араб савдогорлари у ерга денгиз ва Ипак йули оркали курукликдан етиб борганлар. Манбалардан маълум булишича, уларнинг айримлари Хитойда колиб, оила куриб, яшаб колганлар.

Юань сулоласи даврида, мугулларнинг Гарбий Осиёга килган юришлари натижасида куплаб араб, форс аскарлари ва мутахассислари асирга олиниб Хитойга олиб кетилган. Араб мусулмонларининг келиши Хитойда араб тилини ёйила бошлашига сабаб булган. Кейинчалик бу ердаги араб жамоалари аъзоларига хамда исломни янги кабул килган хитойликларга араб тилидан дарс беришга уриниш бошланган. Араб тилидан масжидларда биринчилардан дарс

1 .395 .1993 .^JJJJI j^jJi jb .^jj^Ji ¿¿jü

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

бериш Тан сулоласи (618-907 йй.) даврида бошланган2, Мин ва Цин сулолалари даврларида ривожланган. Шундан кейин утган юз йиллар даврида бу жараёнлар давом этиб келган ва хозирги кунимизда бу алокалар юкори даражада ривожланиб бормокда.

Икки томоннинг икки минг йилдан ортик алокалари, географик масофага карамай, Хитой халки ва араб халклари уртасидаги танишув ва узаро ишончни кенгайтирди, Осиё китъасининг икки минтакаси уртасидаги маданий алокаларни бекиёс даражада оширди.

Хитой университетларида айрим маданий ва илмий фанлар бир вактда араб ва хитой тилларида укитила бошланди. Жумладан, Хитой университетида 1943 йилдан бошлаб араб тилидан дарс берила бошланди.Уни Мисрнинг ал -Азхар университетини олим даражасида тугатиб, хозирги Нанкин университетига (собик Марказий университет) профессор этиб тайинланган хитойлик Абдурахмон Наджун олиб борди. У талабаларга, дастлаб, узи томонидан тайёрланган укув кулланма асосида, араб тилини факультатив курс сифатида ургата бошлаган, шунингдек, у университет буйича араб мамлакатлари тарихидан ва араб-исломий маданияти хакида хам маърузалар укиди3. Вакт утиши билан талабалар орасида араб тилига кизикиш орта боради. Натижада, 1946 йилга келиб, Хитой университетида, дастлабки араб мутахассислиги йуналиши очилади.

Пекин университети хам узида араб тили булимини очиш максадида тилшунос олим Мухаммад Макинни таклиф этади4. Мазкур кафедра араб тилини урганишга хохиши булган мусулмон ва мусулмон булмаган ёшларни араб тили буйича мутахассисликка кабул килади. Мана шу талабалар укишни битирганларидан кейин олим, профессор ва соха буйича давлат хизматлари мутахассислари булиб, янги Хитой ва араб мамлакатлари уртасида алокаларни урнатиш хамда хитойликларни араб-исломий маданиятлар тарихи билан таништиришда улкан хисса кушдилар.

Шуни таъкидлаш керакки, мусулмонларнинг хитой халки кадимий эътикодидаги тушунчаларга нисбатан карашлари бу икки хадк маданияти уртасидаги муносабатларнинг бирданига илиб кетишида монеъ булиб турди. Аммо ислом таълимоти ва фалсафасидаги икки жихат икки халкнинг дустона алокаларига асос булди. Бу икки асоснинг бири ислом манбаларидаги эътикод эркинлиги булса, иккинчи жихат - бу хитой кадимий манбаларида куплаб аник фанларга оид киматли маълумотлар борлиги эди. Ана шу жихатдан араб-хитой муносабатлари факат тижорат билан кифояланмай, илмий даражага хам кутарилиб борди. Бу эса уз навбатида юкорида таъкидлаганимиздек, икки халк уртасидаги дустона хамкорлик ришталарини мустахкамлади.

2 Fuller, Neathery Batsell A Brief history of paper. 2016. Р 215.

3 Базанова Е.А. Арабский язык в сотрудничестве Китая со странами востока в 1980-2010. С. 234.

4 Уша манба. Уша жойда.

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

1949 йилда Хитой Халк Республикаси ташкил булиши хамда Хитой ва араб мамлакатлари уртасида сиёсий алокаларни ривожланиши натижасида хукумат куплаб олий укув юртларда, жумладан, Дипломатия институтида, Иктисод ва ташки савдо ишлари университетида, Пекиндаги Жахон тиллари университетида, Лоян Харбий институтида, Хитой Ислом фанлари институтида, Шанхай Халкаро тадкикот университетида, Пекиндаги тиллар институтида ва Пекиндаги Иккинчи чет тиллар институтида араб мутахассислигини очишга рухсат беради. Утган давр ичида бу каби олий укув юртларни мувоффакият билан тугатган мутахассислар - вазирлар, элчилар, юкори рутбали харбийлар, олимлар, профессорлар, компаниялар рахбарлари, маданият ва санъат ходимлари, оммовий ахборот воситалари ходимлари, диний хизматчилар ва бошкалар мамлакатнинг турли сохаларида, жумладан, хитой-араб мамлакатлари уртасидаги сиёсий, иктисодий, ижтимоий йуналишлари ривожланишида кенг куламли вазифаларни амалга оширмокдалар. Республикада араб тилини укитишга булган муносабат узгарди.

1985 йилда араб тилини укитишга ихтисослашган барча университетлар аъзо булган "Араб тилини укитиш ва урганиш буйича Хитой Академияси" ташкил этилди. Академия куп киррали булиб, укув юртлари орасида араб тилига хос булган турли илмий, укув ва бадиий тадбирларни ташкил этади. Фурсатдан фойдаланиб ушбу тажрибани Узбекистонда хам амалга ошириш айни муддао эканини таъкидлаб утиш жоиздир. Зеро, Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев араб мамлакатларида расмий ташриф билан булганида мамлакатлар уртасида илмий хамкорликни тубдан ислох килиш ва бу муносабатларни кенгайтириш таклифларини бердилар. Шундай экан, Узбекистонда хам арабшунослик академияси очилиши учун фурсат етди деган фикрдамиз.

Мавзуни давом эттириб, утган асрнинг туксонинчи йилларида Хитой иктисодини кенг куламда ривожланиши хамда мамлакатни ташки дунёга очилиши Хитойнинг дунё хамжамияти, шу жумладан, араб мамлакатлари билан иктисодий, ижтимоий ва савдо алокаларини мисли курилмаган даражада ошиб боришига катта имкониятларни очиб берди, деган фикрни келтирмокчимиз5. Мусулмон миллатига мансуб ахоли яшайдиган гарбий Хитойда араб тили хозирда 13 та университетда ва бошка олий таълим муассасаларида укитилмокда.

ХХРда араб тилига булган эътибор шу даражага етдики, араб тилини талабаларга кай даражада сифатли килиб ургатилаётганлигини доимий назорат килиш учун "Университетларда чет тилларни укитишда рахбарлик килиш кумитаси" тузилган6 булиб, у бошка чет тиллари билан бир каторда араб тилини укитишни хар томонлама назорат килади. 1991 йилда унинг бевосита

5 https://www.youm7.com/story/2018/6/26/

6 Уша манба.

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

рахбарлиги ва ташкилотчилиги остида мамлакатдаги университетларнинг тажрибали профессор-укитувчилари иштирокида "Хитой университетларида араб тилини укитиш буйича укув программа" яратилди. Мазкур кумита олдига куйилган вазифалардан бири шуки, араб тили мутахассиси булган кадрларнинг келажакда нафакат Хитойдаги илмий фаолияти балки, араб мамлакатлардаги илмий меъросни урганишга тайёрлаш назарда тутилган. Хитой мутахассисларнинг фикрича, урта асрлар араб манбаларида нафакат турли илмларга багишланган ноёб асарлар балки, кадимий хитой хакида маълумот берувчи манбалар хам топилади.

Араб мамлакатлари хам уз навбатида Хитойда араб тилини укитилишига жиддий эътибор бердилар. Хитой Халк Респупликаси 1949 йилда ташкил топган булса, араб мамлакатлари 1950 йилларда бирин кетин мустакилликка эриша бошлади. Хитой 1956 йилда араб давлатларидан биринчи булиб Миср билан, кейинчалик, Сурия, Яман, Ирок, Марокаш ва бошка араб давлатлари билан дипломатик алокаларни урнатади. Бу эса Хитой ва араб мамлакатлари уртасида дустлик алокаларининг янги даврини бошлаб беради7.

Араб давлатларининг Хитой билан нафакат сиёсий, иктисодий алокалар юзасидан якинлашуви, балки таълимий жихатдан хам бир-бирини куллаб-кувватловчи ва якинлашув алокалари янгича тус олади. Чин мамлакати 1956 йил апрелида Миср билан "Хитой ва Миср уртасида маданий хамкорлик тугрисидаги келишув" хужжатини имзолади. Унга кура Хитой томони биринчи марта уз талабаларини укиш учун Мисрга юборди. Араблар хитойлик талабаларни араб тилини чукур урганишлари учун катта ёрдам бера бошладилар. Шунингдек, улар Хитойда араб тилини укитиш ва хитойлик хамкасабалар билан укув кулланмалар, лугатлар тайёрлаш буйича экспертлар, профессор-укитувчилар ва маслахатчиларни юбора бошладилар. Улар орасида номи машхур булган шахслар, жумладан, суриялик ёзувчи Ханна Мина, шоирлар Салама Убайд, ал-Маллухи, Мухаммад Юнус, фаластинлик таржимон Мухаммад Нимр Абдул-Карим кабилар бор эди.

Араб давлатлари Лигаси ташкилоти хам Пекинда тил эгаси булмаган Осиё университетларининг араб тили укитувчилари учун укув курсларини ташкил этишда уз ёрдамини берди. Араб тили нафакат хитой университетларида, балки хитойнинг бир неча минтакаларида жойлашган Ислом фанлари институтларида хам мусулмон талабаларига араб тилини ва ислом фанларини бемалол урганишлари учун барча имкониятларни яратиб берди. Шуни эътиборга олиш керакки, сунгги йилларда хукуматнинг диний сиёсатидаги мослашувчанлик ва очиклик сиёсати самараси уларок, мусулмонлар сони куп булган провинциялар даражасида туккизта ислом фанлари институти ташкил этилди. Буларда мингдан ортик талабалар тахсил олмокдалар. Ушбу институт битирувчилари мамлакатдаги масжидларда, тижорий компанияларда, махаллий хокимият

7 https://home.moe.gov.om/topics/1/show/10031

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

ташкилотларида ёки укишларини тугатиш учун ислом давлатларига юбориладилар. Шунингдек, Хитойнинг бу провинциялардаги бир канча урта мактабларда хозиргача араб тили укитиб келинмокда.

Хитойда араб тилини укитиш жадал суратларда давом этмокда. Хитой университетлари ва институтлари шу кунгача минглаб арабшуносларни, таржимонларни, профессор-укитувчиларни, давлатнинг турли вазифаларида ишлаётган масъулларни тайёрлади. Лекин араб тили буйича илмий тадкикот ишларини олиб бориш Европа давлатлари даражасидек эмас. Бунга узига хос сабабларни курсатиш мумкин, жумладан, мамлакатда араб тилини укитиш жуда кеч (1940 йиллар) бошланган, иккинчидан, хитойлик арабшунос тадкикотчиларнинг аксарияти коллежлар ёки араб тили факультетлари битирувчилари булгани ва уларнинг тадкикотлари, асосан, лингвистик жихатларга каратилган булиб, купчилиги чукур илмий изланишларга тайёр эмас эди, учинчидан, туксонинчи йилларда, маълум сабабларга кура, уз умрини илм-фанга багишлаганлар сони кескин камайиб кетди. Шунга карамай, илмни барча нарсалардан устун куйиб, катта мувоффакиятларга эришган ва эришаётган арабшунослар мамлакатда арабшуносликни ривожлантиришга уз хиссаларини кушиб келганлар. Уларнинг авангарди Пекин университетининг мархум профессори Мухаммад Макин ва унинг хамкасби Пекин чет тиллар университети профессори Абдурахмон Наджун эди. Мухаммад Макин уз умрининг унлаб йилларини мукаддас Куръони Каримни хитой тилига таржима килишга багишлаган.

Булардан кейин янги арабшунослар етишиб чикди. Жумладан, Пекин университети профессори Юнг Джи-кун олти юз бетдан иборат булган, барча араб мамлакатлари ёзувчилари ва шоирлари хакида маълумот берувчи "Хрзирги замон араб адабиёти" асарини кенг китобхонлар оммасига такдим этди. Шунингдек, Шанхай Халкаро тадкикотлар университети профессори, университетнинг Якин Шарк тадкикотлар институти рахбари ва "Араб дунёси " журнали бош мухаррири Чжоу Вейли хам бир канча асарларни такдим этди. Улардан энг мухимлари "Якин Шарк хитойлик тадкикотчилар нигохида", "Кадимги Миср маданияти далиллари", "Соддалаштирилган хитойча-арабча лугат" Кейинги вактларда у терроризм феномени ва Хитой-араб муносабатларини барча даражада урганиш каби стратегик тадкикотлар билан шугулланмокда.

Шуни хам таъкидлаш уринлики, аввалги асрнинг 60-80 йилларида араб мамлакатари тил бирлиги масаласига жиддий киришдилар. Уларнинг хар бириида замонавий араб адабий тилининг ривожланиши ва кулланиши турли даражада булса хам, араб мамлакатлари ахолисининг бирлигини таъминловчи араб адабий тилини куллаш мухим вазифа булиб колди8. Бу жараён араб булмаган халкларнинг араб тилини урганишга булган эхтиёжини хам маълум

8 Абдуллаев С. Араб мамлакатларида тил сиёсати ва вазияти. Тошкент. 2022. Б. 36.

425

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

маънода эътиборга олиб, бевосита хитой ахолиси учун хам мухим булган кулланмалар ёзилди.

Сунгги йилларда Хитой ва араб мамлакатлари уртасидаги гуманитар ва маданий алмашинувлар бой мазмун ва самарали ютукларга эга булиб, Хитой ва араб мамлакатлари уртасидаги бу сохада хамкорлик кулами кундан-кунга кенгайиб бормокда. Араб мамлакатларида хам уз навбатида хитой маданияти, айникса, хитой тилини урганишга булган кизикиш ортиб бормокда9.

Араб мамлакатлари ва Хитой Халк Республикаси уртасида таълим сохасидаги алмашувни янада юкори даражага кутариш, мамлакатлар уртасида араб ва хитой тилларини укитиш ва урганиш сохасида алокаларни давом эттириш, хозирги глобаллашув даврида араб ва хитой тилларини мамлакатларда таркалишини кенгайтириш мазкур тилларнинг мамлакатлардаги ахамияти билан боглик. Айни пайтда Хитой-Араб хамкорлиги форуми доирасида Хитой ва араб мамлакатлари уртасидаги маданий алмашинув ва хамкорлик маданият, дин, санъат, таълим, илмий тадкикотлар, радио, кино, телевидение, журналистика, нашриёт ва туризм сохаларини камраб олади. Таълим сохасидаги хамкорлик нуктаи назаридан, 2022 йил охирига кадар Хитой араб давлатларида 19 та Конфуций институти ва туртта Конфуций синфини очди, шу билан бирга араб университетларида хитой тили коллежлари ва булимлари сонини купайтирди. 2016 йилдан бери БАА, Саудия Арабистони ва Миср мос равишда хитой тилини миллий таълим тизимига киритишини эълон килди. "Хитой тили куприги" танлови учун танлов жойлари мос равишда Миср, Саудия Арабистони, Иордания, Судан, БАА, Бахрайн ва Марокашда ташкил этилган. 2008 йилда Хитойда араб талабалари сони 3217 нафарни ташкил этган булса, 2018 йилда бу ракам 21879 нафар талабага усиб, йиллик усиш 19 фоизни ташкил этди. 2008 йилда Хитойда беш юз ва ундан ортик талабаси бор давлатлар руйхатида факат Яман Республикаси булган булса, 2018 йилда ушбу руйхатга киритилган араб давлатлари сони 13 тага етди. Сунгги йилларда араб тилини ургатувчи Хитой университетлари сони элликтага етди ва Хитой университетлари турли сохалар буйича малакали мутахассислар тайёрлаш учун араб тили коллежларини очдилар. Хитой ва араб давлатлари укитувчилар ва талабаларни алмашиш буйича хамкорлик килишдан манфаатдор. Айрим араб давлатлари хам икки томон уртасида таржима килиш сифатини ва тадкикотларни яхшилаш максадида Хитой университетларида тадкикот марказлари, кутубхоналар, булимлар ва тадкикот марказларини ташкил этдилар, жумладан, Пекин университетида Султон ^обус номидаги араб тили кафедраси, Шайх Заед мактаби, Пекин чет тиллар университетида араб тили ва ислом тадкикотларини урганиш маркази, Шанхай халкаро тадкикотлар университетида Файсал кироллик кутубхонаси, Пекин университетида ^ирол Абдулазиз номидаги халк кутубхонаси филиали ва

9 Гельбарс В.Г. Геоэкономическая стратегия Китая // Азия и Африка сегодня. 2016. №1. С.15-24

426

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

бошкалар. Хитойнинг Шанхай халкаро тадкикотлар университети араб тили профессори Ляо Жинг узининг якинда чоп этилган "Хитойга келаётган араб талабаларининг мослашуви" номли тадкикотида сунгги пайтларда Хитой университетларида араб талабалари сони сезиларли даражада ошганини айтиб, шундай ёзган эди: "Дустлик туфайли уларнинг сони рекорд даражага етди"10.

Хитой ва араб мамлакатлари масъулларининг хар бир расмий ва норасмий учрашувларида дуст мамалакатлар укув жараёнининг барча йуналишларида, жумладан, талабалар ва укитувчилар алмашинуви дастурларини ривожлантириш, Хитой олий таълим маассасалари учун стипендия дастурини кенгайтириш ва Хитой университетлари филиалларини ташкил этишни рагбатлантириш, Олий таълим сертификатларини тан олиш сохасида томонларнинг умумий жихатларини назарда тутиш, шунингдек, биргаликда ракамли таълимни ривожлантириш ва Хитойда араб тилини, араб мамлакатларида хитой тилини укитишни хар томонлама куллаб - кувватлаш масалалари хам куриб чикилади. "Белбог ва йул" ташаббуси эса хитой-араб таълимий алокалари ривожига доимий хаётий кувватни такдим этиб келмокда.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР(REFERENCES)

1. Базанова Е.А. Арабский язык в сотрудничестве Китая со странами востока в 1980-2010гг.

2. Гельбарс В.Г. Геоэкономическая стратегия Китая // Азия и Африка сегодня. 2016. №1. С.15-24

3. ¿jj^ ¿jljij^: ^jJ ¿jlj AJ^^VI ojl^^Jij АЛП^И ojl^^Jl yjj ^JJj]I

4. https://home.moe.gov.om/topics/1/show/10031

5. https://home.moe.gov.om/topics/1/show/10031

6. https://www.youm7.com/story/2018/6/26/

10 Базанова Е.А. Арабский язык в сотрудничестве Китая со странами востока в 1980-2010гг.

427

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.