Научная статья на тему 'ЭРОННИНГ МАРКАЗИЙ ОСИЁДА МАДАНИЙ-ГУМАНИТАР ДИПЛОМАТИЯСИ'

ЭРОННИНГ МАРКАЗИЙ ОСИЁДА МАДАНИЙ-ГУМАНИТАР ДИПЛОМАТИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
71
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
форс маданияти ареали / маданий дипломатия / юмшоқ куч / таъсир доираси. / Persian cultural area / cultural diplomacy / soft power / sphere of influence.

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Бердиқулов, Дониёр

Эрон Марказий Осиёга форс тили ва маданияти кенг ёйилган минтақа сифатида қарайди. Эроннинг бу қараши минтақа форс маданияти ареалида деган тушунчани шакллантирган. Халқаро кузатувчилар Эрон минтақада ўз таъсирини кенгайтиришда ушбу омилдан фойдаланади деб ҳисоблашади. У бу борада Туркия ва Саудия Арабистони билан рақобатлашаётгандек кўринади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IRAN'S CULTURAL-HUMANITARIAN DIPLOMACY IN CENTRAL ASIA

Iran views Central Asia as a region where the Persian language and culture are widespread. This view of Iran formed the concept that the region was in the area of Persian culture. International observers believe that Iran uses this factor to expand its influence in the region. It appears to be competing with Turkey and Saudi Arabia in this regard.

Текст научной работы на тему «ЭРОННИНГ МАРКАЗИЙ ОСИЁДА МАДАНИЙ-ГУМАНИТАР ДИПЛОМАТИЯСИ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

ЭРОННИНГ МАРКАЗИЙ ОСИЁДА МАДАНИЙ-ГУМАНИТАР

ДИПЛОМАТИЯСИ

Дониёр Бердикулов

Мустакил изланувчи

АННОТАЦИЯ

Эрон Марказий Осиёга форс тили ва маданияти кенг ёйилган минтаца

сифатида царайди. Эроннинг бу цараши минтаца форс маданияти ареалида деган тушунчани шакллантирган. Халцаро кузатувчилар Эрон минтацада уз таъсирини кенгайтиришда ушбу омилдан фойдаланади деб уисоблашади. У бу борада Туркия ва Саудия Арабистони билан рацобатлашаётгандек куринади.

Калит сузлар: форс маданияти ареали, маданий дипломатия, юмшоц куч, таъсир доираси.

Iran views Central Asia as a region where the Persian language and culture are widespread. This view of Iran formed the concept that the region was in the area of Persian culture. International observers believe that Iran uses this factor to expand its influence in the region. It appears to be competing with Turkey and Saudi Arabia in this regard.

Key words: Persian cultural area, cultural diplomacy, soft power, sphere of influence.

ХХ асрнинг 90 йилларига келиб халкаро майдонда содир булган узгаришлар Эрон рахбарияти олдига ташки сиёсий максадларига мослашиш кераклиги талабини куйди. Эрон буни тез тушунди ва халкаро жараёнларга мослашишга харакат килди. Ушбу тарихий даврда Эрон ташки сиёсатидаги принципларнинг узгариши ва "Ислом инкилобини экспорт килиш" гоясидан "прагматизм ва Эрон давлатининг миллий манфаатларини химоя килиш" га утиш амалга оширилди. 1 Эрон олими А.Хдшимнинг кузатувига кура, "Марказий Осиё республикалари билан алокаларни урнатишда, Техрон Ислом фундаментализмини таргиб килиш ёки Ислом инкилобини экспорт килиш сиёсати манфаатли эмас эди"2. Эрон рахбарияти ислом фундаментализмининг дунёвий давлатларга эксперт килишда вазиятни бекарорлаштириш хавфи

1 Хандогин К. Эволюция концепции экспорта исламской революции в контексте внеш-ней политики ИРИ 1990-х гг. // Власть. 2011. № 11. С. 167-169.

2 Месамед В. Политика Ирана в Центральной Азии: иллюзии и реальность // Интернет-газета 2опа.кх. 19.10.2001. Режим доступа: https://zonakz.net/2001/10/19. Дата обраще-ния: 11.10.2019.

ABSTRACT

КИРИШ

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

борлигини яхши биларди. Уз урнида Марказий Осиё давлатларининг сиёсий

элиталари Эрондан эхтиёт булишган ва узларининг давлатчиликларини Эрон моделига мувофик ривожлантириш вариантини истисно килишган эди. Минтака давлатлари учун Техрон билан алокалар факат иктисодий манфаатлар доирасида булиб, шунингдек Эрон худуди оркали денгизга чикиш йулларини очиш устувор максад эди.

XXI аср бошларига кадар Марказий Осиё давлатларида Эрон минтакага "Исломий инкилоб"ни экспорт килмокчи деган куркув мавжуд эди. 90-йилларда Эроннинг шиа сиёсий исломини минтакада ёйиш борасидаги шубхалари Эрон маъмурлари Тожикистон Исломий Уйгониш партиясини молиялаштиргани ва Рахмон Набиев режимини агдаришда билвосита иштирок этганлиги хакидаги маълумотларга асосланди. Шу билан бирга, Эрон Тожикистонда фукаролик урушидаги иштирокини хар доим рад этиб, уни диний эмас, балки уруг-аймокчилик сабабларига кура содир булган деб бахолаган.

XX аср охирига келиб Эронда маданий дипломатия тушунчаси аллакачон шакллантирилган эди, унинг асосий элементларидан бири форс тилини оммалаштириш эди. 3 Шундай килиб, 90-йилларда Эрон маданий дипломатиясининг пойдевори куйилди, унинг асосий тамойиллари Эроннинг Марказий Осиёдаги маданий ва сиёсий фаолиятининг харакатлантирувчи кучи булди. Кушни халкларнинг тарихи ва онгига асосланган тил, фалсафа ва шеърият оркали Эрон келажакдаги кушни мамлакатларнинг маданий, сиёсий ва иктисодий хамжамиятининг бир кисмига айланишига умид билдирди. Ушбу кадимий цивилизациянинг узига хослигини акс эттирувчи Эроннинг "юмшок кучи" сиёсати Марказий Осиё давлатлари билан якин хамкорлик алокаларини урнатишни англатади. Бундай холда, бирлаштирувчи омил Эронга кизикишни кучайтирадиган маданият булиши керак эди.

Янги ташки сиёсат курсатмаларига биноан Эрон Марказий Осиё давлатлари билан хамкорликни ривожлантира бошлади ва 2002 йилда Эрон Президенти М.Хртамий минтаканинг барча давлатларига ташриф буюрди. Масалан, Киргизистонда Эрон президенти Бишкек Гуманитар Университетида Эроншунослик ва Исломшунослик марказининг очилиш маросимида иштирок этди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДЛАР

Узбекистонлик шаркшунослардан профессор А.Хайдаров мазкур тадкикот мавзуси буйича етакчи эксперт хисобланади. А.Хайдаров томонидан бугунги

3 Торин А. Исламская революция в Иране и современная внешняя политика стран Востока // Международная жизнь. 16.02.2017. https://interaffairs.ru/news/show/ 16923?show_desktop_mode=true. Дата обращения: 11.10.2019.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

кунга кадар мавзуга оид куплаб илмий маколалар эълон килинган. 1996 йилда профессор "Эрон Ислом Республикаси ташки сиёсатида Марказий Осиё"4 номли докторлик диссертациясида, Эрон ташки сиёстида янги ташкил топган Марказий Осиё республикаларининг урни хамда ахамиятини тахлил килган, шаклланаётган тенденцияларни бахолаган. Махаллий олималардан яна бири доктор, Гули Юлдашева Эроннинг Марказий Осиёдаги сиёсатига доир катор тадкикотлар муаллифи булиб, у узининг "Замонавий Марказий Осиёда геополитик жараёнлар: Эрон ва АКШ"5 номли монографиясида Эроннинг минтакавий сиёсатини Кушма Штатларнинг бу ердаги сиёсати билан киёсий урганади. Марказий Осиё ва Эрон буйича етакчи халкаро эксперт д-р В.И.Месамед хам Эроннинг Марказий Осиё давлатларидаги сиёсатига оид катор илмий тадкикотлар муаллифи6. Унинг "Эрон ва Марказий Осиё икки ун йиллик" 7 номли монографиясида Эроннинг минтакадаги бешта республика билан алокаларини алохида тахлил килади. Муаллиф бир катор сабабларга кура, минтакадаги Эрон сиёсатини танкидий урганади, уни Исроил ва АКШ га ракиб сифатида бахолайди. Булардан ташкари д-р Ш.Акмалов хам уз тадкикотларида узаро хамкорлик алокаларининг тарихий илдизларига эътибор каратган8.

Мавзуга оид хориж тадкикотларида, хусусан Е. П. Бажанов ва А.Д. Богатуров 9 асарларида Эрон ташки сиёсатининг асослари хамда асосий йуналишлари тахлил килинган. Уларнинг тадкикотлари билан танишиш натижасида Эрон ташки сиёсатининг концепцияси ва унинг ривожланиш динамикаси хакида маълумот олиш мумкин. Мехршод Шабоби, А. З. Арабажян, Л. Е. Авдеева, Н. М. М. Маммадова ва бошка муаллифларнинг тадкикотларида Эрон ташки сиёсатининг хусусиятлари, мамлакатдаги ички сиёсий жараёнларнинг тадкики амалга оширилган ва бахоланган. Шунингдек

4 Хайдаров А. Центральная Азия во внешней политике Исламской Республики Иран: Дис... д-ра политических наук: ТашГИВ. Т., 1996. - 381 с.

5 Юлдашева Г. Геополитические процессы в современной Центральной Азии: Иран и США. Ташкент 2018. -

6 Месамед В. Политика Ирана в Центральной Азии: иллюзии и реальность // Интернет-газета 2опа.кх. 19.10.2001. https://zonakz.net/2001/10/19.

7 В.И.Месамед. Иран в Центральной Азии: два десятилетия диалога. М.,2010. 266 ст

8 Акмалов Ш. Взаимоотношения Ирана со странами Центральной Азии: исторический аспект. Хорижий Шарк мамлакатлари тарихий жараёнлари ва уларни урганишнинг долзарб муаммолари. Илмий-амалий конференция материаллари. ТошДШИ. 2019

9 Бажанов Е.П. Актуальные проблемы международных отношений. Избранные труды в 3-х томах. — М., 2001; Бажанов И. И. Современный мир. — М., 2004; Богатуров А.Д., Косолапое И.Л. Очерки теории и политического анализа международных отношений. — М, 2002;

240 с.

улар Эрон ташки сиёсатининг замонавий шароитларда узгариш хусусиятларини

" 10 хам урганган10.

НАТИЖАЛАР

XXI асрда "Исломий инкилоб"ни Урта Осиё минтакасига экспорт килишдан бош тортиб, Эрон рахбарияти Эрон ва Марказий Осиё давлатлари хамкорлигида устун булган маданий ва маърифий йуналиш буйича кураш олиб борди. Шу билан бирга, диний таркибий кисм Эроннинг минтакадаги маданий дипломатиясида яккол кузатилган, чунки Эрон танлаган минтакада уз таъсирини кенгайтириш стратегияси асосида ётган Ислом омили асосан Эрон маданий анъаналари ёдгорликларини таркатиш ва оммалаштириш учун замин булиб хизмат килди11. Дастлаб, "юмшок куч" воситаларидан фойдаланган холда, Эрон у билан маданий ва лингвистик ухшашликка эга Тожикистонга эътибор каратди. Минтакадаги барча республикалар ичида тарихан ва маънавий жихатдан Эронга якин Тожикистон. Кейинчалик Эроннинг "юмшок кучи" нинг таркалиш доираси бошка Урта Осиё республикаларига таркалди. Бу эрда Техрон савдо-иктисодий хамкорликдан тортиб интеграцион тузилмаларда -Иктисодий Хдмкорлик Ташкилоти, Ислом Хдмкорлик Ташкилотида кенг куламли масалалар буйича хамкорликни йулга куйди.

Замонавий дунёда Эрон Ислом Республикаси минтакавий куч, муваффакиятли ва жадал ривожланаётган мамлакат сифатида кабул килинади. У мусулмон оламини узида мужассам этган ва глобаллашув шароитида, авваламбор узига хос диний ва маданий анъаналарнинг устуворлигига асосланган ривожланиш йулини таклиф килади.

Имом Хумайнийнинг таъкидлашича, маданият "миллий бахт ёки унинг бахтсизлик манбаи"12. Унинг фикрига кура, ташкаридан одамларга киритилган маданият - бу паразитар курол, "бошкаларга караганда энг халокатли, курол ва танклардан хам кучлирокдир".

Имом Хумайний халкаро муносабатларнинг икки томонлама тизими доирасида исломий концепцияни мукобил "учинчи йул" гоясини илгари сурди.

10 Мехршод Шабоби. Взаимоотношения Ирана и Таджикистана со странами Центральной Азии // Вестник национального Университета. - Душанбе, 2008. - №4; Арабаджян А.З. Сверхдержавы и ИРИ //. Мамедова Н.М. и Мехди Санаи. Иран: ислам и власть. - М., 2002; Арабаджян А 3. ИРИ. Экономический потенциал - первая половина 90-х годов. Со статистическим обозрением во второй половине десятилетия и общими характеристиками. Третьего плана развития ИРИ 2000/01-2004/05 гг. - М., 2002; Арабаджян И.А. К пятидесятилетию установления постоянных советско-иранских дипломатических отношений. // Отв. ред. Мамедова Н.М. Иран и Россия. - М.,2004; Авдеева Л.К. Иранская революция 1978-1979 гг.: причины и уроки. — М., 1999; Мамедова Н.М. Иран в XX веке. Роль государства в экономическом развитии. - М., 1997.

11 Parkhomchik L. Modification of Iran's Foreign Policy Orientation in Central Asia // CABAR. 25.08.2016. Режим доступа: https://cabar.asia/en/lidiya-parkhomchik-modification-of-iran-s-foreign-policy-orientation-in-central-asia. Дата обращения: 11.10.2019.

12 Речи имама Хомейни // Путь к свободе (речи и завещания) / Имам Хомейни. - М. : Наука, 1999. - С. 169-294.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

Имом Хомейни таъкидлашича, собик мустамлакалар таъсир этган, узига хослигини йукотган давлатлар, мос равишда СССР ва АКШ услубида кайта ишланган. Шу муносабат билан Эроннинг маданий сиёсати, биринчи навбатда, ташки кийматдан келиб чикадиган баъзи бир тизимни ривожлантириш буйича миллий устуворликларнинг "тортиб олинишига" карши каратилган13.

Ташки сиёсатнинг маданий йуналиши 90-йиллардан бошлаб Эрон Ислом Республикасининг минтакавий сиёсати, биринчи навбатда Марказий Осиё мамлакатларига нисбатан намоён булди. Эроннинг ушбу минтака билан алокалари тарихда чукур илдизга эга булиб, бу минтакани Ахамонийлар давлати бошкарган ва хаттоки хинд-эронликлар хам энг кадимги даврларда бу минтакада таъсир кучларига эга булган.

Урта асрлардаги Бухоро форс маданиятининг мухим марказларидан бири сифатида танилган. XVIII - XIX асрларга кадар Урта Осиёнинг жанубидаги бир катор худудлар Эрон назорати остида форс маданиятининг таъсирида эди. Шундай килиб, умумий тарих ва мумтоз санъат минтака мамлакатлари билан хамкорлик, алокаларни урнатиш ва ривожлантириш учун мустахкам замин сифатида изохланади14.

Эрон Ислом Республикаси ва Марказий Осиёнинг алохида мамлакатлари уртасидаги биринчи маданий хамкорлик тугрисидаги меморандумлар 1993 йилда имзоланган. Ундан кейин маданий марказларнинг очилиши, Дустлик жамиятларининг ташкил этилиши, таълим, фан, маданият сохаларидаги хамкорликнинг айрим сохаларида хужжатлар имзоланиши, илмий конференциялар, кургазмалар, фестиваллар ва хоказолар.

Шубхасиз, минтаканинг бошка мамлакатлари каторида, Тожикистон Эроннинг маданий сиёсатида, биринчи навбатда туради. Икки давлатнинг тил бирлиги, шунингдек, умумий тарихий утмиш ва маданий мерос туфайли алохида уринга эга. Тожикистон мустакиллигининг дастлабки йилларида маданий алокаларни кенгайтиришга харакат килинди. Эрон матбуот ва академик журналларда нашрларни, китоб дуконларининг очилишини куллаб-кувватлади; Эрон элчихонаси форс тилини ургатган кутубхоналар ва факултетларни кайта тиклашга ёрдам берди, шунингдек Душанбе шахрида тожик-форс маданиятини урганиш институтини яратишда мухим рол уйнади.15 Бундан ташкари, минтака давлатларининг маданий кадриятлари хамжамияти

13 https://klauzura. ru/2018/06/kulturnava-politika-islamskoi -respubliki-iran/

14 https://klauzura. ru/2018/06/kulturnava-politika-islamskoj -respubliki-iran/

15 Уостнидж, Э. Внешняя культурная политика Ирана в Центральной Азии: демонстрация политического прагматизма / Э. Уостнидж // Центральная Азия и Кавказ. - 2014. - Т. 17, вып. 4. - С. 131-144.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

Эрон рахбарияти томонидан ва Иктисодий Хдмкорлик Ташкилоти доирасида доимий равишда таъкидланиб келинмокда16.

Эроннинг минтакадаги маданий сиёсатида тил масаласи унга куп жихатдан устуворлик беради. Форс тилининг минтака мамлакатларининг тарихий алокаларида тутган урни ва унинг "Исломнинг иккинчи тили" макоми бир неча бор таъкидланган. Форсийдаги куплаб фалсафий, илмий, бадиий асарлар Эрон, Х,индистон, Марказий Осиёнинг умумий мероси хисобланади. Алохида таъкидлаш керакки, кенг микёсли мумтоз шеър ва форс адабиётининг буюк "Шохнома" Фирдавсий ёдгорлигини алохида таъкидлаш керак, уни бутун Эрон халкларининг миллий достони деб хисоблаш мумкин. Фирдавсийнинг шеъри узига хос стандартга айланди ва Эроннинг узида, Эрон тилида сузлашувчи давлатлар, Туркияда форс адабиётининг кейинги ривожланишига катта таъсир курсатди.

90-йилларнинг бошидан бери Эрон Ислом Республикаси куплаб халкаро маданий тадбирларнинг ташаббускори булди. 1994 йилдан бери Техронда мунтазам равишда утказилиб келинаётган Эроншунослар ва форс

тили ва адабиёти укитувчиларининг конференцияларини утказиш анъанасини кайд этиш мумкин, бу форс тилини укитиш муаммоларига хамда форс адабиёти ва фалсафасининг минтакадаги миллий маданиятларнинг ривожланишига таъсирига багишланган.

Эрон, Тожикистон ва Афгонистондан иборат форсзабон давлатлар иттифокини яратиш гояси мухим ташаббус булди. Уч давлат рахбарларининг биринчи учрашуви 2006 йилда Душанбеда булиб утди ва унинг натижаси якин алокаларни ривожлантиришга каратилган "маданий хамкорлик буйича комиссия" тузиш тугрисида келишув булди.17

МУХ,ОКАМА

Маданий ташаббусларни амалга ошириш турли даражаларда ва парастаталларнинг, биринчи навбатда, Маданият ва ислом йуналиши вазирлигига буйсунувчи Маданият ва исломий алокалар ташкилоти иштирокида амалга оширилади. Бу ташкилот минтаканинг турли мамлакатларида (Тожикистон, Туркманистон, ^иргизистон ва бошкалар) филиалларга эга, шунинг учун маълум маънода уни Хитой маданиятини таркатувчи Конфуций институтининг Эрон эквивалента деб хисоблаш мумкин.

16 Джонстон, У. Культурная политика Ирана в республиках Центральной Азии и Южного Кавказа после 1991 г. / У. Джонстон // Центральная Азия и Кавказ. - 2007. - № 4 (52). - С. 126-140.

17 Уостнидж, Э. Внешняя культурная политика Ирана в Центральной Азии: демонстрация политического прагматизма / Э. Уостнидж // Центральная Азия и Кавказ. - 2014. - Т. 17, вып. 4. - С. 131-144.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

Ислом омили ва умуман Эроннинг маданий ва сиёсий доктринасига ургу берар экан, сунгги йилларда ушбу доктринанинг доираси кенгайганлигини таъкидлаш керак. Исломнинг асосий коидаларига асосланиб, Эрон Ислом Республикаси рахбарияти бир вактнинг узида утмишнинг ранг-баранг маданий белгиларига, шу жумладан Эроннинг Исломдан олдинги тарихига, бой маданий меросига ва анъаналарига мурожаат килади. Минтака мамлакатлари билан умумий тарихий утмиш: Х,инд-Эрон (Ариан) маданий мероси, бугунги кунда нафакат маданий, балки сиёсий ва иктисодий жихатдан хам фаол кайта тикланаётган Ипак йули гояси асосида хамкорликка катта эътибор каратилмокда.

Шундай килиб, Эрон Ислом Республикасининг маданий сиёсати имом Хомейний гояларига катъий асосланган ва авваламбор, глобаллашув тенденциялари таъсирида булган замонавий дунёда айникса долзарб булиб келаётган ноёб ва узига хос миллий анъаналарни саклашга ва минтака давлатлари уртасидаги муносабатларни мустахкамлашга каратилган. Бундан ташкари, маданий нуктаи назардан Эрон дунёга куп нарса айта олади.

Тожикистон президенти Имомали Рахмон 1995 йилдан бери Техронга ун учта расмий ташрифни амалга оширган. Мухаммад Хотамий 2002 ва 2004 йилларда Тожикистонга ташриф буюрган ва ушбу ташриф давомида маданий сохада куплаб келишувлар имзоланган. Эрон Тожикистонни узининг маданий ареалида деб хисоблайди ва хар доим узининг маданий таъсирини утказишга харкат килади. Тожикистон давлат тили тожик тили эронликлар учун таржимонсиз хам тушунарли булсада, бирок йиллар давомида кирилл алифбосидан фойдаланиб келган тожикларни араб алифбосидаги форс адабиёти билан таништириш мураккаб вазифа эди. Кирилл алифбосида тулик саводли булган ва уша пайтда факат 1% араб ёзувини укийдиган ахолида бу кийин кечди.

Эрон билан бир катор газета ва академик журналларнинг нашрлари йулга куйилди хамда Тожикистонда китоб дуконлари очилди. Эрон элчихонаси мамлакат буйлаб форс тили ва адабиёти манбалари сакланадиган кутубхона ва мактабларнинг тикланишига ёрдами. Эрон элчихонасининг маданий булими Тожикистон пойтахтида тожик-форс маданияти тадкикотлари институти,

"Алхода" китоб дукони ва "Пайванд" нашрининг ташкил этилишида мухим рол

"" 18 уйнади. 18

18 file:///C:/Users/User/Downloads/vneshnvava-kulturnava-politika-irana-v-tsentralnov-azii-demonstratsiva-

politicheskogo-pragmatizma.pdf

18

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

Маданий алокалар буйича биринчи меморандумлар 1993 йилда имзоланган ва Эрон маданий мувофиклаштириш маркази маълумотларига кура, Душанбе Эроннинг чет элдаги энг фаол маданий муассасаларидан бири хисобланади. 1995 йил июн ойида Рахмоннинг Эронга сафари ва Хотамий даврида.

Эрон Тожикистон мустакилликка эришгандан бери ривожланган маданий алокаларга асосланган, иктисодий сармоявий сохалардаги алокаларни кенгайтириш тарафдори эканлигини таъкидлади.

Хотамийдан кейин Ахмадинежод ва хозирда Х.Рухоний хам маданий сохадаги муносабатларни ривожлантиришга интилди. Бу даврда Эроннинг Гарб билан муносабатларини тавсифловчи риторикадан фаркли уларок, Ахмадинежоднинг Марказий Осиёга ва хусусан Тожикистонга нисбатан тутган позицияси пратматик эди, Хотамий билан ухшаш томонларда муштарак маданий узига хослик тушунчасини бошлангич нукта сифатида ишлатди.

Маданий лойихаларга Эрон сармояси 2006 йил июл ойида Тожикистоннинг Носир Хосро университети кошида очилган Эрон Маданият палатасини ташкил этишни молиялаштириш билан давом этди.

2006 йил Душанбеда Эрон, Тожикистон ва Афгонистоннинг уч форсзабон давлат рахбарлари уртасида биринчи кушма саммит булиб утди. Уч халкнинг маданий якинлиги, муштарак маданиятга асосланган якин алокаларни давом эттиришда маълум даражада тайёрлигини исботлади. Учала мамлакат хам 2008 йил март ойида Форс тилида сузлашувчи иттифокнинг Иктисодий Кенгашини тузишга келишиб олдилар. Х,ар йилги уч томонлама йигилишлар давом этмокда, Эрон ва Тожикистон хамкорликни кенгайтиришга катта гайрат курсатмокда ва Афгонистон хам унда мухим рол уйнаб келмокда.

^амкорликни ривожлантиришга каратилган бундай уринишларга карамай, айрим масалаларда халигача ягона келишувга эришилмаган. Масалан, Эрон телеканалларини эфирга узатилишидан Тожикистон хам Афгонистон хам Эрондаги мафкуравий жараёнлар боисидан хавотир билдиради. Учта давлатнинг маданий муштараклигига карамай, уларнинг кадриятлари, кизикишлари ва давлат сиёсати турлича.19 Масалан, Эрон телевидениясида аёллар телэшиттирувчилари учун румол ураб туришлари мажбурий булса хам, дунёвий Тожикистонда бундай амалиёт норма сифатида кабул килинмайди.

Эксперт Нажибзаданинг таъкидлашича, форсий тилда сузлашувчи миллатлар иттифокини тузишга уриниш "Эроннинг таъсирини кенгайтириш ва Марказий Осиё минтакасидан дунё учун эшик вазифасини бажарувчи восита"

19 Medrea S. Persian-Speaking Union Created by Afghanistan, Iran, Tajikistan // Central Asia-Caucasus Analyst, April 2008, Vol. 10, No. 7. P. 15—17

сифатида фойдаланишни англатиши мумкин. Уз давриа Ахмадинежод Эрон, Тожикистон ва Афгонистон уртасидаги умумий Форс алокаларини кайта уйготишда Тожикистоннинг хисса катта эканлигига ургу беради.

Тожикистон мустакилликка эришганидан бери олдинги ташаббуслар шуни курсатмокдаки, бу хар кандай янги амбицияларга эмас, балки икки давлат уртасидаги маданий хамкорликни ривожлантиришга каратилган харакатлар билан давом этди. Ахмадинежоднинг вориси Хдсан Рухоний хам Тожикистон билан маданий алокаларини чукурлаштиришга интилмокда.

Туркманистон билан Эрон уртасида 1993 йил маданий алокаларни кенгайтириш буйича биринчи меморандум имзоланди. 1994 йилда Эроннинг Ашхабоддаги элчихонасида маданий атташе уз фаолиятини бошлади. Тез орада унинг ташаббуси билан 1999 йилда Эрон маданий маркази уз фаолиятини бошлади. Марказда хар йили 100 га якин талаба тахсил олади, форс маданияти ва тилини урганади. Марказда кошида кутубхона ташкил килинган. Марказ Эрон маданиятини таргиб килиш максадида хар йили филмлари ва санъатининг бошка турлари буйича кургазмалар ташкил килади.

2003 йил март ойида, Туркманистон собик президенти Сапармурат Ниёзов Техронга килган давлат ташрифи давомида бир катор келишувларга, шу жумладан маданий хамкорликни кенгайтиришга оид битим имзолаган. Эронлик сиёсатшунос Давуд Хермидас Баванд Туркманистон билан маданий сохадаги алокалар мухим эканлигига ургу бериб "Эрон учун Туркманистон форс маданиятининг ареалида хисобланади. Сиёсий ва иктисодий алокалар ривожланиб бориши мухим, аммо маданият сохасидаги алокалар алохида ахамиятга эга" - деди20.

Баванднинг "Туркманистон Эрон маданий ареалида" дейиши балки маданий шовинизмни англатиши мумкин, бирок маданият Эрон учун Туркманистон билан алокаларни ривожлантириш воситаларидан бири эди. 2005 йил апрел ойида маданият маркази ташаббуси билан Туркманистон Маданият вазирлиги билан хамкорликда Ашхободда, ун иккинчи асрда хозирги Туркманистонда тугилган форс тилида ижод килган шоир ва маданият арбоби Анвари хотирасига багишланган конференция ташкил килинди. Маданий сохадаги хамкорлик унчалик катта булмаган иш булса хам, маданият икки давлат уртасидаги муносабатларни ривожлантиришда дипломатик восита сифатида хизмат килади.

2006 йил июл ойида Махмуд Ахмадинежод Туркманистонга ташриф буюрган (Туркманистон ва Тожикистонни камраб олган), аммо ушбу ташриф

20 вебсайт ОИКС (Ашхабад) [http://ashgabat.icro.ir/index.aspx?siteid=162&pageid=5120]

давомида маданий масалалар кун тартибида турмаган, асосий эътибор табиий газ сохасидаги хамкорликни ривожлантириш булган. 2007, 2010, 2012 ва 2013 йилларда булган ташрифлар Эроннинг кушниси билан яхши муносабатларни ривожлантиришга ахамият беришини таъкидлади, аммо натижада эришилган келишувлар яна иктисодий характерга эга эди яъни томонлар маданий сохадаги хамкорликни ривожлантиришга ташаббус курсатмади21.

2010 йил феврал ойида Эрон Наврузни халкаро маданий нишон сифатида тан олиш тугрисидаги БМТ резолюциясини куллаб-кувватлаган холда, жамоатчилик билан алокалар сохасида озгина ютукларга эришди. Кейинчалик Эрон биринчи Навруз халкаро байрамини утказди, унга собик президент Ниёзовнинг вориси Гурбангули Бердимухаммедов хам катнашди (амалдаги президент). Шунингдек, Тожикистон, Афгонистон ва Ирок президентлари билан бирга Бердимухаммедов Техронда утказилган Наврузнинг иккинчи халкаро байрамига ташриф буюрди ва Ашхабод 2013 йилда туртинчи бор бундай йигинга мезбонлик килди, унда Ахмадинежад иштирок этди ва шу билан маданий алокаларни янада мустахкамлади.

Эрон ва Узбекистон уртасидаги маданий алокалар кадим тарихга бориб такалсада, у бугунги кунда фаол эмас. Оз булсада Эрон Узбекистон маданий ва маърифий алокаларни йулга куйган. Эрон Ислом Республикасининг Узбекистондаги фавкулодда ва мухтор элчиси Саид Гулпоягоний 1993-йил октабрда Узбекистон Фанлар Академиясининг Шаркшунослик институтига форс тилининг куп жилдли мукаммал лугатини, Алишер Навоийнинг дастхати нусхаларини такдим этди.

1993-йил 18-октабрда Эрон Президенти Али Акбар Хошимий Рафсанжонийнинг Узбекистонга расмий ташрифи мамлакатлар уртасида маданий хамкорликнинг янада самарали булишига кумаклашди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Шунингдек, 2002-йил Самарканд шахрида Эрон маданият маркази ва унинг кошида шифохона хам очилган. Шунингдек, Самаркандда Эроннинг "Доктор Обидий" фармасевтика ширкати билан кушма корхона тузилган. Икки давлат уртасидаги маданий ва маърифий алокалар 1999-йил 8-

сентабрда таъсис этилган Самарканддаги "Узбекистон-Эрон" дустлик жамияти доирасида олиб борилмокда22.

Шунингдек, касб-хунар коллежлари укувчиларини бозор иктисодиёти ва иш берувчиларнинг эхтиёжларига жавоб берадиган мутахассисликлар буйича тайёрлаш хамда ишга жойлаштириш борасидаги ишларни такомиллаштириш,

21 https://en.mehrnews.com/news/131557/Turkmenistan-to-host-Iranian-cultural-week

22 https://cyberleninka.ru/article/n/kulturnaya-politika-irana-v-respublikah-tsentralnoy-azii-i-yuzhnogo-kavkaza-posle-

1991-goda

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

таълим ва укитиш сифатини бахолашнинг халкаро стандартларини жорий этиш асосида олий таълим муассасалари фаолиятининг сифати хамда самарадорлигини ошириш, олий таълим муассасаларига кабул квоталарини боскичма-боскич купайтириш, илмий-тадкикот ва инновация фаолиятини рагбатлантириш, илмий ва инновация ютукларини амалиётга жорий этишнинг самарали механизмларини яратиш, олий укув юртлари ва илмий-тадкикот институтлари хузурида ихтисослаштирилган илмий-экспериментал лабораториялар, юкори технология марказлари ва технопаркларни ташкил этиш масаласида хам хамкорлик давом этмокда.

ХУЛОСА

Марказий Осиёга нисбатан Эроннинг маданий ташки сиёсатини экспертлар куйидагича бахолашади. Эрон иктисодий жихатдан минтакада устуворлик учун интилаётган давлатлар билан ракобатлаша олмайди, шунинг учун маданий таъсирга ургу бериб шу оркали иктисодий ва сиёсий максадларига эришишга харакат килади. Аммо, бу бепул китобларни таркатиш ва маданий лойихаларни хайрия килишни хохлайдиган, яъни, соф фойда келтирувчи кушни сифатида харакат килишини англатмайди. Эроннинг минтакадаги манфаати тарихий алокаларга асосланган булиб, улар маданий етакчилик туйгусини ривожлантиради.

Эроннинг Марказий Осиёга ёндашишидаги прагматизми Эрон ташки сиёсатининг бошка йуналишларини тахлил килишга ёрдам беради. Бу Эрон халкаро меъёрларга мувофик харакат килиши мумкинлигини, шунингдек халкаро масалаларда унинг номувофик актёр ёки "муаммолар ишлаб чикарувчи" сифатида кабул килинишидан кескин фарк килувчи конструктив роль уйнаши мумкинлигини курсатади. Шунингдек, бу Эрон ташки сиёсати буйича экспертларга муносабатларнинг турли томонларига ургу беришда куп

" 23

киррали ёндашувини намойиш этади .

Эрон узининг маданий воситаларига таяниб, уз таъсирини кучайтириши мумкинлиги хакида тушунча мавжуд. Эрон халкаро санкциялар остида булса хам, узининг маданий ахамиятига ургу бериб, уз мавкеини саклаб колиш ёки хаттоки олдинга силжиш зарур деб топди. Бу нафакат миллий узига хослик ва цивилизация меросидан гурурланиш, балки Эроннинг ташки дипломатиясида конструктив куч сифатида ишлатилиши мумкинлигини курсатди. Шуниси эътиборга лойикки, Эрон билан маданий алокалари энг кам ривожланган Марказий Осиё давлати Узбекистондир ва шу билан мураккаб геосиёсий муносабатлар туфайли маданий алокалар кандай бархам топиши мумкинлигини

23 https://en.mehrnews.com/news/131557/Turkmenistan-to-host-Iranian-cultural-week

курсатмокда. Тил ва маданият якинлигига карамасдан ва узок йиллардан бери фаол хамкорлик килиб келаётган Тожикистон хам 2014 йилга келиб Эрон билан алокаларини шубха остига куйганлиги маданий алокалар хамма максадларга етиш имкониятини бермаслигини исботлади24.

Эроннинг минтака билан муносабатларида маданиятнинг урни урганилиши Эрон халкаро дипломатиясида Маданий ва исломий муносабатлар ташкилотлари каби актёрларнинг ахамиятини хам ойдинлаштирмокда 25 . Тахлиллар шуни курсатдики, Эроннинг минтакадаги оммавий дипломатиясининг асосий кисми ханузгача президентлар ва вазирлар делегацияларининг икки томонлама учрашувлари нуктаи назаридан амалга оширилаётган булса-да, аксарият "жойларда" ташаббуслар Эроннинг маданий вакили ICRO оркали амалга оширилмокда. Юкорида таъкидлаб утилганидек, ушбу ташкилот Олий рахбарнинг идорасига тугридан-тугри жавоб беради ва шунинг учун Ислом республикасининг мураккаб тузилмасининг ушбу кисмининг халкаро таъсирини саклаб колиш учун мухим роль уйнайди.

Охир окибат минтакада Эрон рахбариятининг иштиёки пастлигича колмокда ва Эрон бундан хабардор, аммо маданий алокалар ва умумий меросдан фойдаланиш ханузгача Эроннинг бошка, янада прагматик услубидаги ташки дипломатия рамзи булиб хизмат килиши мумкин.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES)

1. Хайдаров А. Центральная Азия во внешней политике Исламской Республики Иран: Дис... д-ра политических наук: ТашГИВ. Т., 1996. - 381 с.

2. Хайдаров А. Центральная Азия во внешней политике Исламской Республики Иран: Дис... д-ра политических наук: ТашГИВ. Т., 1996. - 381 с.Н.Абдуллаев ва бош. Эрон Тарихи. - Т., ТошДШИ - 2016

3. Авдеева Л.К. Иранская революция 1978-1979 гг.: причины и уроки.- М., 1999

4. Бажанов Е.П. Актуальные проблемы международных отношений. Избранные труды в 3-х томах. — М., 2001;

5. Бажанов И. И. Современный мир. - М., 2004;

6. Богатуров А.Д., Косолапое И.Л. Очерки теории и политического анализа международных отношений. - М, 2002;

7. В.И.Месамед. Иран в Центральной Азии: два десятилетия диалога. М.,2010. 266 ст

24 https://caa-network.org/archives/10150 «Мягкая сила» Ирана в Центральной Азии: беседа аналитиков Bilig Brains

25 file:///C:/Users/User/Downloads/vneshnyaya-kulturnaya-politika-irana-v-tsentralnoy-azü-demonstratsiya-

politicheskogo-pragmatizma.pdf

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

8. Дехгани-Фирузабади С.Д. Внешняя политика Исламской Республики Иран. Тегеран, 2010. - С.130.

9. Мамедова Н.М. Иран в XX веке. Роль государства в экономическом развитии. - М., 1997.

10. Мехди Санаи. Отношения Ирана с Центральноазиатскими странами СНГ. (Социально-политический и экономические аспекты). - М., 2002

11. Речи имама Хомейни // Путь к свободе (речи и завещания) / Имам Хомейни. - М.: Наука, 1999.

12. Firoozabadi D. Iran's Foreign Policy Principles and Priorities//URL: http://www.iranreview.org/content/Documents/Iran-s-Foreign-Policy-rinciples-and-Priorities.htm - November 12, 2017

13. Friedman B. The Principles and Practice of Iran's Post-Revolutionary Foreign Policy//URL: https: //www.academia.edu/1217862/- 12.04.2018.

14. Golmohammadi V. The Foreign Policy of the Islamic Republic of Iran: Prospects for Change and Continuity // All Azimuth. - Tehron. - V8. - №1. - 2019. - Р.93-102

15. Medrea S. Persian-Speaking Union Created by Afghanistan, Iran, Tajikistan// Central Asia-Caucasus Analyst, April 2008, Vol. 10, No. 7. P. 15-17

16. Parkhomchik L. Modification of Iran's Foreign Policy Orientation in Central Asia//CABAR.25.08.2016.https://cabar.asia/en 11.10.2019.

17. R.K. Ramazani, "Iran's Foreign Policy: Both North and South," The Middle East Journal, Vol. 46, No. 3 (1992), pp. 393-412.

18. Tahaii S.J. Imam Khomeini and the Foundations of the I.R. I's Foreign Policy // Foreign Relations International. - Quarterly 1. - №1. - 2009. - Р.24-59.

19. Azizov D. Uzbekistan-Turkmenistan-Iran-Oman transport corridor establishment discusse// http://www.arab-news.biz/arab-league/oman/2015/02/19/ February 19,

2015

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.