Научная статья на тему 'ХИТОЙНИНГ ЎРТА ШАРҚДАГИ СИЁСИЙ-ИҚТИСОДИЙ ДИПЛОМАТИЯСИ'

ХИТОЙНИНГ ЎРТА ШАРҚДАГИ СИЁСИЙ-ИҚТИСОДИЙ ДИПЛОМАТИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
359
43
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ўрта Шарқ / иқтисодий дипломатия / Марказий Осиё / Эрон / углеводород / Хитой дипломатияси. / Middle East / economic diplomacy / Central Asia / Iran / hydrocarbons / Chinese diplomacy.

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Муҳаммадсиддиқов, Муҳаммадолим

Ушбу мақола Хитой Халқ Республикасининг ташқи сиёсатида иқтисодий дипломатияси ва унда Ўрта Шарқ давлатларининг ўрни таҳлил қилинган. Тадқиқотда шунингдек, Форс Кўрфази давлатлари ва ХХР ўртасидаги энергетика соҳасидаги алоқалар тадқиқ этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CHINESE POLITICAL AND ECONOMIC DIPLOMACY IN THE MIDDLE EAST

The article analyzes economic diplomacy in the foreign policy of the People's Republic of China and the role of the Middle East countries in it. The study also explores the energy relations between the Gulf countries and the PRC

Текст научной работы на тему «ХИТОЙНИНГ ЎРТА ШАРҚДАГИ СИЁСИЙ-ИҚТИСОДИЙ ДИПЛОМАТИЯСИ»

ХИТОЙНИНГ УРТА ШАРВДАГИ СИЁСИЙ-ЩТИСОДИЙ

ДИПЛОМАТИЯСИ

d 10.24412/2181 -1784-2021 -1 -669-678

Мухаммадсиддиков Мухаммадолим

Узбекистон халкаро ислом академияси "Халкаро муносабатлар ва ижтимоий фанлар" кафедраси мудири, сиёсий фанлар доктори, профессор

Аннотация. Ушбу макола Хитой Халк Республикасининг ташки сиёсатида иктисодий дипломатияси ва унда Урта Шарк давлатларининг урни тахлил килинган. Тадкикотда шунингдек, Форс Курфази давлатлари ва ХХР уртасидаги энергетика сохасидаги алокалар тадкик этилган.

Калит сузлар: Урта Шарк, иктисодий дипломатия, Марказий Осиё , Эрон, углеводород, Хитой дипломатияси.

Annotation. The article analyzes economic diplomacy in the foreign policy of the People's Republic of China and the role of the Middle East countries in it. The study also explores the energy relations between the Gulf countries and the PRC.

Keywords: Middle East, economic diplomacy, Central Asia, Iran, hydrocarbons, Chinese diplomacy.

Хитой Халк Республикаси бугунги дунёнинг А^Шдан кейинги иккинчи иктисодиётини узида мужассамлаштирган кудратли давлатдир. Эътиборлиси шундаки, ушбу мамлакатнинг глобал иктисодиёт ва бошкарувдаги урни мунтазам равишда мустахкамланиб бормокда. Бунинг зиддиятли окибатларидан бири ХХР ва А^Ш уртасидаги иктисодий, сиёсий ва харбий сохалардаги ракобатнинг кучайишида тобора ёркинрок намоён булмокда. Хитой узининг глобал даражадаги етакчи давлатга айланиш режаларини ошкор эълон килмокда. Ушбу мамлакат илмий жамоатчилиги томонидан нашр этилаётган ишларда "Хитойнинг инсоният тараккиёти, келажагига хисса кушишдай вазифаси бор. Борган сари бу хисса глобал бошкарувда уз ифодасини топмокда" деган катта амбицияларни узида мужассам этган хулосалари ёки Си Цзинпиннинг "дунё - катта макон, у муаммолар билан тула. Халкаро хамжамият Хитойнинг овозини эшитиб, режасини куришни истайди.

Хитой хозир булиши керак" 1 каби баёнотлари хам ушбу фикрни тасдикламокда. Шунингдек, дунёнинг нуфузли сиёсатшуносларининг хулосалари, жумладан, катта шов-шувларга сабаб булган "Хитой галаб козондими?"2 китобининг муаллифи сингапурлик машхур профессор Кишор Махбубанининг коронавирус пандемияси глобал иктисодий тараккиёт йуналишларини узгартирмайди, яъни у марказида А^Ш турган глобаллашув жараёнларини Хитойга интилувчи глобаллашув билан алмашинувини тезлаштиради деган маънодаги башоратлари тобора купрок оммалашиб бормокда.

Бундан А^Ш бошчилигидаги ривожланган Гарб дунёсининг хавотири ошиб бормокда, Хитой тараккиётини тезлаштиришга ёрдам бериши мумкин булган замонавий технологияларнинг ушбу мамлакатга киришини олдини олишга каратилган чораларни курмокда. Иккинчи тарафдан, Хитойнинг мунтазам кучайиб бораётган кудрати унинг гиперкуламларни камраб олаётган геосиёсий ташаббуслари шаклида уз ифодасини топмокда ва дунё харитасини узгартиришда давом этмокда. Бунинг натижасида нафакат Хитой билан бевосита кушни булган, балки ундан олисларда жойлашган мамлакатлар хам янги геосиёсий вокелик таркибидаги узларига мос уринни излашга мажбур булмокдалар. Айникса, "Бир макон, бир йул" ташаббуси халкаро микёсдаги ва купинча зиддиятли акс-садоларни келтириб чикармокда. Ушбу ташаббус ёки геосиёсий гиперлойиха курукликдаги кисмининг кок юрагида жойлашган Марказий Осиё мамлакатлари, жумладан, Узбекистон Республикаси хам ана шундай шароитда ривожланаётган давлатлар каторига киради.

Хитой ташки сиёсати концепцияси халкаро муносабатларнинг барча масалалари буйича Хитойнинг тулик мустакиллик ва эркинлик асосида иш куриши, харбий куч ва гегемонияга карши туриши, блокларга кушилмаслиги, шуниндек, супердержавалар билан стратегик алокалар урнатишдан сакланичи каби фундаментал ёндашувларга асослангандир.

Сунгги ун йилликларда чегарадош давлатлар билан халкаро муносабатларда Хитой сезиларли натижаларга эришди. Биринчидан, уларнинг купчилиги билан хамкорлик ва стратегик шерикчилик муносабатлари урнатилди. Хусусан, икки томонлама ташрифлар давомида Туркманистон, Тожикистон ва ^иргизистон билан стратегик шериклик муносабатлари

1 r^o6a^ 6om^apyBga Xhtoh eTaKHHOTra. TomKeHT, Oothh Megna, 2019, 7-6.

2 Mahbubani K. Has China Won? The Chinese Challenge to American Primacy. Singapore National University Press. 2017.

шаклланди. Индонезия ва Малайзия билан эса алокалар хар томонлама стратегик шерикчилик муносабатлари даражасигача кутарилди. Иккинчидан, сохалараро алокаларнинг самарадорлиги ошди. Учинчидан, савдо-иктисодий алокалар жадал ривожламокда: кушни худудлар билан савдо айланмаси 100 млрд. дан 1,3 трлн. долларгача ошди3 . Туртинчидан, минтакавий кооперация чукурлашмокда. Бундан ташкари, Хитой кушни мамлакатлар олдида катор мажбуриятларни уз зиммасига олди. Жумладан, таълим сохасида якин 10 йилда хорижлик талабалар учун 40 мингдан ортик давлат степендияларини ажратиш, якин 5 йил ичида эса, Индонезия билан узлуксиз талабалар алмашиш, Покистон учун 100 нафар Хитой тили укитувчиси тайёрлаш ва Конфуций институтлари сонини купайтириш буйича махсус лойихалар амалга оширилмокда.

Узбекистон учун 2005 йилдан Тошкент давлат шаркшунослик институти кошида, 2013 йил сентябрдан эса, Самарканд давлат чет тиллар институти кошида Конфуций институтларининг булимлари ташкил этилди. Бу уринда Хитойдаги Марказий Осиё минтакасига ихтисослашган фонд томонидан ажратилган маблаглар 200 млн. юангача (32,9 млн. доллар) оширилганини хам таъкидлаш лозим.

Охирги йилларда ХХР ташки сиёсатида уз ифодасини топаётган жихатлардан бири "Адолат ва фойда концепцияси" деб аталмокда. Ривожланаётган мамлакатлар билан муносабатларида Хитой бир вактнинг узида катор максадларни кузлайди. Уларга барча боскичларда сиёсий ичончни мустахкамлаш, тегишли сохаларда узаро фойдали хамкорликни чукурлаштириш, гуманитар йуналишда (туризм, согликни саклаш, таълим ва хкз.) узаро алмашувни кенгайтириш, халкаро ва минтакавий масалаларни ечимини излашда якин хамкорлик йулидан бориш ва бошкалар киради. Зикр этилган концепция доирасида Хитой хар бир минтака учун алохида стратегик лойихаларни ишлаб чиккан. "Адолат ва фойда концепцияси" айнан ХХР раиси Син Цзинпиннинг 2013 йил Африкага килган ташрифида илгари эълон килинган эди. Унга кура, Хитой ривожланаётган мамлакатлар билан муносабатида узаро ишонч, тенглик, дустлик тамойилларига асосланмокчи, уларнинг адолатли хамкорлик ва прогрессив интилишларини куллаб-кувватламокчи эканини билдирган эди. Хитой рахбарларининг фикрича, фойда

3Мокрецкий А. Основные направления китайской дипломатии // Проблемы Дальнего Востока №1, 2015 г.- С.47.

икки томонлама булиши керак ва Хитой тегишли давлатлар билан биргаликда ривожланишни амалга оширишга тайёр4 .

Хитой Ташки ишлар вазири таъкидлаганидек, "Адолат ва фойда концепцияси" Хитой дипломатияси анъаналари ва узига хос социалистик мамлакат булган ХХРнинг гоялари кесишган нуктадир. Концепция Хитойнинг ривожланаётган мамлакатлар билан муносабатларини кенгайтирувчи мухим омил ва Хитой дипломатиясининг "байроги"га айланди5. Унинг мохиятини ташки сиёсатда "юмшок куч" омилидан самарали фойдаланиш ташкил этади дейиш мумкин.

Аммо Гарб дунёси Хитойнинг Африкага кириб келаётганидан хавотирда. Гарб оммавий ахборот воситалари хакли равишда Хитойнинг Африкага булган кизикиши кудратли давлатнинг юксалаётган иктисодиёти эхтиёжларини туларок кондириш учун табиий ресурсларни излаш билан богламокда. Шу билан баробар, улар Хитойни уз сармоялари билан Африкадаги диктаторларни куллаб-кувватлашда хам айбламокда.

Замбиялик иктисодчи Д.Моё "юмшок куч"дан фойдаланиш, ер, сув, минерал хомашёлар каби манбаларга эришиш ва уларни йигиш шу кунгача Хитой ривожланиш стратегиясининг асосий сифати булиб хизмат килмокда6" деб таъкидлайди. Лекин, унинг фикрича, ХХРнинг бошка стратегияга утиш эхтимоли хам бор. Унда мамлакат "каттик кучдан" фойдаланиб, ресурсларни, айникса, Африка ресурсларини кулга киритиш учун харбий омилга асосланган мустамлакачилик стратегиясини куллаши хам эхтимолдан холи эмас.

Форс курфази минтакаси дунёдаги нефт захираларининг 65 фоизи ва газ захираларининг 30 фоизи тупланган нефт ва газга энг бой минтакадир7. Бу ерда Эрон, Саудия Арабистони, Ирок, Кувайт, Бирлашган Араб Амирликлари, шунингдек, дунёдаги табиий газ захираларининг 15% дан купрогига эгалик килувчи Катар каби нефт казиб олувчи давлатлар жойлашган. Шу билан бирга, ушбу минтака сиёсий бекарорлик билан ажралиб туради. Бу ердаги вазият узок вакт давомида кизгин куролланиш пойгаси, хал этилмаган Эрон ядровий муаммоси, Ирок ва Сурия ва Ямандаги кескин вазият, халкаро терроризмнинг

4& Цзиньпин завершил визиты в страны Африки и отбыл из Йоханнесбурга в Китай //

http://russian.news.cn/2015-12/06/c_134888716.html

5Главный функции и оязанности Минестерства иностранных дел КНР//

www.fmprc.gov.cn/mfa chn/wjdt 611265/sjxw 61127.html

6Цзун Хэ Строительство отношений нового типа//Китай №10(120) октябрь 2015. - C. 18.

7 BP Statistical Review of World Energy 2005. London: BP, 2005. Р. 162/

кучайиши ва ташки кучларнинг ички сиёсатга аралашиши туфайли минтака хавфсизлигини таъминлаш кундан кунга мураккаблашиб бормокда.

Минтакадаги нуфуз учун курашнинг асосий иштирокчиларидан бири -бу, шубхасиз, Хитой. Бунинг негизида турган омил эса - иктисодий масаладир. Шунинг учун хам хозирги вактда Хитой амалда Курфазнинг бир катор давлатларидаги асосий сармоядор ва бизнес шерикка айлангандир. Пекин Якин Шаркда тинчлик урнатиш жараёнида БМТ ташаббуси билан утказилган турли тинчликпарварлик миссияларда иштирок этади, Россия ва Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзо бошка давлатлар билан биргаликда Сурия можаросининг сиёсий-дипломатик ечимини топишга чакиради хамда терроризм ва гиёхванд моддалар савдосига катъиян каршилик курсатади.

Бирок, баъзи тадкикотчиларга кура, 1980-йилларнинг урталарига - 90-йилларнинг бошларига кадар Курфаз минтакасидаги вокеалар ривожига Хитой жиддий таъсир курсатмади. Масалан, Лондон Олий Иктисодиёт Мактабининг профессори, Якин Шарк буйича мутахассис Фред Хрлидайнинг фикрича, якингача замонавий Якин Шарк тарихи Хитой хакида бирон бир эслатмасиз ёзилиб келингани8 айни хакикатдир.

Россия дипломати, Россия Ташки ишлар вазирлиги хузуридаги МГИМО профессори С.З. Жизнин буни 1980-йилларнинг иккинчи ярмидаги шароитлар билан изохлайди. ХХР, соф экспортчидан энергия ташувчисининг сузсиз импортчисига айланиб, унинг энергия хавфсизлигининг ташки сиёсий кафолатларини энергия дипломатияси учун устувор вазифа сифатида белгилаб олди, улар орасида нефт импортини диверсификация килиш, мамлакатга углеводородларни баркарор етказиб бериш ва давлатни дипломатик куллаб-кувватлаш киради9.

Хитойнинг Форс курфази мамлакатларининг табиий бойликларига кизикиши, иктисодий ривожланишнинг жадал суръатлари туфайли энергия хомашёсининг доимий усиб бораётган хажмига булган эхтиёждан келиб чикади10. Бу, уз навбатида, анъанавий равишда, энг йирик нефт импортчилари билан минтакавий ракобатнинг кучайишига олиб келади.

Форс курфази минтакаси ахамиятини Хитойнинг геосиёсий манфаатлари нуктаи назаридан куриб чиксак, Х,ормуз бугозининг логистик кийматини

8 Fred Halliday. The Middle East in International Relations: Power, Politics and Ideology (The Contemporary Middle East). Cambridge: Cambridge University Press, 2005. Р. 68.

9 Zhiznin S.Z. Russian energy diplomacy: the economy, politics, and practice. Moscow: OOO «1st Bruk», 2005. P/ 331.

10 Ladislaw S. Energy and Development Trends: The Role of Rapidly Emerging Countries // Centre for Strategic and International Studies. 2013, Ns 2. Available at: http://csis.org/files/publication/ 111219_Ladislaw_EnergyDevelopment_Web.pdf.

таъкидлаб утиш керак. У оркали Хитой узининг нефт ресурсларининг 55 фоизини импорт килади11. Ушбу сув йулагининг узига хослиги ва стратегик вазни шундан иборатки, Х,ормуз араб ва Эрон углеводородларини учинчи мамлакатларга ташиш мумкин булган ягона транзит йули хисобланади. Бу хакли равишда жахон бозорига, шу жумладан АКШ, Европа Иттифоки мамлакатлари ва Осиё-Тинч океани минтакасига нефт етказиб беришнинг энг мухим йуналишлардан бири хисобланади. Дунё буйлаб нефт етказиб беришнинг 40% дан купроги (асосан, Ирок, Кувайт, БАА, Эрон) ва нефт махсулотлари (асосан, Кдтардан - суюлтирилган газ) оркали ва Форс курфазидаги умумий экспортнинг 93% у оркали утади12.

Ушбу сув транспорти артериясини тусиб куйиш хавфи хам техник, хам сиёсий сабабларга кура пайдо булиши мумкин. Форс курфазига кириш учун хар кандай кема Эроннинг худудий сувлари оркали бугиннинг маълум кисмини сузиб утишга мажбур булади. Бирок кемаларнинг Х,ормуз оркали утиши БМТнинг кемаларни транзит утиш конуни тугрисидаги Конвенциясининг 3-кисми томонидан назорат килинишига карамасдан, Эрон хам А^Ш сингари ушбу халкаро шартномани ратификация килмаган. Бундан келиб чикадики, Техрон чет эл кемаларини уз сувлари оркали утказишга мажбур эмас, гарчи хозирда ЭИР бунга халакит бермаса ва сув окими одатдаги режимда ишлаётган булса-да.

2012 йил июл ойида Эрон парламентининг ярмидан купрок аъзоси Эрон нефтини сотиб олишга эмбарго куйган Гарбнинг санкцияларига жавобан Х,ормуз артериясини блокировка килиш тугрисидаги конунни маъкуллади. Эроннинг иктисодий шерикларидан бири булган Хитойнинг муносабати узокка чузилмади. Европа Иттифоки мамлакатлари, Япония ва Корея Республикаси узларининг А^Шдаги иттифокчилари билан ушбу мамлакатнинг эмбаргосига карши факат декларатив даражада бирдамликни намойиш килар эканлар, мукобил нефт экспортчисини кидириш бошланганлиги хакидаги баёнотлар билан чекланиб колишган. Туркия, Жанубий Африка, Х,индистон ва Шри-Ланка Вашингтоннинг чакирикларига кулок солмади, Хитой эса Саудия Арабистони кироллигидан нефт етказиб беришни кенгайтириш буйича музокараларни

11 Bruno de Paiva. Strait of Hormuz: globally significant as ever — analysis // Eurasia review. News and analysis. Available at: http://www.eurasiareview.com/21042014-strait-of-hormuz-globally- significant-as-ever-analysis.

12 Through the eye of a needle. Critical locations of oil transportation. 2011. Available at: http://www.novoteka.rWr/Economics.Energetics.OilAndGas? lastdate=/2011-02-20.

Somnagu, my SunaH Supra, 3poH He^THHHHr HMnopTHHH geapnu ApMHra

13

KucKapTHpgu13.

neKHHHHHr ymSy познцнaсн BamHHrroH SunaH TexpoHra HucSaraH gycroHa MyHocaSaraapHH pHBo^naHTHpumgaH KynpoK MaH^aaTgopnuru SunaH rooxnaHagu, nyHKH Â^ffl SomHunHrugarH Fapô MaMnaKaraapu XuTofi KoMnaHH^napu ynyH MaxcynoTnapHHHr acocnfi So3opu Ba ннвестнцнa Ba нннoвaцнoн TexHonornanapHHHr acocnfi MaHSau xncoSnaHagu. fflyHHHr ynyH x,aM Xhtoh 6np Hena 6op Â^ffl ^ofigacura TaHnoB KHnumra Ma^ôyp Syngu. fflyHgafi KH^HS, 2006-2008 fiunnapga Xhtoh EMT XaB^cronHK KeHramHHHHr 3poHra Kapmu caH^H^napHH ^opufi этнm TyFpucHgarH KapopuHH Ky.nnaS-KyBBaraagH Ba 2008 fiunga Xhtoh SaHKnapu Â^ffl Mygo^aa Ba3Hpu PXefiTCHHHr 2007 fiun oxupuga neKHHra Tampu^ugaH KefiHH 4 ofi gaBoMHga 3poH SaHKnapu SunaH xaMKopnuKHH

" 14

TyxrargH .

ffly ôunaH Supra, Xhtoh Ba PoccuAHHHr TamKH ëpgaMH 3poHHHHr agpoBHH gacTypu SyfiHHa My3oKapanap ^apaëHHHH gaBoM эттнpнmгa hmkoh apargu Ba HKTucoguH caH^uanapHHHr SocKHHMa-SocKUH 3au^namHmura ëpgaM Sepgu. ffly caSaSnu XHTofi-3poH MyHocaSaraapuHHHr Sup MyHHa 3HggHtfrau Synumura KapaMafi, ynapga H^oSufi BeKTop ycTyBopnuK KH^MoKga.

YraeBogopoggap caBgocugaH TamKapu, xapSufi-TexHHKaBHfi, caHoaT, KumnoK xy^anuru coxanapugaru xaMKopnHK, Xhtoh Ba 3poH EywK HnaK fiynHHH THKnam SyfiHHa KymMa pe^anapra эгa. Xhtoh ymSy nofiuxaHH geHrH3 Ba xaBo fiynapura anTepHaTHBa cu^araga KypMoKga. 3poHHHHr FapS MaMnaKaraapu SunaH MyHocaSaraapugaru SeKapopnHKHH xucoSra onuHraH xpnga, X,opMy3 энepгнa TatMHHoTH ynyH энг umoHHnu fiyn эмacпнгн Ha3apga TyranMoKga.

Oopc Kyp^a3H MHHTaKacugaH Ocuë So3opnapura onuS nuKU^umu MyMKHH ôynraH "Kopa oothh" fiynugaru AHa Sup TycuK - 6y ManaKKa 6yro3HHH TycuS KyfiHnHmH xaB^ugup. XanKapo wk Tamum xa^MHHHHr 30% gaH opTHFH ManaKKa cyB fiynuga15 Ba yHHHr wk oKHMHHHHr 90% Oopc Kyp$a3H Ba À^puKagaH KenraH He^Tgup16. YmSy geHrH3 fiynHHHHr KHfiHHHHnHKnapH Sop-fiyFH 2,5 kmhh Tammn этagн, afiHaH my aco^a yHH SomKanap xncoSura ^ofiga onumHH ucTaraH KapoKHunap Ba Teppopnunap ynyH yTa ®o3HSanH Kunagu. YmSy omhhhh xncoSra

13 As the United States are struggling with China// Voprosik. net. Available at: http ://vopro sik. net/ kak-ssha-boretsya-s-kitaem.

14 Evseev V.V. Sino-Iranian relations at the present stage // Institute of the Middle East. Available at: http://www.iimes.ru/rus/stat/2010/14-03-10.htm.

15 T'yerri Meysan. Breaking the Wavesb // SET' VOL'TER. Available at: http ://www.voltairenet. org/article166043. html.

16 As the United States are struggling with China// Voprosik. net. Available at: http://voprosik.net/ kak-ssha-boretsya-s-kitaem.

олган холда, 2010 йил охирида, Хитой хукумати томонидан режалаштирилган лойихага кура, Хитойнинг Кашгар шахридан Афгонистон Хиротидан утиб Эронга етиб борадиган ва Хитойни Урта Осиё оркали Форс курфази билан боглайдиган трансконтинентал темир йул курилиши хакида эълон килинди.

Хитой трансконтинентал магистралининг сунгги йуналиши сифатида иккита вариантни куриб чикмокда. Биринчиси, Бандар Аббос порт шахри булиб, у узининг жугрофий жойлашуви туфайли Эрон сохилидаги Хормуз бугозининг стратегик объекти хисобланади. Иккинчиси - Эроннинг сохилида, Бандар Аббосдан гарбда жойлашган Бушехр порт шахри, бу ерда Эроннинг биринчи атом электр станцияси курилмокда.

Албатта, Эрон Хитой манфаатлари доирасида мухим урин тутади, аммо Арабистон ярим ороли мамлакатлари ва, биринчи навбатда, Саудия Арабистони билан алокаларни мустахкамлаш Пекиннинг стратегик режаларида хал килувчи урин тутади.

Эрон ва САП нинг минтакавий етакчилик учун кескин карама-каршилиги, шунингдек, мавжуд сиёсий ва диний адоват улар уртасидаги дустона алокаларни саклаб колишни кийинлаштиради. Бирок хозирги пайтда Пекин маълум даражада мувозанатни саклашга ва иккала мамлакат билан яхши муносабатларни саклаб туришга кодир, бу асосан "табассум дипломатияси", яъни яхши кушничилик дипломатияси ва халк дипломатиясининг тегишли сиёсий ташаббуслари туфайли 17 булиб, у Хитой миллий манфаатларини кондиришга мослашган ва анъанавий конфуцианчилик карашларга туйинтирилган сиёсатдир.

Саудия Арабистони билан баркарор ва жадал ривожланаётган алокалар Хитой билан боглик аник иктисодий ва сиёсий омилларга бориб такалади. Жумладан, Саудия Арабистони Хитойга хом нефт етказиб берувчиси асосий шерик хисобланади. 2013 йилда Хитойга импорт килинган "кора олтин" нинг 19 фоизи САПга тугри келган18. Сиёсий нуктаи назардан, Саудия Арабистони билан хамкорлик Хитой учун Араб Лигаси, ИХТ форматидаги куп томонлама халкаро хамкорлик платформаларида мухим урин тутганлиги сабабли мухимдир. Шубхасиз, САПнинг ХХР учун сиёсий ахамияти Якин Шаркдаги уз манфаатларини химоя килишда мухим механизмдир19.

17 Francis Fukuyama. A Grand Strategy Essay. Dealing with China // Stanford University. Available at: http://www.hoover.org/sites/default/files/fukuyama dealingwithchina.pdf.

18 China. Overview // EIA. Independent Statistics and Analysis. Available at: http ://www. eia. gov/ countries/cab.cfm?fips=CH.

19 Pakhomova M.A. China's policy in the Arab East (1978—2012). Synopsis. Moscow, 2013. Pakhomova M.A. China's

Хрзирги кунда мамлакатлар уртасида узаро манфаатли асосга курилган ва энг юкори даражадаги расмий ташрифлар билан куллаб-кувватланаётган муносабатлар мавжуд. Пекин ва Риёз уртасидаги муносабатларнинг кучайиши энергетика, космик технологиялар, инфратузилмавий курилиш, темир йуллар, ядро энергетикаси, кишлок хужалиги, маданият ва таълим хамда харбий-техникавий сохаларда доимий равишда кенгайиб бормокда.

1981 йилдан бошлаб хитойлик мусулмонларнинг Исломнинг Макка ва Мадинани зиёрат килиши кайта тикланди, Хитойда Куръонни нашр этиш буйича ишлар кучайтирилди, масжидлар реконструкция килинди20.

2014 йилда энг йирик давлат нефт компаниялари - БАА нинг нефт компаниялари томонидан Хитойга нефт етказиб бериш буйича имзоланган 20 йиллик шартнома кучга кирди. Ушбу нефт гигантлари билан стратегик хамкорлик тугрисидаги битим имзоланди.

Шуниси эътиборга лойикки, кушма Хитой-араб инвестиция жамгармаси ва Осиё инфратузилма инвестиция банкини Сино-араб саъй-харакатлари билан Ипак йули иктисодий белбогини шакллантириш лойихасининг бир кисми булган лойихаларни амалга ошириш буйича маслахатлар олиб борилмокда. Улар Осиё, Европа ва Африкани бирлаштиришга мулжалланган "Денгиз Ипак Йули"ни ташкил этиши назарда тутилган.

Хитой-араб хамкорлигини чукурлаштириш максадида Президент Си Цзинпин "1 + 2 + 3" формуласини таклиф килди, унда 1 - энергетика сохасидаги хамкорлик, 2 - инфратузилмани куриш ва савдо фаолиятини олиб бориш ва сармоявий мухитни яхшилаш учун кулай шароитлар яратиш; булар уч асосий юкори технологияли сохалар: атом энергияси, космик ва ракета сектори ва янги энергия манбалари21. Ушбу формат Хитой рахбари томонидан 2014 йил август ойида узлуксиз хамкорлик механизми - 2004 йилда ташкил этилган "Хитой-араб хамкорлик форуми" нинг вазирлар учрашувида илгари сурилган эди.

1991 йилга келиб, Ирок нефтини ишлаб чикарувчилар орасида Хитой етакчи булган, 60 дан ортик хитой компаниялари Ирокда ишлаган ва кейинчалик БМТнинг "Озик-овкат учун нефт" дастури буйича 500 дан ортик шартномалар тузилган22 . Ушбу хамкорликка тусиклар аслида Ирокнинг купгина нефт конлари устидан назоратни монополлаштирган

policy in the Arab East (1978—2012). Synopsis. Moscow, 2013.

20 Kuznetsov V.S. The Chinese Muslims // Asia and Africa today. 2010. Ns 3. P. 2.

21 Xi Jinping proposed to develop cooperation in the format of "1 + 2 + 3" between China and the Arab world // Russian.news.cn. Available at: http://russian.news.cn/china/2014-06/05/c 133386396.htm.

22 UN Security Council resolution number 986 of April 14, 1995. Available at: http://daccess- dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N95/109/90/PDF/N9510990.pdf? OpenElement.

677

aMepHKanHKnapHHHr KenumugaH KefiuH nafigo öyngu, 6y эса XurofiHuHr 6y epgaru пoзнцнaсннн y30K Ba^T gaBoMuga 3an^namTHpgH.

Oa^aT 2006 fiunga Xurofi-HpoK MyHocaöaraapu acTa-ceKuH THKnaHa ôomnagu, Hara^aga neKuH EargogHuHr энг fiupuK MH^o3Hra afinaHgu. 2013 fiunra Kenuö, XHTofiHHHr HpoKHuHr He^T ceKTopura KupuTraH capMoacu fiunura 2 Munnuapg gonnapHH TarnKun Kungu, W3na6 xurofinuK He^T MyxaHgucnapu He^T KOHnapnra xu3Mar Kunum ynyH HpoKKa Kenumgu Ba XuTofi xarro umnunapHu Tarnnrn ynyH HpoK nerapanapuga y3 aaponopTHHH Kypgu.

Ammo XuTofi uKTucogufi pHBO^naHHmHHHHr nopnoK HCTHKÖonnapu HfflH^ Teppopnu rypyxuHHHr Kenumu öunaH fiyKKa nu^a öomnagu. XuTofi y3 gaBnara xygyguga öe^apopnuK MapKa3napu nafigo SynurnugaH KypKuö, HfflH^ra Kaprnu Kypam кoaпнцнacн ^aonuaraga KaraamumgaH 6om TopTgu23.

fflyHgafi kkhuS, ApaöucTOH apuM oponugaru MypaKKaö Ba3uaT Ba cuëcufi öe^apopnuKKa KapaMafi, XuTofi ymöy MuHTaKaga y3uHuHr "Kyëm ocTugaru ypHu" ynyH KyparnHu gaBoM эттнpмoкga, Oopc Kyp^asugaru uKTucogufi MaBKeuHu MycTa^KaMnaö, y3 uKTucogufi TapaKKuëTuHu roKcanrapumra KaparanraH reocuëcufi ^aonuaTu KynaMuHu KeHrafiTupMoKga

23 Mezhdunarodnaya koalitsiya po bor'be s IGIL: mezhdu otkazom Rossii i molchaniem Kitaya // Radio SAWA. Available at: http://www.radiosawa.com/content/iraq-isis-us-coalition-russia- china/260272.html.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.