Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ВА АРАБ ДАВЛАТЛАРИНИНГ ЎЗАРО МУНОСАБАТЛАРИ ДИНАМИКАСИ'

ЎЗБЕКИСТОН ВА АРАБ ДАВЛАТЛАРИНИНГ ЎЗАРО МУНОСАБАТЛАРИ ДИНАМИКАСИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
340
66
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
Хамкорликнинг янги босқичи / савдо-сармоявий имкониятлар / Masdar ва Mubadala Development компаниялари. / A new stage of cooperation / trade and investment opportunities / Masdar and Mubadala Development.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Рахматов Хуршид

Сўнгги икки йилда Ўзбекистон Республикасининг араб мамлакатлари билан муносабатлари сезиларли даражада фаоллашди. Ушбу йўналиш Ўзбекистон ташқи сиёсатида янги йўналиш сифатида шалланмоқда. Араб-ўзбек ҳамкорлигининг аввалги ва ҳозирги жиҳатлари нималардан устувор, Жаҳонда ва МО минтақасидаги мураккаб геосиёсий вазиятни ҳисобга олганда, мазкур тенденция нечоғлик истиқболли каби саволларга мазкур мақолада жавоб қидирилади. Шунингдек, мақолада Ўзбекистоннинг Саудия Арабистони ва Бирлашган Араб Амирликлари билан ҳамкорлоик алоқлари ва савдо сармоявий келишувлар ҳақида ҳам маълумотлар берилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DYNAMICS OF RELATIONS BETWEEN UZBEKISTAN AND THE ARAB STATES

Over the past two years, the Republic of Uzbekistan's relations with Arab countries have significantly intensified. This direction is emerging as a new direction in Uzbekistan's foreign policy. Given the strengths of the past and present aspects of Arab-Uzbek cooperation, and the complex geopolitical situation in the world and in the CIS region, this article seeks answers to questions such as how promising this trend is. The article also provides information on Uzbekistan's cooperation with Saudi Arabia and the United Arab Emirates, as well as trade and investment agreements.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ВА АРАБ ДАВЛАТЛАРИНИНГ ЎЗАРО МУНОСАБАТЛАРИ ДИНАМИКАСИ»

УЗБЕКИСТОН ВА АРАБ ДАВЛАТЛАРИНИНГ УЗАРО МУНОСАБАТЛАРИ

ДИНАМИКАСИ

Рахматов Хуршид

Мустакил тадкикотчи

АННОТАЦИЯ

Сунгги икки йилда Узбекистан Республикасининг араб мамлакатлари билан муносабатлари сезиларли даражада фаоллашди. Ушбу йуналиш Узбекистон ташки сиёсатида янги йуналиш сифатида шалланмокда. Араб-узбек хамкорлигининг аввалги ва хозирги жихатлари нималардан устувор, Жахонда ва МО минтакасидаги мураккаб геосиёсий вазиятни хисобга олганда, мазкур тенденция нечоглик истикболли каби саволларга мазкур маколада жавоб кидирилади. Шунингдек, маколада Узбекистоннинг Саудия Арабистони ва Бирлашган Араб Амирликлари билан хамкорлоик алоклари ва савдо сармоявий келишувлар хакида хам маълумотлар берилади.

Таянч суз ва иборалар: Хамкорликнинг янги боскичи, савдо-сармоявий имкониятлар, Masdar ва Mubadala Development компаниялари.

DYNAMICS OF RELATIONS BETWEEN UZBEKISTAN AND THE ARAB

STATES

Rakhmatov Khurshid

Independent researcher

ABSTRACT

Over the past two years, the Republic of Uzbekistan's relations with Arab countries have significantly intensified. This direction is emerging as a new direction in Uzbekistan's foreign policy. Given the strengths of the past and present aspects of Arab-Uzbek cooperation, and the complex geopolitical situation in the world and in the CIS region, this article seeks answers to questions such as how promising this trend is. The article also provides information on Uzbekistan's cooperation with Saudi Arabia and the United Arab Emirates, as well as trade and investment agreements.

Keywords: A new stage of cooperation, trade and investment opportunities, Masdar and Mubadala Development.

КИРИШ

Форс курфаз араб давлатлари, хусусан, Саудия Арабситони ва Бирлашган араб амирликлари узок кузатувдан кейин минтака давлатларига катта микдордаги сармояларни йуналтира бошлади. Бирлашган Араб Амирликлари ва Саудия Арабистони асосан энергетика секторига сармоя киритаётган булса, Уммон Султонлиги минтаканинг транспорт сохасига кизикиш билдирган, Тожикистон ва Киргизистонда масжидлар куришга маблаг ажратаётган Катар давлатининг асосий максади эса хозирча аник эмас.

Якин Шарк ва Марказий Осиё буйича эксперт Теодор Карасикнинг фикрича, Араб давлатларининг Марказий Осиёга йуналтирилган сармоявий сиёсатида асосий эътибор энергетика сохасига каратилган. Хакикатдан хам, сунги 3 йил давомида БАА ва Саудия Арабистони минтакадаги энергетика тармокларини ривожлантириш хамда инфратузилмани такомиллаштиришда бир катор шартномаларни имзолади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Жумладан, БААнинг Masdar ва Mubadala Development компаниялари 2019 йилда Узбекистон хукумати билан 10 миллиард АКШ доллари микдорида сармоя киритиш тугрисида шартнома имзолаган булса[1], жорий йилнинг март ойида Саудия Арабистонинг ACWA Power компанияси Узбекистон Энергетика вазирлиги билан умумий киймати 2,5 миллиард АКШ долларига тенг учта келишув имзолади[2]. Дубайнинг Dragon Oil компанияси Туркманистонда нефть казиб олиш билан шугулланаётган ягона хорижий компания[3] булса, Якин Шарк ва Шимолий Африка минтакасида йирик компания хисобланадиган DP World Дубай компанияси Козогистоннинг Каспий денгизи худудидаги Хоргос иктисодий зонасининг 51% хамда Актау иктисодий зонасининг 49% акцияларини сотиб олган.[4]

Узбекистоннинг Форс курфази араб давлатлари билан хамкорлик алокларининг шаклланиш боскичлари

Узбекистоннинг араб давлатлари билан муносабатларини шартли равишда икки даврга ажратиш мумкин: 90-йиллардан - 2017 йилгача ва 2017 йилдан бугунги кунгача.

Мамлакатнинг биринчи президенти Ислом Каримовнинг араб мамлакатларидаги ташрифларида эришилган катор давлатлараро келишувлар Узбекистон Республикасининг араб давлатлари билан хозирги узаро муносабатларини фаоллаштиришда асос булиб хизмат килди. Хусусан, Кувайтга (2004 й.), Мисрга (2007 й.), БААга (2008 й.), Уммонга (2009 й.) ташрифлар шулар жумласидандир.

Умуман олганда, 2007 йилдан бошлаб араб-узбек муносабатларида бироз жонланиш кузатилди. 2011 йил июнда Тошкентда Узбекистон-Саудия Арабистони хукуматлараро комиссиясининг 3-чи йигилиши булиб утди. Тадбир доирасида бизнес-форум ташкил этилди ва инвестицияларни узаро рагбатлантириш тугрисида протокол ва битим имзоланди. 2012 йил апрелда Саудия Маслахат кенгаши (парламент) раиси Абдулла Ал аш-Шайх бошчилигидаги делегациянинг Узбекистонга ташрифи уюштирилди. 2014 йил августда Маскат шахрида Узбекистон-Туркманистон-Эрон-Уммон транспорт йулагини тузиш буйича турт томонлама вазирлар учрашуви булиб утди.

Шундай булсада, минтакалар якинлиги тугрисидаги дустона гапларга карамасдан, томонлар муносабатлари уртасида жиддий силжишлар кузатилмади. Саудия экспертларининг фикрича, 2000-йилларнинг бошларигача кирол оиласи ва Миср етакчилари Марказий Осиё давлатларининг узига хос жихатларини урганиш билан чекланганлар[5].

Узбекистон ва Форс курфази мамлакатлари, хусусан, Саудия Арабистони уртасида имзоланган келишувлар тула амалга оширилмади. Бу куп жихатдан Якин Шарк ва Афгонистонда давом этган бекарорлик, 1999 йилда Тошкентда содир этилган террорчилик харакатлари ва 2001 йил вокеалари шароитида сакланиб колган давлатлараро ишончсизлик билан боглик эди. Уз навбатида, Узбекистон хам араб оламининг барча имкониятлари ва хавфларини синчиклаб урганди.

Шу тарзда, 2017 йилгача булган биринчи даврни узаро урганиш, имкониятларни кидириш, чекланган алокалар ва ишончсизлик боскичи деб таърифлаш мумкин.

2017 йилда халкаро ва ички вазиятнинг кучайиши шароитида мамлакатнинг янги Президенти Шавкат Мирзиёев Узбекистон ташки сиёсатини ривожлантиришнинг янги стратегиясини[6] кабул килиш ташаббуси билан чикади. Унда МО минтакаси ва унинг якин кушниларига устувор ахамият каратилади. Шундан сунг 2017 йил май ойида БАА ташки ишлар ва халкаро хамкорлик вазири Шайх Абдулла бин Заид Ал Нахаян, 2018 йилда Миср президенти Абдулфаттох ас Сисининг Тошкентга ташрифлари ва 2019 йил 24-26 март кунлари Президент Ш. Мирзиёевнинг БААга ташрифи араб-узбек муносабатлари ривожида янги боскични бошлаб беради.

МУХ,ОКАМА

2018 йил 27 мартда Саудия Арабистони ташки ишлар вазирининг уринбосари А.С.Мирдад бошчилигидаги делегация "Тинчлик жараёни, хавфсизлик сохасида хамкорлик ва минтакавий шерикли" мавзуида Афгонистон буйича Тошкент

халкаро конференциясида иштирок этди. 2018 йил 3 декабрда Ар-Риёд шахрида, 4 декабрда Ал-Кувайт шахрида ва 5 декабрда Абуд-Даби шахрида ташки ишлар вазирлари уринбосарлари дажасида сиёсий маслахатлар утказилади.

Шунингдек, араб давлатларининг замонавий иктисодиёт чакирикларини ва минтакадаги катор мамлакатларда кузатилаётган хозирги инкирозни енгиб утиш учун уз молиявий имкониятларини параллель бирлаштиришга булган саъй-харакатларига эътибор каратиш зарур. Хусусан, Араб давлатлари Лигасининг 4-саммити якуний декларацияси Арабистон ракамли иктисодиётни ривожлантириш инвестиция жамгармасини ташкил этиш, араб оламида божхона тусикларини олиб ташлаш ва эркин савдо зонасини яратиш каби чакирикларни уз ичига олган эди[7]. Бу каби тенденциялар Араб давлатлари Лигаси мамлакатлари билан минтакалараро иктисодий хамкорлик учун янги имкониятлар эшигини очади, бу эса, Тошкент томонидан хисобга олинмаслиги мумкин эмас.

Жорий йил март ойидаги УзР ва БАА музокаралари давомида икки томонлама хамкорликни хар томонлама кенгайтириш, савдо-иктисодий, инвестицион, энергетика, банк-молия, кишлок хужалиги, маданий-гуманитар, сайёхлик ва бошка сохалар буйича амалий хамкорликни мустахкамлаш масалаларининг мухокама килингани, 10 миллиард АКШ долларига тенг узаро манфаатли икки томонлама хужжатлар ва инвестициявий келишувлар имзолангани бежизга эмас[8].

Ундан сунг 2019 йил 29 мартда УзР Ташки ишлар вазири Абдулазиз Комилов ва Кувайт давлати Бош вазирининг биринчи уринбосари, мудофаа вазири Шайх Носир Сабах ал-Ахмад ас-Сабах билан учрашувлари чогида Орол буйи худудидаги кушма ижтимоий лойихалар кузда тутилмокда.

Узбекистонда мухим ижтимоий-иктисодий ва инфратузилмага оид, жумладан "Узбекистон - Туркманистон - Эрон - Уммон" транспорт йулаги каби лойихаларни амалга ошириш учун Араб иктисодий тараккиёти Кувайт жамгармаси ва бошка сармоядорларнинг маблагларини жалб этишга алохида эътибор каратилди.

Саудия Арабистони ва Бирлашган Араб Амирликларининг Узбекистондаги

савдо-сармоявий лойи^алари

Сунгги йилларда Марказий Осиё мамлакатлари иктисодиётининг турли сохаларига сармоя киритишда Форс курфази араб давлатлари орасида БАА мутлок етакчи, кейинги уринда эса Саудия Арабистони туради. Уларнинг соглом ракобати сунгги 2 йил ичида Узбекистонда кузга ташланади. Узбекистондаги анъанавий ва мукобил энергия тармокларини ривожлантириш учун аввал Амирликнинг Masdar ва Mubadala Development компаниялари 2019 йилда 10 миллиард АКШ доллари микдорида сармоя киритган булса, 2020 йилда Саудия

Арабистонининг ACWA Power компанияси худди шу сохага 2,5 миллиард АКШ долларини ажратди.

Аслида Саудия Арабистонининг сармоявий имкониятлари Амирликнинг имкониятларидан кам эмас, бирок минтака республикаларида Саудия Арабистонига нисбатан 90 йилларда шаклланган шубха билан карашлар хамон сакланиб колганлиги боис Саудия Арабистони сармояларига тез йул очилмайди, деган фикрдаман.

Курфаз араб давлатлари орасида катта сармоявий имкониятларга эга давлатлардан яна бири - Катар давлати хисобланади. У хозирча катта сармоявий битимлар тузмаётган булсада, Саудия Арабистони ва БАА томонидан Эрон билан фаол хамкорлик килишда айбланадиган Катарнинг Марказий Осиёда фаоллашуви Саудия Арабистонининг хам, Амирликнинг хам манфаатларига мос келмайди.

2017 йилда Саудия Арабистони бошчилигида бир канча араб давлатлари Катарга санкциялар эълон килиб уни яккалаб куйган эди. Шундан сунг у узининг ташки сиёсати йуналишини кайта куриб чикди. Катарнинг янгиланган ташки сиёсатида Марказий Осиё хам маълум ахамиятга эга. Катар амирлари 2017 йилда Тожикистон, Туркманистон президентларини Дохага таклиф килиб бир канча шартномаларни имзолади, бирок катта сармоявий шартномалар эмас. Бу ракобат 2017 йил Туркманистон президентининг Катарга ташрифи давомида ТАПИ газ кувури доирасида (масаласида) кузга ташланди.

НАТИЖА

Гап шундаки, Дохага ташрифи давомида Туркманистон президенти Катар инвесторларига мазкур газ кувури лойихасига сармоя киритишни таклиф килади. Бирок, тажрибали Катар инвесторлари узларининг энг катта бозори булган Жанубий Осиёга газ захираси буйича Евроосиёда биринчи уринда турувчи Туркманистон газининг кириб келишини истамади ва ТАПИ доирасида хамкорлик килмади[9]. Катарнинг Жанубий Осиё бозоридаги манфаатларига реал хавф соладиган мазкур лойихани, хозирда Саудия Арабистони фаол куллаб кувватламокда. Катар 2014 йилда Марказий Осиё давлатларини очик денгизга олиб чикувчи "Ашхобод битими" - Туркманистон-Узбекистон-Эрон-Уммон транспорт коридори лойихасидан хам чикиб кетган эди.

ХУЛОСАЛАР

Араб-узбек муносабатларидаги хозирги фаоллик кандайдир янги ходиса эмас. Бу купрок 90-йилларда араб олами билан кузда тутилган узаро манфаатли ва прагматик муносабатларни янги шароитларда куришнинг давом эттирилиши ва тезлашишидир.

2017 йилгача булган боскичда томонлар бир-бирларининг имкониятлари ва салохиятларини чукур урганганлар. Энг аввало сиёсий режимлардаги тафовутлар ва Араб худудларидан радикал гояларнинг кириб келиш тахдиди ушбу муносабатларнинг тула ривожланишига тускинлик килган.

Якин Шаркда келишмовчиликлар ва низолар, ички сиёсатдаги мураккабликларнинг сакланиб колишига карамасдан, хозирги араб-узбек хамкорлиги олдингига нисбатан анча фаол ва иктисодий хусусият касб этади, минтакавийлик, прагматизм, рационализм ва давлатлараро манфаатларнинг мутаносиблиги тамойилларидан келиб чикади. Томонлар бир-бирларини етарлича ургандилар ва бугунги кунда "юмшок сиёсат" сингари воситалардан, иктисодиёт ва маданият, таълим ва дин сохалари буйича хамкорлик килишдан самарали фойдаланмокдалар.

Шу билан бирга, жахонда ва МО минтакаси атрофида кузатилаётган геосиёсий кескин вазият, Якин Шарк ва Марказий Осиёдаги бекарорлик хам жиддий роль уйнашда давом этмокда. Шу муносабат билан куп нарса Сурия ва Афгонистон баркарорлигига, Якин Шаркда Эрон-Саудия Арабистони кескинлигини камайтиришга богликдир. Шубхасиз, Узбекистон уз хавфсизлиги манфаатида дунёнинг етакчи державалари, хусусан араб давлатлари билан хам тенг конструктив хамкорлик килишда давом этади. МОда кабул килинган лойихаларни амалга оширишдан олинган иктисодий фойда ижобий тенденцияларни мустахкамлашда мухим омил булиб хизмат килади, бу минтакавий ракибларни маълум даражада яраштириши ва минтакавий кескинликни камайтириши мумкин.

REFERENCES

1. https://www.mubadala.com/en/news/mubadala-and-republic-uzbekistan-concluded-strategic-agreements

2. https://gulfbusiness.com/saudi-arabias-acwa-power-uzbekistan-sign-2-5bn-energy-agreements/

3. https://www.mei.edu/publications/why-gulf-states-are-investing-central-asia-and-south-caucasus

4. Rauf Mammadov. https://www.mei.edu/publications/why-gulf-states-are-investing-central-asia-and-south-caucasus. November 25, 2019

5. Мунавваров, Захидулло И. ХХ асрда халкаро сиёсий ва иктисодий муносабатларда Арабистон ярим ороли мамлакатлари. Тошкент, 1997, 213б.

6. Why Saudi Arabia will Struggle Draw Investors in 2019. Dec 12, 2018, https://worldview.stratfor.com/article/why-saudi-arabia-will-struggle-draw-investors-2019

7. 2018 йил январь-декабрь ойларида Узбекистон Республикасининг ижтимоий-иктисодий холати.УзР Статистика давлат кумитаси, Тошкент, 2019

8. Арафат, Ибрагим. Мисрнинг Марказий Осиё давлатлари ва Монголия билан муносабатлари. - Мухаммад Саййид Салим, Мухаммад Сафииддин Харбуш, Абдулазиз Шади. Мисрнинг мустакил давлатлар хамдустлиги мамлакатлари, Албания, Босния ва Герцеговина, Македония ва Монголия билан муносабатлари. Кохира университети хузуридаги Осиё тадкикотлари маркази. 2000, 118 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.