Научная статья на тему 'ЭРОН ИСЛОМ РЕСПУБЛИКАСИ ВА ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ЎРТАСИДАГИ САВДО-ИҚТИСОДИЙ ҲАМКОРЛИК МУНОСАБАТЛАРИ'

ЭРОН ИСЛОМ РЕСПУБЛИКАСИ ВА ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ЎРТАСИДАГИ САВДО-ИҚТИСОДИЙ ҲАМКОРЛИК МУНОСАБАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
201
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Марказий Осиё юраги / иқтисодий лойиҳалар / эскпорт тушумлари / транзит коридори / қўшничилик сиёсати. / heart of Central Asia / economic projects / export earnings / transit corridor / neighborhood policy.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — S. Fayzullaev

Мақолада муаллиф томонидан Ўзбекистоннинг Марказий Осиё минтақасидаги географик ва геосиёсий жойлашувидаги ўрни, шунингдек, Эрон Ислом Республикаси ва Ўзбекистон Республикаси ўртасидаги сиёсий ва иқтисодий муносабатлардаги кўрсаткичлар кўрсатиб ўтилган ҳамда икка томонлама алоқаларни ривожлантириш бўйича таклифлар илгари сурилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TRADE AND ECONOMIC COOPERATION RELATIONS BETWEEN THE ISLAMIC REPUBLIC OF IRAN AND THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

In the article, the author shows the place of Uzbekistan in the geographical and geopolitical location of the Central Asian region, as well as indicators of the political and economic relations between the Islamic Republic of Iran and the Republic of Uzbekistan, and offers proposals for the development of bilateral relations.

Текст научной работы на тему «ЭРОН ИСЛОМ РЕСПУБЛИКАСИ ВА ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ЎРТАСИДАГИ САВДО-ИҚТИСОДИЙ ҲАМКОРЛИК МУНОСАБАТЛАРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ЭРОН ИСЛОМ РЕСПУБЛИКАСИ ВА УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ УРТАСИДАГИ САВДО-ЩТИСОДИЙ ^АМКОРЛИК МУНОСАБАТЛАРИ

Файзуллаев С.А.

Тошкент давлат Шаркшунослик университети https://doi.org/10.5281/zenodo.7149280

Аннотация. Мацолада муаллиф томонидан Узбекистоннинг Марказий Осиё минтацасидаги географик ва геосиёсий жойлашувидаги урни, шунингдек, Эрон Ислом Республикаси ва Узбекистон Республикаси уртасидаги сиёсий ва ицтисодий муносабатлардаги курсаткичлар курсатиб утилган %амда икка томонлама алоцаларни ривожлантириш буйича таклифлар илгари сурилган.

Калит сузлар: Марказий Осиё юраги, ицтисодий лойщалар, эскпорт тушумлари, транзит коридори, цушничилик сиёсати. ОТНОШЕНИЯ ТОРГОВО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО СОТРУДНИЧЕСТВА МЕЖДУ ИСЛАМСКОЙ РЕСПУБЛИКОЙ ИРАН И РЕСПУБЛИКОЙ УЗБЕКИСТАН

Аннотация. В статье автор показывает место Узбекистана в географическом и геополитическом положении Центральноазиатского региона, а также показатели политических и экономических отношений между Исламской Республикой Иран и Республикой Узбекистан, и предлагает предложения по развитие двусторонних отношений.

Ключевые слова: сердце Центральной Азии, экономические проекты, экспортная выручка, транзитный коридор, политика соседства.

TRADE AND ECONOMIC COOPERATION RELATIONS BETWEEN THE ISLAMIC REPUBLIC OF IRAN AND THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

Abstract. In the article, the author shows the place of Uzbekistan in the geographical and geopolitical location of the Central Asian region, as well as indicators of the political and economic relations between the Islamic Republic of Iran and the Republic of Uzbekistan, and offers proposals for the development of bilateral relations.

Keywords: heart of Central Asia, economic projects, export earnings, transit corridor, neighborhood policy.

КИРИШ

Узбекистон географик ва геосиёсий жойлашуви нуктаи назаридан "Марказий Осиёнинг юраги"да жуда нозик ва алохида мавкега эга булиб, ушбу минтаканинг барча туртта давлати, яъни ^озогистон, Тожикистон, ^иргизистон ва Туркманистон билан умумий чегарадош. Марказий Осиёнинг хеч бир давлатида бундай географик хусусият мавжуд эмас. Шу сабабдан, Узбекистон одатда Марказий Осиё минтакасида "геосиёсий мувозанат вазни" деб аталади, чунки Узбекистонда тартиб ва баркарорликнинг издан чикиши "Марказий Осиёнинг юраги"га тахдид ва бу минтаканинг бутун атмосферасидаги бекарорликни англатади. Бундай эътиборга молик географик ва геосиёсий устунликка карамай, Узбекистон "Twice Landlocked" мамлакат хисобланади.[1] Узбекистоннинг ушбу экологик ва географик детерминизмни енгиш борасидаги саъй-харакатлари ушбу мамлакатни "Бир макон, бир йул ташаббуси" (Хитойнинг Ипак йули лойихаси), "Шимол-Жануб" коридори каби транзит лойихалари ва коммуникация йулакларида иштирок этиш

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ва рол уйнашга алохида эътибор каратишига сабаб булди. Шунингдек, Чорбахор порти оркали "Афгонистон-Эрон-Узбекистон" транзит лойихаси мавжуд.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Узбекистон ривожланган ва илгор иктисодиётга эга булмаса хам, узига хос "утиш даври ва усиб бораётган ва ривожланаётган иктисодиёт"га эга, Узбекистон купчилик эронликлар, хаттоки Эроннинг куплаб иктисодий ва тижорат фаоллари учун мухим булган иктисодий имкониятларга эга. Расмий маълумотларга кура, 2021 йилда Узбекистоннинг ялпи ички махсулоти 7 фоизга, саноат 9,5 фоизга, хизматлар 20 фоизга, курилиш сохаси 6 фоизга, кишлок хужалиги 4 фоизга усган. Инфляция даражаси 10 фоиздан паст булган. Экспорт хажми 16,5 миллиард долларни ташкил этиб, утган йилга нисбатан карийб 1,3 миллиард долларга ошди. Умумий киймати 12,4 миллиард долларлик 318 та йирик ва 14 мингта худудий лойихалар ишга тушди.[2]

Сунгги йилларда Узбекистон-Эрон савдо хамкорлигининг самарадорлиги ва усиш суръатларига ижобий бахо берилди. Шундай килиб, 2021 йилда товар айирбошлаш хажми 74 фоизга ошиб, 430 миллион доллардан ошди. 2022 йилнинг биринчи ярмида бу курсаткич 239 миллион долларга етди.[3] Етказиб берилаётган товар ва хизматлар турларини узаро асосда кенгайтириш мухимлиги кайд этилди.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Узбекистон хам дунёдаги энг йирик пахта етиштирувчи ва экспорт килувчи давлатлардан бири булиб, бу давлат Туркманистон, Х,индистон, Бразилия ва Миср каби давлатлар каторида "ок олтин" номи билан машхур булган жахон пахта савдосида жуда мухим урин тутади. Узбекистондаги пахта плантациялари асосан Бухоро вилоятида, Туркманистон билан чегарадош, шунингдек, пойтахт Тошкентда жойлашган. "Пахта" ва "пахта ипи" Эрон томонидан Узбекистондан олиб келинадиган иккита асосий махсулот булиб, у тикувчилик ва тукимачилик саноатида кенг кулланилаётгани бежиз эмас. Аммо шуни хам таъкидлаш керакки, Узбекистон хукуматининг сунгги йиллардаги ёндашуви хомашёни кискартириш, тукимачилик ва тикувчилик саноатини ривожлантиришдан иборат. Шунингдек, Узбекистон газ захиралари ва табиий газ казиб олиш хажми буйича жуда бой булиб, МДХ, давлатлари орасида Россия ва Туркманистондан кейин учинчи уринда туради. Бу мамлакатнинг тасдикланган нефт захиралари микдори хам 100 миллион тонна (тоннасига тахминан 7 баррел) деб бахоланмокда. Шу максадда Узбекистон хукумати 2030 йилгача нефт ва газни кидириш, казиб олиш ва кайта ишлаш сохаларига 36.5 миллиард долларлик 30та лойиха амалга ошириши кутилмокда.[4] Бирок бу махсулотларни экспортга йуналтиришда Узбекистон хукумати худди пахта каби хомашё сотишни камайтириб, нефт-кимё саноати ва нефт-газ махсулотларини ривожлантирмокда. Хитой ва Россия Узбекистоннинг экспорт ва импорт сохасида биринчи икки иктисодий ва тижорат хамкорлари, ^озогистон, Жанубий Корея, Германия, Туркия ва Х,индистон каби давлатлар эса Узбекистоннинг бошка мухим тижорат ва тижорат хамкорлари хисобланади. 2020 йилги статистик маълумотларга кура, Эрон Узбекистонга экспорт килувчилар орасида 23-уринни ва ушбу мамлакатдан импорт килувчилар орасида 8-уринни эгаллади.

МУ^ОКАМА

^озирда Узбекистон рахбарияти томонидан Ички сохада коррупсияга карши курашиш ва хавфсизликни таъминлаш, хукукни мухофаза килиш ва суд-хукук

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

институтлари фаолияти самарадорлигини ошириш, давлатнинг иктисодиётдаги ролини пасайтириш ва эркин ва ракобатбардош бозор иктисодиётини ривожлантириш, электрон хукумат тизимини ривожлантириш каби чора-тадбирлар курилмокда. Янги технологиялар, алока ва ахборот технологиялари, ракамли иктисодиёт, газ ва нефт-кимё саноатини, шунингдек, пахта (ок олтин) ишлаб чикаришнинг жуда катта кувватига асосланган тукимачилик саноатини ривожлантириш масалалари Мирзиёев хукумати томонидан кун тартибига куйилди. Ташки сиёсат сохасида "очик эшиклар сиёсати", "кушнилар билан узаро хамкорлик" (^озогистон, ^иргизистон, Тожикистон, Туркманистон ва Афгонистон) ва "минтакавий кучлар билан мувозанат яратиш" (Эрон, Туркия, Х,индистон ва Саудия Арабистони) ва "халкаро кучлар" (Россия, Хитой, Европа ва Америка) кун тартибига куйилган булиб, бунинг натижасида Узбекистоннинг Тожикистон, ^озогистон, Россия, Туркия, Эрон ва Гарб дунёси билан муносабатлари сезиларли даражада яхшиланди. Узбекистон иктисодиётининг нисбий усиши ва ривожланиши, минтакавий ва халкаро узгаришлар сохасида бу давлатнинг киёфасининг узгариши ана шу узгаришларнинг натижаси булди. Ана шу узгаришлар таъсирида сунгги бир неча йил ичида Техрон ва Тошкент уртасидаги муносабатлар янги ва узгача мухитга кирди.

Бу жараён Сейид Иброхим Раиси самарали бошкарувидан кейин хам давом этди. Сейид Иброхим Раиси хукуматнинг "кушничилик сиёсати" ва "иктисодий дипломатия"га эътибор каратиши Техрон ва Тошкент уртасидаги муносабатларнинг янада кучайишига сабаб булган мухитни яратди. 2021 йил сентабрда Тожикистон пойтахти Душанбе шахрида булиб утган Шанхай Х,амкорлик Ташкилоти саммитлари ва мазкур йилнинг декабр ойида Туркманистоннинг Ашхобод шахрида булиб утган Иктисодий хамкорлик ташкилоти саммитлари доирасида Сеййид Иброхим Раиси ва Шавкат Мирзиёев уртасида икки учрашув утказилди. ХУЛОСА

2021 йил 2 ноябрь куни Узбекистон Республикаси Инвестициялар ва ташки савдо вазири С.Умурзаков Эрон Ислом Республикаси Саноат, конлар ва савдо вазири Р.Рахмоний билан инвестициявий ва савдо-иктисодий хамкорликни мустахкамлаш имкониятларининг мухокамасига багишланган учрашув, Узбекистон Хавфсизлик кенгаши котиби Виктор Махмудов ва Эрон Миллий хавфсизлик олий кенгаши котиби Али Шамхоний уртасидаги учрашув, Эрон Ислом кенгаши раиси Мухаммад Бокир ^олибоф бошчилигидаги делегация Олий Мажлис ^онунчилик палатаси Спикери Нуриддинжон Исмоилов билан учрашувлари хамда бошка катор учрашувлар икки мамлакат муносабатларидаги ута мухим вокеалардандир. Шу киска муддатда Узбекистоннинг Эроннинг Шанхай Х,амкорлик Ташкилотидаги аъзолигини кузатувчи макомидан асосий макомга узгартиришни куллаб-кувватлагани, Афгонистон-Эрон-Х,индистон транзити лойихасида Чорбахор портидан (Толибон келишига карамай) иштирок этишдан манфаатдорлиги давом этди. Икки мамлакат уртасидаги маслахатлашувлар Афгонистондаги вокеалар ва Толибон Ислом Амирлиги хукумати билан карама-каршилик тури буйича Эрон ва Узбекистон хукуматлари уртасидаги доимий сиёсий ва хавфсизлик юкори ва ижобий йуналишни яккол курсатувчи холатлардан биридир. Шунга карамай, шуни эътироф этиш керакки, Эрон ва Узбекистон уртасида дипломатик муносабатлар урнатилганининг 30 йиллиги муносабати билан Шавкат Мирзиёев Узбекистон ташки

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

сиёсатида руй берган мухим узгаришларни инобатга олиб, икки мамлакат уртасидаги муносабатларни янада ривожлантириш буйича катор таклифлар илгари сурилади:

Биринчидан, Эрон ва Узбекистон уртасида тугридан-тугри авиакатновларни кучайтириш ва ривожлантириш. Ушбу парвоз йуналишларини (Техрон-Тошкент) саклаб колиш ва уни Эроннинг Исфахон ва Машхад, Узбекистоннинг Самарканд ва Бухоро каби бошка шахарларига кенгайтириш фукароларнинг саёхат ва харакатини осонлаштириш максадида виза тизимини бекор килишни талаб килади.

Иккинчидан, Эрон ва Узбекистоннинг хусусий тижорат ва тижорат секторлари уртасидаги богловчи бугин ва куприк сифатида, сузлашув ёки ташвикот эмас, балки Эрон-Узбекистон кушма савдо палатасининг амалий позициясини мустахкамлаш. ^увонарлиси, утган йили бир томондан Эрон палатаси ва Узбекистон Савдо-саноат палатаси, Эрон палатаси билан Узбекистон савдо-сотик экспортчилари иттифоки уртасида иктисодий хамкорлик тугрисидаги битим имзолангани икки давлат уртасидаги хусусий сектор хамкорлигини ривожлантиришда мухим кадам булди. Айни пайтда бугунги куннинг узида Узбекистонда Эрон инвестициялари иштирокидаги 244 та корхона фаолият юритмокда, шулардан 115 таси - 100 фоиз эрон инвестициялари иштирокида ташкил этилган. Йилдан-йилга Эрон компанияларининг Узбекистонда фаоллиги ошиб бормокда. Мавжуд статистик маълумотларга кура, 2021 йил якунлари буйича, Узбекистон ва Эрон уртасидаги товар айирбошлаш хажми 431 миллион долларга етди. Ундан Узбекистон экспорти 177 миллион доллар, импорт эса 254 миллион долларни ташкил килмокда.[5] Аммо икки давлатнинг иктисодий ва савдо алокаларида шундай имкониятлар мавжудки, алокалар хажми хозирги 500 миллион доллардан йилига 1 хатто 2 миллиард долларгача етиши мумкин. Эрон божхонасидан олинган маълумотларга кура, 2021 йилда Узбекистонга 600 дан ортик турдаги товарлар экспорт килинган. Эроннинг энг мухим экспорт объектлари пулат махсулотлари (арматуралар, профиллар, пулат куйма ва бошкалар) ва экспортнинг 50% дан ортик улушига эга кимё ва нефт-кимё махсулотлари (полипропилен, полиетилен, полистирол ва бошкалар), кишлок хужалиги махсулотлари (аралашмалар, хурмо, киви ва картошка) ва тош майдалагичлар, Узбекистондан олиб келинган энг мухим махсулотлар пахта иплари ва импортнинг 90% дан ортик улушига эга пахта толаси, ипак, калий хлорид ва дуккакли экинлар ташкил этади. Шунга карамай, Эрон ва Узбекистон уртасидаги иктисодий ва савдо алокаларини ривожлантириш учун турли чора-тадбирлар курилиши керак. Эрон ва Узбекистон эркин ва махсус иктисодий зоналари имкониятларидан самарали ва максадли фойдаланиш, банк утказмаларини очиш билан боглик муаммоларни хал килиш, тадбиркорлар учун бошка кредит хужжатлари, Эрон-Узбекистон кушма иктисодий комиссиясининг мунтазам ва узлуксиз йигилишлари, Эроннинг 31 вилояти Савдо-саноат палаталарининг Узбекистоннинг турли вилоятларидаги Савдо-саноат палаталари билан самарали ва тизимли алокаларини йулга куйиш-Эрон ва Узбекистон савдоси Техрон ва Тошкент уртасидаги муносабатларни ривожлантириш жараёнида эътиборга олиниши лозим булган яна бир мухим ва зарур чора-тадбирлардан биридир.

Учинчидан, транзит сектори имкониятларидан самарали ва максимал фойдаланиш. Шубхасиз, Эроннинг Узбекистонга нисбатан энг мухим имконияти ва иктисодий устунлиги алока ва транзит йулаклари булиб, улар доирасида "Термиз-Мозори Шариф-Х,ирот" автомобиль ва темир йули йулаги, "Узбекистон-Туркманистон-Эрон-Уммон"

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

йулаги, "Хитой-^озогистон-Узбекистон-Туркманистон-Эрон" темирйул коридорлари эътиборга лойикдир. Афгонистон билан транспорт сохасидаги хамкорликни ривожлантириш хамда трансафгон йулаги доирасида янги темир йулларини барпо этиш истикболда Марказий Осиёнинг энг киска йуллар оркали Х,инд океани ва Форс курфазидаги бандаргохларга чикишини таъминлайди, Жанубий ва Жануби-Шаркий Осиёни Европа ва Хитой бозорлари билан боглайди. Афгонистонда толиблар хокимият тепасига келганига карамай, Узбекистоннинг "Афгонистон-Эрон-Х,индистон" транзити лойихасида иштирок этишдан манфаатдорлиги Узбекистон хукумати Чорбахор портига алохида эътибор каратаётганини ва бу порт билан алокаларни ривожлантириш масаласини куриб чикаётганини яккол курсатади хамда уни амалга ошириш икки давлатнинг "Шимол-Жануб" йулаги, Форс курфази-^ора денгиз йулаги ва Шаркий йуналишдаги дастурларини хар томонлама режалаштириш ва амалга оширишни такозо этади.

REFERENCES

1. Christopher Grigoriou. Landlockedness, Infrastructure and Trade: New Estimates for Central Asian Countries // The World Bank Development Research Group Trade Team. 2007. // URL: https://documents1.worldbank.org/cu .

2. Президент Шавкат Мирзиёев раислигида 30 декабрь куни келгуси йилда иктисодиёт тармоклари ва коммунал соха баркарор ишлашини таъминлаш масалалари буйича видеоселектор йигилиши. // URL: https://xabardor.uz/kr/post/.

3. UzDaily. Обсуждены перспективы развития сотрудничества с Ираном. // URL: https://www.uzdaily.uz/ru/.

4. UzReport. 2030 йилгача нефть-газ сохасида $36,5 млрдлик 30 та лойиха амалга оширилади. // URL: https://www.uzreport.news/politics/2030.

5. Kun.uz. Денгиз томон йул, визалар ва туризм - Эроннинг Узбекистондаги элчиси билан сухбат. // URL: https://kun.uz/news/2022/02/11/dengiz-tomon-yol-vizalar-va-tur.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.