Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОННИНГ ХИТОЙ БИЛАН ИЛМИЙ ТЕХНИКАВИЙ АЛОҚАЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОННИНГ ХИТОЙ БИЛАН ИЛМИЙ ТЕХНИКАВИЙ АЛОҚАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

291
58
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Фанлар академияси / илмий марказлар университет / институт / лицей / илмий салоҳият / илм-фан / илмий-тадқиқот / илмий ҳамкорлик / халқаро алоқа / шартнома / конференция / илмий семинар / Academy of Sciences / scientific centers University / Institute / Lyceum / scientific potential / Science / Research / Scientific Cooperation / International Communication / contract / conference / scientific seminar

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Бурхон Бўронович Жаҳонгиров, Аҳроржон Бурхон Ўғли Бўронов

Мазкур мақолада Ўзбекистоннинг мустақилликка эришганидан кейинги даврда Хитой Халқ Республикаси билан ўзаро ҳамкорлик муносабатларининг ривожланиш тенденциялари таҳлил этилган. Шунингдек Ўзбекистон ва Хитой ўртасида шериклик муносабатлари, дўстлик ва ҳамкорликни янада ривожлантириш ва мустаҳкамлаш тўғрисида декларация имзоланган бўлиб, шу асосда Ўзбекистон Фанлар академияси илмий-тадқиқот институтлари, Олий таълим муассасалари ва бошқа илмий марказларнинг хитойлик ҳамкорлари билан олиб борган ҳамкорлик алоқалари ва уларнинг натижалари хусусида фикр юритилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SCIENTIFIC AND TECHNICAL RELATIONS BETWEEN UZBEKISTAN AND CHINA

This article analyzes the development trends of relations between Uzbekistan and the people's Republic of China in the post-independence period. In addition, the declaration on the further development and strengthening of partnership relations friendship and cooperation between Uzbekistan and China was signed, and on this basis the issues of cooperation and their results with foreign partners of research institutes, higher educational institutions and other scientific centers of the Academy of Sciences of Uzbekistan are discussed

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОННИНГ ХИТОЙ БИЛАН ИЛМИЙ ТЕХНИКАВИЙ АЛОҚАЛАРИ»

УЗБЕКИСТОННИНГ ХИТОЙ БИЛАН ИЛМИЙ - ТЕХНИКАВИЙ

АЛОКДЛАРИ

Бурхон Буронович Жахонгиров

Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети

Ахроржон Бурхон уFли Буронов

Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада Узбекистоннинг мустакилликка эришганидан кейинги даврда Хитой Халк Республикаси билан узаро хамкорлик муносабатларининг ривожланиш тенденциялари тахлил этилган. Шунингдек Узбекистон ва Хитой уртасида шериклик муносабатлари, дустлик ва хамкорликни янада ривожлантириш ва мустахкамлаш тугрисида декларация имзоланган булиб, шу асосда Узбекистон Фанлар академияси илмий-тадкикот институтлари, Олий таълим муассасалари ва бошка илмий марказларнинг хитойлик хамкорлари билан олиб борган хамкорлик алокалари ва уларнинг натижалари хусусида фикр юритилади.

Калит сузлар: Фанлар академияси, илмий марказлар университет, институт, лицей, илмий салохият, илм-фан, илмий-тадкикот, илмий хамкорлик, халкаро алока, шартнома, конференция, илмий семинар.

SCIENTIFIC AND TECHNICAL RELATIONS BETWEEN UZBEKISTAN

AND CHINA

Burkhon Buronovich Jahongirov

Uzbekistan State University of Physical Culture and Sports

Akhrorjon Buronovich Buronov

Uzbekistan State University of Physical Culture and Sports

ABSTRACT

This article analyzes the development trends of relations between Uzbekistan and the people's Republic of China in the post-independence period. In addition, the declaration on the further development and strengthening of partnership relations,

friendship and cooperation between Uzbekistan and China was signed, and on this basis the issues of cooperation and their results with foreign partners of research institutes, higher educational institutions and other scientific centers of the Academy of Sciences of Uzbekistan are discussed.

Keywords: Academy of Sciences, scientific centers University, Institute, Lyceum, scientific potential, Science, Research, Scientific Cooperation, International Communication, contract, conference, scientific seminar.

КИРИШ

Узбекистон-Хитой муносабатларининг асосий тамойиллари куплаб хужжатларда уз аксини топган. Улардан, 1992 йилнинг 13 мартида кабул килинган Узбекистон Республикаси ва Хитой Халк Республикаси хукумати уртасида тузилган "Илмий-техник хамкорлик тугрисидаги Битим", "Дустлик ва хамкорликнинг шерикчилик муносабатлари тугрисидаги шартнома" (2005 й.), "Стратегик шериклик урнатиш тугрисидаги кушма декларация (2012 й.)", "Дустлик ва хамкорлик тугрисидаги шартнома (2013 й.)", "Иккитомонлама стратегик хамкорликни янада чукурлаштириш ва ривожлантириш хакидаги кушма декларация (2013 й.)", "Узбек-Хитой хамкорлигини янада кучайтириш тугрисидаги кушма декларация (2014 й.)", Стратегик хамкорлик тугрисидаги узаро англашув битими (2016 й.) ва Халкаро автомобил транспрт йули тугрисидаги битим (2017 й.) фикримизнинг далилидир. Узбекистон-Хитой муносабатларининг шартномавий-хукукий негизи турли жабхаларни камраб олган 220 дан ортик хужжатларда уз аксни топган.

Таъкидлаш жоизки, хар иккала мамлакатнинг узаро манфаатдорлик, тенглик, очикликка асосланган хамкорлик алокаларини тез суръатлар билан ривожланиб боришининг заминида авваламбор, уларнинг тараккиёт принциплари ва ташки сиёсат стратегиясидаги ухшашлик, якинлик хамда максад-муддаоларнинг уйгунлиги холати ётади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Ушбу мавзуни тадкик этишда тарихийлик, объективлик, тарихий изчиллик тамойилларидан фойдаланилди. Узбекистонда мустакиллик йилларида маданий, илмий - техникавий хамкорлик масалалари доирасида Узбекистон Давлат архиви, Узбекистон Республикаси Фан ва техника Давлат кумитаси жорий архиви, Олий таълим муассасалари жорий архиви фондлари материаллари, Сазанов С, Хасанов У, Киргизбоев А, Кузьмина Е, Рахматов У,

Дустов У, Идиров У, Урозов А ва бошка тадкикотчилар уз тадкикотларида Узбекистоннинг мустакиллик йилларида хорижий давлатлар олий таълим муассасалари ва илмий - тадкикот марказлари билан иктисодий, маданий, илмий - техникавий алокалари уз аксини топган.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Узбекистоннинг Хитой Халк республикаси билан илмий-техник хамкорликлари муваффакиятли равишда ривожланиб бормокда.Мазкур хамкорлик 1992 йилнинг 13 мартида кабул килинган Узбекистон Республикаси ва Хитой Халк Республикаси хукумати уртасида тузилган "Илмий-техник хамкорлик тугрисидаги Битим"га мувофик амалага оширилади. [1]

Битмни имзолашда хар икки томон хам илм ва техникани ривожлантириш, узаро тенглик ва манфаатдорликни таъминлаш, шунингдек, бу илмий-техник хамкорлик хар иккала давлатнинг иктисодий ривожланиши учун ёрдам бериши лозимлиги талабларидан келиб чиккан.

Мазкур битим куйидагиларни кузда тутади:

-илмий-техник делегациялар, олимлар ва мутахассисларнинг узаро алмашинувини ташкил килиш;

-илмий-техник информация ва хужжатларнинг, турли буюм ва материалларнинг, "нау-хау" ва лицензияларнинг узаро алмашинуви;

-илмий-техник симпозиум ва илмий конференциялар ташкил килиш;

Хдмкорликда тадкикотлар утказиш ва тадкикот натижалари хамда ишланмалар билан узаро алмашинув. [2] Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Хитой билан радиофизика, яримутказгичли материаллар ва ускуналар,бошкаришни автоматлаштириштизими учун ЭХМдан фойдаланиш, астрофизика,микробиология,биотехнология,вирусология,атроф-мухитни мухофаза килиш, биорганик кимё, усимлик моддалари кимёси, тупрокшунослик ва агрокимё сохаларида хамкорлик килади.

ФАнинг Ботаника институти билан хамкорликда Копеттог ва Помир, Оролбуйи минтакаларига экспедициялар уюштирилди ва унинг натижасида кенг куламли, бой гербарийлар йигишга муваффак булинди. "Биолог" илмий-ишлаб чикариш бирлашмаси Сичун (ХХР) ^ишлок хужалик фанлари АкадемиясинингПахтачилик институти билант гузанинг элита уруглари ва энг яхши навларини саклаб колиш ва кайта тиклашиш биохимик технолгияларни ишлаб чикиш хамда уругчилик ишларини янада яхшилаш максадида хамкорлик килиш тугрисида Шартнома тузд. [3]

УзФАТарих институтининг илмий ходимлари 2003 йилда Хитой Халк Республикасида булиб утган халкаро илми анжуманида маърузалар билан иштирок этди. [4]

Биокимия институти шартнома доирасида Тяньцин биокимия ва формацевтика заводи (ХХР) билан хамкорликда хавфли ишларга карши антивирус препаратларни ишлаб чикариш борасида талкикотлар олиб бормокда. [5]

Сейсмология институти Хитой Халк Республикасида сейсмологик бюросига карашли илмий станцияда илмий-тадкикотлар олиб борилди. ХХР ФА нинг Сейсмология бюроси мутахассислари томонидан Узбекистондаги учта сейсмик станцияни станция кайта жихозлаш тугрисида Шартнома тузилди.

ФАнинг Киме ва усимли моддалари институти билан ХХР ФА нинг Киме институти уртасида хам якин илмий алокалар урнатилган. Узаро хамкорликдаги режага асосан бу икки маскан олимлари ХХР да щсадиган -щза баргларининг таркибини тахлил килиш ва урганиш, ХХРда ва Узбекистнда усадиган гуза баргларини киёсий урганиш,шунингдек, усимликлар усиши стимуляция килишини синовчи Узбекистондаишлаб чикарилган

стимулияторларни биргаликда синовдан утказишни режалаштирган. [6]

Томонларнинг узаро келишиувига кура, 1999 йилда савдо иктисодий алокалар буйича Халкаро хукумат комиссияси доирасида илмий-техник хамкорлик юзасидан хам кичик комиссия тузилди.Мазкур кичик комиссиянинг 2000 йил июлда Тошкентда булиб утган илк мажлисида унинг максад ва вазифалари, иккала давлат уртасида ги илмий-техник хамкорликнинг асосий принциплари ва йунлаишлари белгилаб олинди.

Узбекистон олимлари ХХР ФАнинг Геокимё институти билан хамкорликда кушма дала тадкикотлари утказди.Х,индистон Кишлок хужалиги Академиясининг Микробиология институти билан биргаликда,(1991 йилда тузилган Хамкорлик тугрисидаги шартнома доирасида) микроорганизмлар ёрдамида окар сувларни тозалаш муаммолари ва яшил сув утларидан фойдаланишвоситасида тупрок таркибинисогломлаштириш борасида кушма тадкикотлар олиб бормокда. [7]

Хдмкорликдаги лойихаларни шакллантириш ва амалга ошириш борасида:хамкорликдаги сейсмологик лабаратория ташкил илиш турисидаги келишувга эришилди.2001 йил июлида кушма станция ташкил килиш тугрисидаги битим имзоланди.Ушбу битимга мувофик Хитой томони (Хитой

сейсмик бюроси) 400минг А^Ш долларига тенг кийматга эга булган зарур асбоб-ускуналарни ажратди.Узбекистон томони эса (Узбекистон Фанлар Академияси) коммунал хизматлар учун туловлар учун туловларни,ходимларга маошни тулаш учун, шунингдек, бошка харажатларни коплаш учун зарур буладиган 6 миллион сум микдорида маблагажратишга карор килди. Энергетика,материалшунослик,пахтачилик сохалари буйича кушма дастурлар ишлаб чикилмокда. 2001 йилда 5 нафар Узбекистонлик мутахассислик Хитойдаги курсларда укиб, уз малакаларини ошириб келди.

2001 йил октябрь ойида Тошкентда семинар утказилди.Мазкур семинарда Узбекистон ва Хитой уртасидаги илмий-техник алокаларни янада ривожлантириш масалалари мухокам килинди.Семинарда иккала давлат уртасида илмий-техник алокаларни янада ривожлантириш, уларга амалий йуналиш бериш хамда бу алокаларнинг муайян натижаларига эришмок зарурлиги тугрисида ягона фикрга келинди. Хдмкорликда илмий ишлар олиб бориш учун хитойлик мутахассисларнинг кичик гидроэнергетика сохасидаги ютуклари, яъни халк хужалигида куёш энергияси ва шамол кучидан фойдаланиш сохасидаги тажрибалари хам кенг имкониятлар очиб беради.[8]

Узбекистон ва Хитой уртасидаги илмий-техник хамкорликни янада ривожлантириш, фан ва техника сохасида эришилган ютуклар билан узаро алмашиниш борасида 2002 йил апрелида утказилган "Узбекистон Хитой фан-техникаси кунлари" хам жуда катта роль уйнади. Зеро, мазкур тадбирда хитойлик олим ва мутахассисларнинг фан ва техника сохасида эришган ютуклари, юкори технологиялардаги натижалари кургазмага куйилди. Ушбу кургазманинг ташкилотчилари ХХР Фан ва Техника вазирлиги,Хитой илмий-техник алмашинув маркази, Узбекистон Республикаси Ташки иктисодий алокалар вазирлиги, Узбекистон Республикаси Вазмрлар Махкамасининг илмий-техник тараккиёт буйича мувофиклаштирувчи кенгаши кошидаги Фан ва техника маркази булди.Пойтахтимиздаги "Узбекистон кургазмалар марказида" Хитой Халк Республикасининг юкори авиация тезнологиялари, янги материаллар, шунингдек,геологоразведка, нефть казиб чикариш ва нефт махсулотларини кайта ишлаш, гидроэнергетика,кишлок хужалиги машинасозлиги, енгил ва озик овкат саноати, кишлок хужалиги каби сохалардаги энг янги илмий ишланмалари намойиш этилди. [9]

Марказий Осиёда биринчи булиб Тошкентда (2005 йил майда) ва Самарканд шахрида (2013 йил сентябрда) очилган Конфуций институтлари узбекистонликларни хитой тили ва маданияти билан якиндан таништириб

келмокда. Ушбу институтларни утган 11 йил давомида Хитой билан Узбекистон дустлигини мустахкамлашга хизмат киладиган 3 мингдан ортик мутахассислар битириб чикдилар. Бундан ташкари, Хитой хукумати хомийлигида Узбекистон олий укув юртларида хитой тилини укитиш буйича замонавий марказлар ташкил этилди. [10]

Хитой Марказий миллатлар университетида (2010 йилдан) ва Пекин чет тиллар университетида (2012-2013 укув йилидан) узбек тилини укитиш йулга куйилди. Хитойнинг нуфузли укув академик муассасаларидан бири хисобланган Шанхай Халкаро тадкикотлар университетида алохида узбек тили кафедраси фаолият курсатмокда. 2016 йилнинг сентябридан Шанхай олий укув юртида факултатив дарс сифатида укитилмокда. [11]

Икки томонлама келишувга мувофик ва ШХ,Т доирасида ХХР хукумати 2012-2013 укув йилида узбекистонлик 120 талаба ва стажёрларга грантлар ажратди. Конфуций номидаги институт оркали Ланчжоу унверситетида узбекистонлик 50 га якин талаба тахсил олмокда. [12]

2013 йил 15 май куни Шанхай шахрида Хитойда биринчи марта Шанхай университети хузуридаги ШХ,Т халк дипломатияси илмий тадкикот институти негизида Ватанимиз тарихи хамда ривожланишини якиндан урганиш максадида Узбекистон тадкикотлари ва таълим алмашувлари маркази очилди. Унинг мутахассислари Узбекистонда руй бераётган замонавий жараёнларни кузатиб бормокдалар. [13]

Хитой ва Узбекистон уртасида 2014-2017 йилларга мулжалланган маданий хамкорликка оид дастур (2013 йил ноябрь) кабул килинди. Икки томонлама маданий муносабатларни мустахкамлашда 1998 йилда ташкил этилган "Узбекистон-Хитой" ва 2007 йил уз фаолиятини бошлаган "ХХР-Марказий Осиё мамлакатлари" дустлик жамиятлари мухим ахамият касб этмокда. Икки мамлакат дустлик жамиятлари уртасидаги узаро делегациялар алмашинуви давлатлараро алокаларни янада мустахкамлашга кумаклашмокда.

[14]

Хитой кадимги маданий ёдгорликлари ишлари буйича давлат бошкармаси, Хитой ижтимоий фанлар академияси, Хитой Шимоли-Гарбий университети вакиллари узбекистонлик хамкасблари билан археологик тадкикотлар ва тарихий обидаларни реставрация килиш буйича хамкорлик килмокдалар. Улар Буюк Ипак йулининг тарихий куринишини кайта тиклаш борасида изланишлар олиб бормокдалар. Хитойлик машхур ёзувчи Лаошэнинг узбек тилига угирилган "Мушуклар шахри хотиралари" асари

китобхонларимизга Хитой адабиёти билан танишиш имконини бермокда.

[15]

2017 йил 13 мартда Хитой ва Узбекистон уртасида дипломатик муносабатлар урнатилганининг 25 йиллиги арафасида Шанхай университетида буюк аллома Алишер Навоий хайкали очилди. Таъкидлаш жоизки, икки далат уртасида минтакавий хамкорликни ривожлантириш борасида метропол субъектлар (Тошкент-Шанхай, Самарканд-Сиан шахарлари, Навоий-Чжучжоу, Тошкент-Хунан, Самарканд ва Шенси вилоятлари) уртасида тугридан-тугри муносабатлар урнатилганлиги натижасида икки мамалакат худудларининг алокалари ривожланиб бормокда. [16]

ХУЛОСА

Сунгги йилларда Узбекистон Республикасининг ХХР билан муносабатлари сифат жихатидан янги даражага кутарилди. Бинобарин, Узбекистон ташки сиёсий фаолиятида Хитой билан булган муносабатлар долзарблигича колмокда.

Хрзирги кунда Узбекистон ХХР билан ташки савдо, транспорт коммуникацияси сохасидаги хамкорликлар жадал суръатлар билан ривожланмокда. Хитойнинг Узбекистонга каратилган ташки сиёсатида узаро манфаатли ва купкиррали муносабатларни ривожлантиришга алохида эътибор каратилмокда. Узбекистон ва Хитой узок тарихга, ноёб маданият хамда улкан интеллектуал салохиятга эга. Бу давлатлараро гуманитар хамкорликни кенгайтириш, икки мамлакат олий укув юртлари ва илмий-тадкикот институтлари уртасида шериклик муносабатларини урнатиш, шунингдек, узаро маданий алокаларни янада ривожлантиришни давр такозо килмокда.

Шундай килиб, Узбекистон-Хитой алокаларининг хозирги холати давлатларимизнинг бир-бирлари билан узок муддатли стратегик хамкор эканликларидан далолат беради. Бу эса, икки мамлакат халкларининг миллий манфаатларига ва хозирги замон талабларига тула мос келади. Икки мамлакат уртасидаги мулокотлар, алокалар изчил ривожланиб бораётган халкаро муносабатлар тарихида мухим ахамият касб этади ва келажакда янада самарали натижаларга эришишга кенг имкониятлар яратади.

REFERENCES

1. The Republic of Uzbekistan agreed on the republic.III-book.T: 1992.18-19

2. The Republic of Uzbekistan agreed on the republic. III-book.T: 1992.19-20

3. The Republic of Uzbekistan FA zhor archive / Narodnaya nauka o sotrudnichestvo 1995 y 3-bet. The people of National Science-tech cooperation.1996,

4. Republic of Uzbekistan falsification of the Institute 2003 yil report.15

5. Burkhon Buronovich Jahongirov (2021). Scientific and technical relations between Uzbekistan and Japan. Academic Research in Educational Sciences, 2021.2 (Special Issue 1),312-318.

The Republic of Uzbekistan FA Gori archive / 1999 Yili bajarilgan of ishlar haqida.14

6. Kyrgyzstan AUzbekistan Republic of Uzbekistan Republic of Asia actively cooperates with the people of the UAE. - Tashkent. "Subject".2004. 198

7. Burkhon Buronovich Jahongirov (2021). Scientific cooperations between uzbekistan and foreign Countries. Academic research in educational contents.2021. Volume 2, Issue 2, 986-994.

8. People's essays 2002. April 13

9. Khasanov U. A. The Dedication of the Nation. - T.: ZHIDU, 2007. 91

10. Burkhon Buronovich Jahongirov (2021). Scientific and technical relations of Uzbekistan with european countries. Journal of look. To the past.2021.Volume, 4, issue 2. 16-21.

11. People's essays 2014, May 21

12. Sazonov S. L. Reflex transport system of the People's Republic of China and the Morovaya financial and economic crisis// Problems of the Far East, 2010.No.2.P.29.

13. Rakhmatov U., Dugai P. Uzbekistan-XXR: "Gibraltar for the export of "partnership" and travel " /Haka. 2012, May 2.

14. Friendship For beginners Uzbek-China initiation (2010-2018) 2019 yil January 30

15. Urozov.A.Uzbekistan-China: Strategist Sherrick and the Yanda Ridgeline dedication friendship are legal.2017.12.05

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.