Научная статья на тему 'ИЛМ-ФАН ТАРАҚҚИЁТИДА ХОТИН-ҚИЗЛАР ИШТИРОКИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЗАРУРАТИ'

ИЛМ-ФАН ТАРАҚҚИЁТИДА ХОТИН-ҚИЗЛАР ИШТИРОКИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЗАРУРАТИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
илм-фан / гендер тенглик / сунъий интеллект / СТЕМ / илмий тадқиқот / OWSD.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Азизова Маҳбуба

Мақолада илм-фан, таълим ва ишлаб чиқариш интеграциясида олима аёлларнинг иштироки миллий ва халқаро таҳлиллар асосида ўрганилган. Хусусан, Ривожланаётган дунё илм-фан соҳасида аёллар ташкилоти фаолияти ҳамда Фан, технология, муҳандислик ва математика фанлари тармоғида хотин-қизлар таълимини ривожлантириш зарурати таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИЛМ-ФАН ТАРАҚҚИЁТИДА ХОТИН-ҚИЗЛАР ИШТИРОКИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЗАРУРАТИ»

ИЛМ-ФАН ТАРАВДИЁТИДА ХОТИН-ЩЗЛАР ИШТИРОКИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЗАРУРАТИ Азизова Махбуба

Узбекистан Республикаси Президенти хузуридаги Давлат бошкаруви академияси таянч

докторанти mahbubaazizova95@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.10657922

Аннотация. Мацолада илм-фан, таълим ва ишлаб чщариш интеграциясида олима аёлларнинг иштироки миллий ва халцаро таулиллар асосида урганилган. Хусусан, Ривожланаётган дунё илм-фан сощсида аёллар ташкилоти фаолияти %амда Фан, технология, мууандислик ва математика фанлари тармогида хотин-цизлар таълимини ривожлантириш зарурати та^лил цилинган.

Калит сузлар: илм-фан, гендер тенглик, сунъий интеллект, СТЕМ, илмий тадцицот, OWSD.

Аннотация. В статье рассматривается участие женщин-ученых в интеграции науки, образования и производства на основе национального и международного анализа. В частности, была проанализирована деятельность женских организаций в сфере науки в развивающихся странах и необходимость развития женского образования в области науки, техники, инженерии и математики.

Ключевые слова: наука, гендерное равенство, искусственный интеллект, STEM, научные исследования, OWSD.

Abstract. The article examines the participation of women scientists in the integration of science, education and production based on national and international analysis. In particular, the activities of women's organizations in the field of science in the developing world and the need to develop women's education in the field of science, technology, engineering and mathematics were analyzed.

Keywords: science, gender equality, artificial intelligence, STEM, scientific research,

OWSD.

Дунёга илм-фан керак, Илм-фан эса аёлларга мухтож.

Жамиятлар тараккиёти ва гуллаб-яшнаши учун кучли фан, технология ва инновацион тизимлар талаб килинади. Х,атто кучли миллий фан ва инновацион кенгашлар ва сиёсатларга эга ривожланаётган мамлакатларда хам илмий тадкикотлар ва инновацияларга давлат ва хусусий инвестициялар глобал уртача курсаткичдан анча паст булади.

Ривожланаётган мамлакатлар олимлари сифатли таълим, тадкикот, молиялаштириш ва инфратузилмага киришда мустахкам тусикларга дуч келишмокда. Купчилик сунъий интеллект каби янги технологияларга хисса кушишдан четлаштирилади, бу эса уларнинг ахолисига номутаносиб равишда зарар етказиш хавфини тугдиради. Айни пайтда, рахбарлик лавозимларида аёл олимларнинг етишмаслиги мамлакатларни инновациялар ва гендерни камраб олувчи илм-фан ва сиёсатдаги ютукларга хисса кушиши мумкин булган гоялардан махрум килади.

Таълим инсоннинг асосий хукуки ва кашшокликни камайтириш ва гендер тенглигига эришишда асосий омил хисобланади. Аммо бу борада етарлича ютукларга

эришилмаяпти. Турли минтакаларда иктисодий-сиёсий ва экологик муаммолардан азият чеккан мамлакатлардаги болаларнинг мактабга бормаслик эхтимоли икки баравар куп булиб, хусусан, 6 ёшдан 17 ёшгача булган 130 миллионга якин киз мактаб таълимидан махрум.

Жахон банки тадкикотлари шуни курсатдики, агар Жанубий Осиё, Африка ва Якин Шарк мамлакатлари 1960-1992 йилларда Шаркий Осиё мамлакатларида булгани каби, угил болалар ва кизларни мактабда укитишга тенг имкониятларни таъминланганларида эди, уларда ахоли жон бошига йиллик даромад 0,5% дан 0,9% га купайиши мумкин эди.

Инсоният тамаддуни эволюциясида эркаклар ва аёллар хукукига оид гендер тенглиги муаммолари узок тарихий эврилишларни бошидан кечирди.

Платон аёлларнинг тарбияси ва таълимига ёндашувни узгартириш зарурлигини таъкидлайди, шунда сунъий равишда шаклланган ассиметрия узгариб, нафакат эркакларнинг, балки жамиятнинг барча аъзоларини тулик ривожланишига йул очилади.

Шаркона тафаккурда, туркий халкларда аёлларнинг жамиятдаги мавкеи жуда юкори булган. Араб тарихчиси ибн Баттута хабар беради: "Турк хоцонлари имзо чекаётганда "султон ваунинг хотинининг амри билан" деб ёзадилар".

Ислом таълимоти аёл шаънини улуглайди. Ислом шариатида Аллох таолонинг каломида илм талаб килиш мусулмонларнинг эркагу аёлига тегишлидир. Х,адиси шарифда "Илм талаби хар бир мусулмон учун фарздир", дейилади.

Жадидларимиз хам аёл ва кизларнинг илмли, таълим-тарбияли, касб-хунарли булишлари учун харакат килишган. Хотин-кизларни жамиятнинг тулаконли аъзолари сифатида кабул килмасдан, ёш авлодни тугри йулда тарбияламасдан туриб жамиятни ислох килиш, уни тараккиёт сари йуналтириш мумкин эмас, охир-окибатда миллат такдири унинг аёллари ва оиласининг холатига богликдир.

Шу уринда мамлакатимизда инсон хукуклари, эркинликлари ва конуний манфаатларини таъминлашга устувор ахамият каратилаётгани натижасида оилага, аёл зотига булган муносабат тобора юксалиб, уларга хурмат-эхтиром курсатиш хаётимизнинг маъно-мазмунига, асосий максадига айланганига эътибор каратиш максадга мувофикдир. Бугун Узбекистон аёллари турли жабхаларда уз урни ва муносиб мавкеига эга булиб бормокда. Жумладан: сиёсат сохаси билан 1 минг 837 нафар, касаба уюшмалари жами аъзоларининг 48 фоизи, Узбекистон Либерал-демократик партияси аъзоларининг 40,8 фоизи, Халк демократик партияси аъзоларининг 49 фоизи, «Адолат» социал-демократик партияси аъзоларининг 44,7 фоизи, «Миллий тикланиш» партияси аъзоларининг 47,6 фоизи, Узбекистон Экологик партияси аъзоларининг 36,9 фоизини аёллар ташкил этади.

Суд тизимида эса 12,4 фоиз аёллар фаолият юритмокда. Хотин-кизларнинг улуши согликни саклаш ва ижтимоий хизматлар сохасида 82 фоизни, илм-фан, таълим-тарбия, маданият ва санъат сохаларида 72 фоизни, кишлок хужалигида 45 фоизни, саноатда 38 фоизни ташкил этмокда.

Буларнинг барчаси сунгги йилларда гендер тенгликни таъминлаш, аёлларнинг ижтимоий ва сиёсий хаётдаги ролини ошириш борасидаги тизимли ишларнинг самарасидир. Айни сохадаги ишлар давлат дастурлари ва стратегия йуналишлари доирасида боскичма-боскич амалга оширилиб келинмокда, хусусан, 2022 - 2026 йилларда хотин-кизларнинг мамлакат иктисодий, сиёсий ва ижтимоий хаётининг барча жабхаларида фаоллигини ошириш миллий дастурида: хотин-кизларни ижтимоий химоя килиш тизимини янада кучайтириш; уларнинг саломатлигини мустахкамлаш; кизларнинг таълим-тарбия

олиши учун зарур шарт-шароитларни яратиш; иктидорли ва билимли кизларни тарбиялаш хамда уларнинг илмий салохиятини юксалтириш; хотин-кизларнинг хукук ва конуний манфаатларини химоя килишнинг хукукий асосларини такомиллаштириш; аёлларнинг ижтимоий-иктисодий ва сиёсий фаоллигини ошириш; жамиятда, давлат бошкарувида уларнинг ролини мустахкамлаш хамда гендер тенгликни таъминлаш максад килиб олинган.

Олий таълимда гендер тенглиги йулида олга силжиш кузатилди, бирок илм-фан сохасида фарк анча кенг. Масалан, ЮНЕСКО 2021-йилда бутун дунё буйлаб магистратура ва бакалавриатда таълим олаётган талабаларнинг 45-55 фоизини аёллар ташкил этишини тахмин килган. Бирок, мухандислик ва информатика каби фан сохаларида аёллар уртача олий таълим битирувчиларининг анча кичик кисмини ташкил килади. Академик мартаба зинапоясида юкорига кутарилганда бу бушлик кенгаяди. Бугунги кунда аёллар дунёдаги тадкикотчиларнинг 30 фоизини ва миллий фан академиялари аъзоларининг атиги 12 фоизини ташкил килади, даромади паст мамлакатларда эса бундан хам кичикрок. Бу, шунингдек, сунъий интеллект (СИ) каби юкори технологияли сохаларда хам кузатилади, Стратмор университети тадкикотида аёллар ишчи кучининг 29 фоизини ва Африка китъасидаги сунъий интеллект сохасида етакчилик лавозимларининг атиги 10 фоизини ташкил этишини курсатди.

Бу нафакат вакиллик муаммоси ва аёлларнинг узи хал киладиган муаммо, балки бу жамиятнинг барча аъзолари учун муаммо. Фан, технология, мухандислик ва математика (СТЕМ) сохасида ишлайдиганлар дунёдаги мураккаб муаммоларга ижодий ва баркарор ечимларни топишда катта рол уйнаши керак. Олима аёлларнинг хиссаларисиз ва улар келтирган ноёб истикболларсиз илмий имкониятлар чекланган булиб колади, шу сабабли турли касалликлар, озик-овкат хавфсизлиги, иклим узгариши каби муаммоларни хал килишда аёлларнинг жамоавий кобилиятларини инобатга олиш уринлидир.

БМТ Баркарор ривожланиш кун тартибининг энг катта муаммоларини хал килиш -саломатликни яхшилашдан тортиб, иклим узгаришига карши курашишгача - барча истеъдодларни ишга солишга таянади. Демак, бу сохаларда аёллар хам мехнат килади. Тадкикотларнинг хилма-хиллиги иктидорли тадкикотчилар сафини кенгайтиради, янги истикболлар, истеъдод ва ижодкорликни келтириб чикаради хамда аёллар ва кизлар фан ва технология жамиятларида мухим рол уйнашини ва уларнинг иштирокини кучайтириш кераклигини эслатади.

Фан, технология, мухандислик ва математика (Science, technology, engineering and maths) сохалари миллий иктисодиётлар учун жуда мухим деб хисобланса-да, хозиргача купчилик мамлакатлар, уларнинг ривожланиш даражасидан катъи назар, СТЕМ сохасида гендер тенглигига эриша олмади. Бутун дунёдаги фан, технология, мухандислик ва математика (СТЕМ) фанларининг барча даражаларида йиллар давомида сезиларли гендер тафовутлари сакланиб колди. Хотин-кизлар олий таълимдаги иштирокини ошириш йулида улкан ютукларга эришган булсалар хам, бу сохаларда хали хам кам вакиллик килмокдалар. БМТ прогнозларига кура 2050 йилга бориб касбларининг 75 фоизи СТЕМ фанларига алокадор булиши кутилмокда. Айнан мана шу тизим асосида таълим олиш оркали укувчилар келажак муаммоларига ечим топа оладиган, янги кашфиётлар кила оладиган кадрларга айланишига ишонилмокда.

Гендер тенглиги Бирлашган Миллатлар Ташкилоти учун доимо асосий масала булиб келган. Гендер тенглиги ва аёллар ва кизларнинг хукук ва имкониятларини кенгайтириш

нафакат дунёнинг иктисодий ривожланишига, балки 2030 йилгача Баркарор ривожланиш кун тартибининг барча максад ва вазифаларига эришишга хам мухим хисса кушади.

2011-йил 14-март куни Аёллар макоми буйича комиссия узининг эллик бешинчи сессиясида аёллар ва кизларнинг таълим, фан ва технология сохаларида иштирок этиши хамда аёлларнинг тенг хукуклилигини рагбатлантириш тугрисида келишилган хулосалар билан хисобот кабул килди. 2013-йил 20-декабрда Бош Ассамблея "Тараккиёт учун фан, технология ва инновациялар тугрисида"ги резолюцияни кабул килди, унда барча ёшдаги аёллар ва кизларнинг илм-фан, технология ва инновациялардан тулик ва тенг фойдаланиши хамда иштирок этиши гендер тамойилларига эришиш учун зарур эканлигини тан олди.

Аёлларга одатда эркак хамкасбларига караганда кичикрок тадкикот грантлари берилади ва улар барча тадкикотчиларнинг 33,3 фоизини, миллий фан академиялари аъзоларининг атиги 12 фоизини аёллар ташкил килади.

Сунъий интеллект каби илгор сохаларда хар бешта мутахассисдан факат биттаси (22%) аёллардир. Вахоланки, дунёдаги биринчи хакикий компьютер дастурчиси аёл киши булган (Грейс Хоппер). ХХ аср бошлари, гарб жамиятида хам хаттоки аёллар хукуки энди тикланаётган пайтлар. Уша даврдаги биринчи компьютер MARK-1 га дастурни аёл киши ёзган. 1984 йилгача дастурлаш сохасини 4 дан 3 кисмини аёллар ташкил килган экан. Персонал компьютерлар пайдо булиши билан ушбу статистика узгара бошлаган. ENIAC деб номланган кейинги авлод компьютерига хам илк дастурларни 6 та аёлдан иборат булган жамоа ёзган. 40-50 йилларда компьютер дастурлаш ишларига мантикий фикрлаши юкори ва математик акл эгалари булган одамлар ишга олинган.

Бугунги кунда туртинчи саноат инкилобини амалга оширувчи технологик сохаларнинг купчилигида куникмалар етишмаслигига карамай, аёллар мухандислик факултети битирувчиларининг атиги 28 фоизини ва информатика буйича битирувчиларнинг 40 фоизини ташкил килади.

Ривожланаётган дунё илм-фан сохасида аёллар ташкилоти (Organization for Women in Science for the Developing World (OWSD)) 1987 йилда ташкил этилган ва Италиянинг Триест шахридаги Бутунжахон Фанлар Академияси идораларида жойлашган халкаро ташкилотдир. Мазкур ташкилот ЮНЕСКОнинг дастурий булими хисобланади.

OWSD ривожланиш жараёнида аёлларнинг ролини кучайтириш ва илмий ва технологик етакчиликдаги вакиллигини рагбатлантириш максадида ривожланаётган ва ривожланган дунёларнинг таникли аёл олимларини бирлаштирган биринчи халкаро ташкилотдир. OWSD ривожланаётган дунё буйлаб аёллар олимлари учун уз карераларининг турли боскичларида тадкикот утказиш, малака ошириш ва тармок имкониятларини такдим этади ва куйидаги максадлар буйича фаолият олиб боради:

• Ривожланаётган мамлакатлардаги аёлларнинг илмий ва технологик тадкикотлар, укитиш ва етакчиликдаги иштирокини ошириш;

• Ривожланаётган мамлакатларда аёл олимлар ва технологларнинг илмий ва технологик ютукларини тан олишга кумаклашиш;

• Ривожланаётган мамлакатлардаги аёллар олими ва технологлари ва умуман халкаро илмий хамжамият билан хамкорлик ва алокани ривожлантириш;

• Ривожланаётган мамлакатлардаги аёлларнинг фан ва технологиянинг ижтимоий-иктисодий афзалликларидан фойдаланиш имкониятини ошириш;

• Олим ва технолог аёлларнинг уз мамлакати тараккиётида иштирок этишига кумаклашиш;

• Аёлларни ривожлантириш фаолиятини куллаб-кувватлашда илм-фан ва технологиянинг ролини тушунишни ошириш.

Маълумки, илмий тадкикотлар ва ютуклар ривожланаётган мамлакатлар дуч келадиган куплаб муаммоларни, жумладан касалликлар, озик-овкат хавфсизлиги, иклим узгариши, табиий офатларнинг таъсири ва алока инфратузилмасини ривожлантириш каби муаммоларни хал кила оладиган билим ва махсулотларга олиб келиши мумкин. Бундан ташкари, бундай махсулотлар ва инновациялар бозор кийматига эга булиб, махаллий иктисодиётга хисса кушиши, кашшоклик, ишсизлик ва уй-жой такчиллигини юмшатиш имконини беради. Агар аёллар илмий тадкикотлар билан бевосита шугулланмаса, биз уларнинг узига хос тажрибаси ва махаллий билимларини йукотамиз. Ривожланаётган дунёнинг купгина мамлакатларида аёлларнинг кариялар ва болаларга асосий гамхурлик килувчи ролига каратилган кундалик эхтиёжлари ва тартиблари мавжуд. Агар аёллар хам илмий тадкикот иштирокчиси, хам илмий тадкикотнинг фойда олувчиси сифатида киритилса, болалар, кариялар ва махаллий жамоаларга таъсири бевосита ва самарали булади .

Дунё иклим узгариши ва ресурслар танкислиги тахдиди остида булган келажак сари интилаётган бир пайтда, глобал илмий хамжамият аёл олимларнинг ютукларини эътироф этиш ва таргиб килиш учун вакт йукотмаслиги керак.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.