CC BY
2iLKIN SEMANTIKASINI SAXLAMAQLA §1УЭ AREALLARINDA ASSIMILYASIYA, DISSIMILYASIYA, YERD9YI§M9, S9S ARTIMI, DU§UMU
HADIS9L9RI
BA§ VERMIS TOPONIML9RIN FONOMORFOLOJI XUSUSIYY9TL9RI
M9MM9DOVA NIGAR ORUC QIZI
ADPU, Xarici Dillar Markazinin muallimi, doktorant Azarbaycan, Baki
Xulasa: Qdrbi Azdrbaycanm (indiki Ermanistan) cografi adlar sisteminda onomologiyamizin muhum va boyuk layini ta§kil edan mikrotoponimlar da ahamiyyatli yerlardan birinda durur. Mikrotoponimlar da adi sozlar deyil, xususila§mi§ adlar kimi onlarin har birinin semantikasinda, fonomoloji qatinda dilimizin sirli alami dayanir. Tadqiqatginin bir borcu da onunla §artlanir ki, hamin sirli alamdaki manani agsin, mikrotoponimin yaranmasinda tarixan i§tirak etmi§ fonomorfoloji elementlari oyransin, fonetik hadisa va qanunlarin aksinin sabablarini izah etsin. Tarixan mikrotoponimlarin tarkibinda ba§ vermi§ assimilyasiya, dissimilyasiya, yerdayi§ma, sas du§umu, sas artimi fonetik hadisalari fonomorfoloji saviyyada ozunu gostarmakla Azarbaycan adabi dilinin §iva transkripsiyasini §artlandirmi§dir. Mikrotoponimlarin tarkibinda muhafiza olunmu§ ela fonetik elementlar vardir ki, onlarin bir qismi dilin gox-gox qadim xususiyyatlarini, forma va manalarini ozunda ehtiva etdirir. Tarixan muxtalif turk-Azarbaycan etnoslarindan torami§ soy, nasil, tira adlari, dara, tapa, yal, gol, gaman, biganak va s. adlarinin, bitki, heyvan, qu§ adlari vi elementlari ila ifadasini tapmi§ mikrotoponimlarin aksariyyati §iva fonetikasina uygun §akilda ta§akkul tapib formala§mi§dir. Mikrotoponimlarin tarkibinda muhafiza olunmu§ assimilyasiya, dissimilyasiya, sas artimi, sas du§umu, yerdayi§ma, soz koklarinda samitlarin qo§ala§masi fonetik hadisalarinin mu§ahida edilmasi onu gostarir ki, Qarbi Azarbaycan arazisinda tarixan movcud olmu§ cografi adlarda §iva fonetikasina uygun elementlar goxluq ta§kil etmi§dir ki, bunlara da xususi bir ara§dirma hasr etmaya dayar.
Agar sozlar: Mikrotoponimlar, Qarbi Azarbaycan, §iva fonetikasi, fonetik hadisa va qanunlarin cografi adlarda aksi.
PHONOMORPHOLOGICAL FEATURES OF TOPONYMS THAT HAVE UNDERGONE ASSIMILATION, DISSIMILATION, DISPLACEMENT, SOUND INCREASE, AND DROP IN DIALECT AREAS WHILE MAINTAINING THEIR ORIGINAL SEMANTICS
Summary: In the system of geographical names of Western Azerbaijan (present-day Armenia), microtoponyms, which form an important and large layer of our onomology, are also in one of the important places. Microtoponyms are not ordinary words, but like specialized names, the mysterious world of our language lies in the semantics and phonological layer of each of them. The duty of the researcher is to reveal the meaning in that mysterious world, to study the phonomorphological elements that have historically participated in the creation of microtoponyms, to explain the reasons for phonetic phenomena and the opposite of laws. Historically, phonetic phenomena of assimilation, dissimilation, displacement, sound drop, and sound increase that occurred in microtoponyms determined the dialect transcription of the literary language of Azerbaijan by manifesting itself at the phonomorphological level. Microtoponyms contain preserved phonetic elements, some of which contain very ancient features, forms and meanings of the language. Historically, lineage, lineage, dashed names, valley, hill, mane, field, grass, meadow, etc. derived from various Turkish-Azerbaijani ethnos. Most of the microtoponyms, whose names are expressed by the names and elements of plants, animals, birds, were formed in accordance with Shiva phonetics. Observing the phonetic phenomena of assimilation, dissimilation, sound increase, sound drop, displacement, pairing of consonants in word roots preserved in the composition of
microtoponyms shows that in the geographical names that existed historically in the territory of Western Azerbaijan, there were many elements corresponding to Shiva phonetics, which are also a special study worth the dedication.
Key words: Microtoponyms, Western Azerbaijan, Shive phonetics, phonetic phenomenon and reflection of laws in geographical names.
ФОНОМОРФОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ТОПОНИМОВ, ПРЕТЕРПЕВШИХ АССИМИЛЯЦИЮ, ДИССИМИЛЯЦИЮ, СМЕЩЕНИЕ, УВЕЛИЧЕНИЕ И ПОНИЖЕНИЕ ЗВУЧАНИЯ В ДИАЛЕКТНЫХ АРЕАЛАХ ПРИ СОХРАНЕНИИ СВОЕЙ ИСХОДНОЙ СЕМАНТИКИ
Резюме: В системе географических названий Западного Азербайджана (современной Армении) микротопонимы, составляющие важный и большой пласт нашей ономологии, также занимают одно из важных мест. Микротопонимы - это не обычные слова, а, как и специализированные имена, загадочный мир нашего языка лежит в семантическом и фонологическом слое каждого из них. Долг исследователя - раскрыть смысл в этом загадочном мире, изучить фономорфологические элементы, исторически участвовавшие в создании микротопонимов, объяснить причины фонетических явлений и закономерностей противоположностей. Исторически фонетические явления ассимиляции, диссимиляции, смещения, падения и увеличения звука, возникающие в микротопонимах, определяли диалектную транскрипцию литературного языка Азербайджана, проявляясь на фономорфологическом уровне. Микротопонимы содержат сохранившиеся фонетические элементы, часть из которых содержит очень древние особенности, формы и значения языка. Исторически род, род, пунктирные названия, долина, холм, грива, поле, трава, луг и т. д. произошли от различных тюрко-азербайджанских этносов. Большинство микротопонимов, названия которых выражены названиями и элементами растений, животных, птиц, образовались в соответствии с фонетикой Шивы. Наблюдение фонетических явлений ассимиляции, диссимиляции, увеличения звука, падения звука, смещения, спаривания согласных в корнях слов, сохранившихся в составе микротопонимов, показывает, что в географических названиях, исторически существовавших на территории Западного Азербайджана, было много элементов, соответствующих фонетике Шивы, которая также представляет собой специальное исследование, заслуживающее особого внимания.
Ключевые слова: Микротопонимы, Западный Азербайджан, фонетика Шива, фонетический феномен и отражение закономерностей в географических названиях.
Giri§
Ke9an asrin 90-ci illarindan ba§layaraq i9inda ya§adigimiz asrin ilk onilliklarina qadar zaman kasiyinda aslan Qarbi Azarbaycanin Daralayaz mahalindan olan gorkamli turkoloq va feil§unas-alim, ictimai-siyasi xadim Hasan Mirzayev Daralayaz butun kand arazilarina maxsus olan mikrotoponimlari toplami§, onlari leksik-semantik qruplar uzra tasnif etmi§ va galacak tadqiqat9ilar u9un zangin bir manba yaratmi§dir. Toponimist-tadqiqat9inin 2006-ci ilda na§r etdirdiyi "Qarbi Azarbaycanin Daralayaz mahali" adli ensiklopedik toplusunda bolganin informatorlarindan topladigi mikrotoponimlarinin 9oxunun adabi dilin §iva transkripsiyasi ila vermasini taqdiralayiq hesab etmakla yana§i, hamin toplunu ara§dirma u9un zangin material manbayi kimi yuksak dayarlandiririk. Bari ba§dan onu da demaliyik ki, ensiklopedik saciyyali bu manba asasinda mikrotoponimlarin linqvistik xususiyyatlarina ayrica, xususi bir ara§dirma da hasr etmak mumkundur, lakin bizim tadqiqatimizin tahlil obyektini toponimlarin tarkibinda muhafiza olunmu§ §iva elementlari ta§kil etdiyindan cografi adlarin linqvistik ozalliklarini butun cahatlari uzra ara§dirilmasi imkan xaricindadir. Bu manba asasinda Daralayaz mahalinin kandlarina maxsus mikrotoponimlarin fonetik tarkibini izlayarkan biz dilimizin inki§af tarixini da muayyanla§dira
bilirik. Bu öz növbasinda nainki dilin tarixini öyranilmasini, eyni zamanda tarixi fonetikanin va tarixi dialektologiyanin fonomorfoloji özalliklarini öyranmak i§ini da asanla§dirir. Bu cahatlardan tarixan sadala§mi§ va mürakkab sturukturlar qazanmi§ mikrotoponimlar da xüsusi maraq dogurur. Faktiki nümunalar göstarir ki, sada va mürakkab sturukturdan olan toponimlarin tarkibinda mühafiza olunmuç leksik elementlarin içtiraki qadim dövrlara gedib çixsa da, fonomorfoloji ünsürlarin mürakkab, yaxud da sintaktik üsulla yaranmi§ cografi adlarin tarkibina daxil olaraq içlanilmasi orta asrlardan sonraki yüzilliklari ahata edir va bu xüsusda mikrotoponimlarin tarkibinda özünü göstaran bir sira fonetik hadisa va qanunlar da hamin yüzilliklarla bagli olaraq yaranmi§dir. Daralayaz mikrotoponimlarin tarkibinda tarixan ba§ vermiß fonetik hadisalardan biri assimilyasiyasinin ümumi sözlarda oldugu kimi bütün tiplari deyil, yalniz bir neça növüna tasadüf edirik. Masalan, "Noxudduq bulaq" hidronimik vahidinda (Agkand kandi) adabi dil normasi "Noxudluq bulaq" formasidir. Bu hidronimin birinci komponentindaki bitki adi bildiran "noxud" sözüna tarixan çoxluq bildiran -liq çakilçisi artirilmi§, çivalarda isa adabi dilin normasi pozulmu§, hamin çakilçi özündan avval galan söz köküna tasir edarak onu öz maxracina uygunlaçdiraraq ba§qa sasa çevirmi§ va belalikla da cografi adda dl>dd irali assimilyasiya tipini yaratmi§dir. Daralayazin Agkand kandi arazisinda mövcud olmu§ "Qirrur cigiri" (1,92) oronimik vahidinin birinci tarafinda çixi§ edan "qirrur" sözünün asas hissasi çakilçi hissaya tasir göstararak onu öz maxracina uygunlaçdiraraq adabi dilimiza maxsus olan va camlik kateqoriyasinin morfoloji göstaricisi kimi faaliyyat göstaran "lar" çakilçisini "rar" fonetik tarkibina salmi§ va belalikla da "re>rr" irali assimilyasiyasi tipi formala§dirmi§dir.
Daralayazin Axta kandinin arazisinda ela etnonimlara tasadüf olunur ki, hamin tayfa adinda bir neça §iva fonetikasina uygun hadisalar ba§ vermi§dir. Bu cahatdan Hasannanni atnoniminin (1, 105) §iva fonetik tarkibi olduqca xarakterikdir. ödabi dilin §iva transkripsiyasina uygunla§dirilmi§ bu tayfa, nasil adi kök+kök+§aki^i modeli asasinda yaranmi§dir. Birinci kök hissada galan "hasan" §axs adi, ikinci yerda galan "nan" sözü ekstralinqvistik faktor kimi fars dilina maxsus '^örak" manasindaki leksik vahid, üçüncü hissadaki "ni" hissaciyi adabi dilimizdaki "-li" çakilçisinin §iva variantidir. Etnonimin iki söz köklari arasinda "nn" samit qo§ala§masi hadisasi, sonuncu hissada isa "nl>nn" irali assimilyasiya tipi realla§dirilmi§dir.
Daralayazin kand §ivalarinda müxtalif qruplarda olan mikrotoponimlarin tarkibinda fonetik hadisalarin ba§ vermasi spesifik hal da§imi§dir. Almali kand arazisinda mövcud olmu§ "Qaraxidranni" nasil adinda (1, 115) sözün orta hissasindaki "Xidir" antroponiminda "i" saiti dü§mü§, çakilçi hissasinda isa "nl-nn" irali assimilyasiya tipi gerçakla§dirilmi§dir. Söz kökünda "i" qapali saitinin dü§ümü hadisasi Azarbaycan dilinin §aki dialekti üçün saciyyavi olmuçdur (2,218). "Nl>nn" assimilyasiya tipi isa dilimizin Baki, Qazax, Çambarak, Quba, Naxçivan, Ordubad, Darband, Megri, Tabriz, Borçali dialekt çivalari üçün xarakterikdir (2,186-188). Almali kandinda mövcud olmu§ "Dostuq Yeri" adli mikrotoponimin tarkibinda (1,115) çakilçi hissasinda "l" sonor samitinin dü§ümü hadisasi özünü göstarir. Ümumi sözlarda oldugu kimi xüsusi adlarda da "l" samitinin dü§masi hadisasi Naxçivan va Çaki dialektlari ^ün qanunauygun hallardan biridir (3, 91). Hasan Mirzayevin Daralayazin Keçkand rayonuna daxil olmu§ ömagu kand arazisinda qeyda aldigi Kalbay Qahramanlar va Kalbay Musa nasil adlarinin fonetik tarkibinda bir sira sas avazlanmalari ila yana§i adlarin sonunda "i" saitinin dü§ümü hadisasi da ba§ vermiçdir ki, bu sait dü§ümü Azarbaycan dilinin Qazax, Naxçivan, Ordubad, §aki va Mugan qrupu dialekt va §ivalari üçün qanunauygun hal hesab olunur (3, 90). ömaga kandi arazisinda mövcud olmu§ "Xartdiqli dara" orotoponiminin kök va çakilçi hissalari arasinda "dl>ll" irali assimilyasiya tipi özünü göstarir ki, bu fonetik hadisa dilimizin Qazax, Ganca, Çambarakand, Naxçivan, Tabriz dialekt va çivalarina xas olan xüsusiyyatdir (3, 83). Oronimin kök hissasindaki "xart" sözü fikrimizca, tarixan çoxluq anlamini ifada etmak ^ün qo§a va taqlidi sözlar çakilinda (xart-xart) olmu§, mikrotoponiminda tak çakilda içlanarak arazida çinqil daçlarinin, qum danaciklarinin ayagin altinda qalaraq çixardigi sasla alaqadar olaraq bela adlandirilmiçdir. 9magu kandinda mövcud olmu§ "Pirtpirt bulaq" hidronimi da heç bir fonetik dayiçikliya maruz qalmadan qo§ala§mi§ va taqlidi söz kimi funksionalla§mi§ çakilda su obyektinin adina verilmiçdir (1, 122). Ke§kand//Ke§i§kand rayon inzibati arazi vahidliyina aid
olmu§ Ardaraz kandinda Kalbamahammad va Kalbaimamqulu adlarinda nasillar qeyda alinmi§ va hamin etnonimlarin fonetik tarkibinda ham müayyan sait va samit sas keçidlari ila barabar sada xüsusi onimlar birlaçarak mürakkab sturuktur yaratdiqlarina göra, ham da talaffüzü asanlaçdirmasi maqsadila mansubluq bildiran "yi" §akilçi elementi ellipsis olunmuçdur. Birinci komponenti dinin titul bildiran va ikinci komponenti antroponimla düzalmi§ "Hunsahrad" nasil adinda "r>f samit yerdayiçmasi hadisasi ba§ vermi§dir.
Taxminan XVI asrdan XX asrin avvallarina kimi formala§mi§ mikro cografi adlarin fonetik tarkibinda Qarbi Azarbaycanin kand §ivalarina uygun olaraq kaskin fonetik hadisa va qanunlar özünü tazahür etdirmi§, fikrimizca, bunlarda mürakkablikdan asanlaçmaya meyl gücü olsa da, bu meyarlar cografi adin semantikasina tasir göstara bilmami§dir. Daralayazin Arxal kandina maxsus olmu§ "Manarza yali" oroniminin birinci tarafindaki leksik vahid adabi dilimizdaki "Mahammadrza" mürakkab sturukturundan olan oniminin §ivadaki tahrif edilmi§ formasidir. 3n çox tahrif olunmuç §axs adi "Mahammad" antroponimi olmu§ va burada "ha" hissaciyi va qo§a "m" samitlarindan biri dü§mü§, oronim asanlaçdirilaraq "Mamarza" çaklini almi§, mana cahatdan "Mahammadrzaya maxsus yal"" anlamini bildirmiçdir.
Kaçkand rayonun Ayisasi kandi arazisinda movcud olmu§ mikro cografi adlarin fonetik tarkibinda müayyan sas va hissacik elementlarinin artimi va dü§ümü ila mü§aiyyat olunmuç mikrotoponimlar qeyda alinmiçdir va bu cahatdan "dem//demi//damiya//dayma appelyativlari i§lanmi§ yer-yurd adlari olduqca xarakterikdir. Bela ki, "dem" appelyativi morfoloji göstaricilar va sas yerdayiçmalari hesabina tarkibini bir qadar yenila§dirmi§dir. "Dem" sözü heç bir çakilçi qabul etmdan, yani kök çaklinda "kiçik dem" oroniminin ikinci komponentinda i§lanmi§ va "kiçik masud yer" manasini bildirmiçdir. Sonralar bu söza "-i" elementi artirilaraq "demi" çaklini almi§ va Culfa, Füzuli, Qarakilsa, Naxçivan, Ordubad, Zangilan dialekt va çivalarinda "su çixmayan, susuz yer" manasini bildirmiçdir (4, 128). "Demi" sözüna yena da dialekt §iva arellarinda "-ya" çakilçi elementi artirilsa da, manasini hamin areallarda dayi§mami§dir. "Damya" sözünda "m-y" samit yer dayiçmasi hadisasi ba§ versa da, semantik çalar lokal vaziyyatda qalmiçdir. "Demi" sözünün sintaktik üsulla yaranmiç özü ila birlikda formalari cografi adlarda adlarda bela xatt üzra özünü göstarir: Kiçik demi- Demin darasi-Damya yurdu-Dayma yatagi (1, 140-141). Toponimist N.Mammadov qeyd edir ki, dem\\demi\\demya\\dayma fonetikasi ila içlanan sözlar türk dillarinda "daim\\daima" sözünün manasi ila barabar, "heyvanin yatmasi üçün yer" semantikasini bildirir (5, 69). Ayisasi kandina maxsus Uzunnar yaylagi, Abbasdarin yurdu, Çahbazdar nasli, Çahbazdarin kahasi oronimlarinda "dl>l"; "nn>nl"; "dl>ll" irali assimilyasiya tiplari özünü göstarir.
Gomur kandi arazisinda mövcud olmu§ "Qarraq yurdu" cografi adi adabi dil normasina uygun olaraq "Qarliq yurdu" çaklinda olmali idi (1, 226), lakin kand çivasinda adabi dil normasi pozulmuç, yer adi "rl>rr" irali assimilyasiya çaklini almiçdir ki, bu da aksar §ivalarimiz üçün xarakterik fonetik hadisalardan biridir (3, 83). "Qarraq" sözünda adabi dila maxsus-"luq", yaxud da "-liq" çakilçinin hamin assimilyasiya tipi yaratmasina sabab yaginti növü olan "qar" sözünün tarkibindaki "a" qalin saiti va "r" sonor samiti olmuçdur. Azarbaycan dilinin aksar çivalarinda "-paq" çakilçisi xeyli sözlarin va cografi adlarin tarkibinda geni§ çakilda mü§ahida edilsa da, onun adabi dildaki sinonim varianti olun "-luq" morfeminin sahasi çox mahdud olmuçdur (6, 62). §ivalarda oldugu kimi adabi dilda da istar "-rar", istarsa da "-luq" çakilçisi müayyan açyanin oldugu yeri bildirir. "Haceyvaz (Gülüdüzü kandi) kövsani" adli oronimik vahidin birinci komponentindaki dini titul bildiran "hun" sözünün sonunda "-i" saiti dü§mü§, oronimin fonetik tarkibi qisman asanla§dirilmi§dir.
Azarbaycan dilinin Qazax, Ganca, Çambarak, Naxçivan, Tabriz dialekt va çivalari ^ün ( 3, 83) xarakterik olan "tt" >tl" irali assimilyasiya tipi Daralayazin Her-her kandi arazisina maxsus olmu§ "Xarttixli" tayfa adinda özünü biruza verir (1, 252). Tarixan bu mikroetnonimin qurulma çakli xart+tix+li kök va çakilçi modelina asaslanmiçdir. Mahalli xarakterli bu tayfa adi fikrimizca, pe§a va maçguliyyat asasinda formala§mi§dir, görünür, xartixli tayfasi biçin, akin va digar xirda açyalari itilamak içlari ila maçgul olduqlarina göra bela ad almiçdir. Haqiqatan da, Azarbaycan dilinin Borçali, Çaki, §arur dialekt va çivalarinda ham "xart" ismi, ham da "xartdamaq" feili içlanir va "kasici alatlari itilamak ^ün da§", "xart da§i ila itilamak" manalarini ifada edir (4, 238).
Türkoloji adabiyyatda da "liq" (§iva varianti-"tix") çakilçisinin digar manalari ila yana§i pe§a, maçguliyyat anlayiçi bildirma funksiyalari da göstarilmi§dir (7, 69).
H.Mirzayev Keçkand rayonunun Nesin kandina maxsus Bozdarrar tayfa adini qeyda almiçdir (1, 259). Bu tayfanin adi kök+boz++§aki^i "dar"+§akilçi "par" göstaricilari asasinda formala§mi§dir. Tayfa adinin orta hissasinda galan "dar" çakilçisi çivalarimiz üçün saciyyavi olan "rar" (adabi dilda-lar) çakilçisi ila maxracina göra uygunlaçdirilaraq "rl>ll" assimilyativi realla§dirilmi§dir. Fikrimizca, Bozdarrar tayfasi boz torpaqlarda akin-biçin içlari ila maçgul olduqlarina göra bela adlandirilmiçdir. Ümumiyyatla, Daralayazin müxtalif kand arazilarinda mövcud olmu§ fitoorotoponimlarinin tarkibinda söz köküna qoçularaq, maxrac uygunlugu baximindan yaranmiç yer-yurd adlarda "dd>dl"; rr>lr" assimilyasiyasina Alapaliddiq (Qalaser kandi), Çatirrix (Qoduxvang kandi) da rast galirik (8, 132).
Daralayaza maxsus toponimlarin tarkibinda tarixan dissimilyasiya fonetik hadisasi az-az cografi adlarin sturukturunda ba§ versa da, bu hadisa cografi adlarin manasini dayiçdira bilmamiçdir. Daralayaz mahalinda mövcud olmu§ Arpa etnooykoniminin etimologiyasini araçdirmaga calb edarkan diqqati bir sira masalalara yönaldarak H.Mirzayev dogru olaraq göstarir ki, "Arpa" sözünün mançayini araçdirarkan birinci növbada söz kökünün tarixan "yüksaklik, dagliq" manasini bildiran "Alp-Arp" olub-olmadigini, "l" va "r" sonorlarinin bir-birini avaz edib-etmadiyini, (zarar-zaral), Arpa va Alban toponimlarinin bir yuvadan ta§akkül tapib-tapmadigini, "Arpa" sözünün tarixan "Arpan" formasinda i§lanib-i§lanmadiyini, "Arpa" sözünün qatinda tarixan camlik bildiran "-pi" çakilçisinin olub-olmadigini (Kaspi) müayyanla§dirmak zaruridir" (1, 133). Bizim nazarimizca, "Alp-Arb" etnonimindaki "l>r" eynicinsli samitlarinin avaz olunmasi tarixi dissimilyasiya hadisasi ^ün an dayarli fonetik hadisalardan biridir. Söz kökünda "l>r" assimilyativliyini va "p-b" samit avazlamalarini Qarbi Azarbaycanin Qirxbulaq nahiyyasinda mövcud olmu§ Arbat-Alpat etnotoponiminda da görürük. XVII asrin avvallarina aid ermanica manbada düzgün olaraq "Arpat" kimi qeyda alinmiçdir (9, 112). Ermani cografiyaçisini §übhasiz ki, asasini türkman§alo "alp-arp" sözü ta§kil edan cografi ad aldatmi§ va fonetik tarkibini bilmayarakdan öz qadim formasinda yaziya almiçdir. "Arb" türkman§ali paleotoponimlara XIX asrda Cavad qazasinda Arbat kand xarabaligi adinda da rast galirik (10, 18). Türkmanistanda sintaktik üsulla yaranmiç etnotoponimlarin komponentlarinda "arb\\alp" etnonimik elementlari çixi§ edarak Da§ Alpat, Qizil Arbat §ahar adlarinin yaranmasinda mühüm rol oynamiçdir (11, 136). Arbat etnotoponimini etimoloji cahatdan arab dili asasinda izah etmak dogru deyil, bu etnotoponimin har iki komponenti "arb+at" bilavasita qadim türk dili ila dialektlari bagli olaraq yaranmiçdir. Bir daha da qeyd edirik ki, "arb" komponenti "alp" sözünün orta hissasinda "l,b, p" saslarinin assimilyasiya olunmu§ formasidir. "-At" morfemi qadim türk dillarinda toponim düzaldan çakilçi kimi tayfa adlarinin ikinci komponentinda faal i§tirak etmiçdir.
Daralayaz mahalinin özizbayov rayonu arazisinda Tarp oykonimi mövcud olmu§ va H.Mirzayev bu toponimin fonetik tarkibini izah edarkan göstarir ki, bu kanda hamin yerin relyefina göra ad verilmiçdir. Bela ki, bu kand dagin sinasindaki bir tapin (tarpin) üstünda yerlaçir. Hal-hazirda bu söz "turp" formasinda deyil, "tap" çaklinda içlanir (12, 434). Fikrimizca, qadim türk dili ^ün saciyyavi olan "tap" sözüna "r" sonor samitinin artimi va sonraki dövrlarda hamin samitin dü§ümü hasisasi oguzlular ^ün xarakterik olmuçdur. "Tap" sözü Azarbaycan dilinin Çambarak, Qarakilsa, §aki, Qax, Mingaçevir, Cabrayil, Füzuli, Goranboy, Çamkir, Tartar çivalarinda "dagliq yerda kiçik düzanlik" manasinda va heç bir fonetik dayiçikliya ugramadan içlanir (13, 48G).
indiki Ermanistan arazisinin Sürmali qazasinda ölatli adli ya§ayi§ mantaqasi mövcud olmu§ va XIX asrin 70-ci illarinda azarbaycanli ahalisi qovulmu§, ermanilar yerla§dirilmi§dir (11, 248). ölatli etnonimi yarandigi dövrlardan türkdilli xalqlarin yaçadigi arazilarda paralellarini formalaçdirana qadar dil-dialekt dayiçmalarina maruz qalmiçdir. Bela ki, türk dillarinin §arqi hun qrupuna daxil olan Altay dilinin fonetik qayda-qanunlari asasinda bu tayfa adi ilk dövrlarda "Orat" §aklinda olmu§, sonralar Altay dilinin telenqit §ivasinda bu etnonimin birinci hecasina "y" samiti artirilaraq "Oyrat" çaklina salinmiçdir. "Altay dili 1948-ci iladak Oyrat dili da adlandirilmi§dir"( 14, 25). "Oyrot" etnonimini XIII asrda monqollar Azarbaycana hücum edarkan hazir çakilda gatirmi§,
sonraki yüzilliklarda dialekt va çiva areallarinda tayfa adinda "y" samiti dü§mü§ va müxtalif fonetik hadisalar da ba§ verarak "ölat" çaklini almiçdir. Etnoniminin birinci hecasinda "y" samitinin dü§ümü hadisasi tarixi dialektologiya mütaxassisi E. özizovun nazarinca, "söz avvalinda "y" samitinin dü§masi dialekt saciyyasi daçimiçdir" (15, 70)- demasi fikri tam çakilda özünü dogruldur.
Natica
Qarbi Azarbaycan toponimlarinin tarkibinda tarixan baç vermiç fonetik hadisa va qanunlar dialekt va çiva müstavisinda tadqiq etmakla türkcalarin, o siradan dilimizin tarixi fonetik quruluç va xüsusiyyatlarini da öyranmak mümkündür. indiki Ermanistan arazisinda mövcud olmuç türk-Azarbaycan cografi adlarinda daha çox oguz dialekt elementlari, cüzi hissasinda da isa qipçaq ünsürlari saciyyavi xarakter daçimiçdir. Qadim dövrlarda ta§akkül tapmiç toponimlarin tarkibinda oguz-qipçaq elementlari fonetik qanunuygunluqlar müstavisinda qovuçuq çakilda olsa da, orta asrlarin son yüzilliklarinda yaçanmiç cografi adlarda oguz elementlari güclü olmuçdur. Ümumilikda götürdükda isa bölganin paleo va neocografi adlarinda fonetik hadisa va qanunlarin aksi ham oguz, ham da qipçaq dialekt areallarina tam çakilda uygun galir ki, bütün bunlar hamin etnoslarin bu cografiyada lap qadim dövrlardan maskunlaçmasini çartlandirir.
9D9BIYYAT
1. Mirzayev H. Qarbi Azarbaycanin Daralayaz mahali. Baki, "Elm", 2004, 856 s.
2. Bayramov i. Azarbaycan dili çivalarinin fonetikasi. Baki, "Elm va tahsil", 2016, 252 s.
3. Mammadli M. Azarbaycan dialektologiyasi. Baki, "Zardabi LTD" MMC, 2019, 352 s.
4. Azarbaycan dilinin dialektoloji lügati, I cild, Ankara, 1999, 374 s.
5. Mammadov N. Azarbaycanin yer adlari (oronimiya), Baki, Azarbaycan Dövlat Naçriyyati, 1993, 184 s.
6. Mirzazada H. Azarbaycan dilinin tarixi qrammatikasi. Baki, Azarbaycan Universiteti Naçriyyati, 1990, 376 s.
7. Кононов А. Н. Грамматика турецкого языка. Москва, 1991, 302 стр.
8. Sadiqova S. Müasir Azarbaycan dilinin leksikologiyasi: Daralayaz toponimlarinin tarixi-linqvistik tahlili, Baki, ADPU-nun naçri, 2014, 194 s.
9. Simonyan A P. Yerevan (1920-1962), iravan, "Mitk", 1968, 343 s.
10. Пагирев Д. Д. Алфавитный указатель к пятиверстной карте Кавказе. Тифлис, 1913, 530 стр.
11. Ataniyazov S. Türkmanistanin geoqrafik atlaslarinin dü§ündürücü sözluqi. Açkabad, " Elm", 1988, 180 s.
12. Budaqov B., Qeybullayev Q. Ermanistanda Azarbaycan mançali toponimlarin izahli lügati, Baki, "Nafta-Press", 1998, 442 s.
13. Mirzayev H. Azarbaycan toponimlari va çiva sözlari. Baki, "Elm", 2006, 406 s.
14. Azarbaycan dilinin dialektoloji lügati, Baki, "§arq-Qarb", 2007, 568 s.
15. Budaqov B. Türk uluslarinin yer yaddaçi. Baki, "Elm", 1994, 272 s.
16. özizov E. Azarbaycan dilinin tarixi dialektologiyasi. Baki, "Elm va tahsil", 2016, 348 s.
