CC BY
6НА УЧНЫЕ СТА ТЬИ
Гидрометеорология и экология №4 2010
ЭОК 504.4.062.2 (574)
1ЛЕ вЗЕНШДЕП БИОГЕНД1К АГЫНДЫЛАРДЬЩ АНТРОПОГЕНД1К ЭЗГЕРУШ БАГАЛАУ
Ж.К. Турениязова
1ле взешшц бвген арцылы реттелуг барысында агындымен тасымалданушы биогенд1к заттардыц мвлшер1 цысцара тускен. Суда азоттыц орташа антропогенд1к взгеру кврсеткш 40,1 % болса, фосфордМ - 33,1 %.
К^рп танда су нысандарыньщ сапасы азот, фосфор, кремний жэне т.б. биогендш элементтердщ агын суда шогырлануымен тiкелей байланысты. Сонымен ^атар б^л элементтер езен экожYЙесiнiн ^алыпты ^ызметш ^амтамасыз етуш^ тiршiлiкке ^ажетп ^орекпк заттардын кезi болатындыщтан, ете мацызды роль ат^арады. Кей жагдайда суда азот, фосфор жэне онын ^осылыстарынын кеп жинакталуы фитопланктоннын ^аптап есуiне экелiп согады, агыннын газдыщ режiмiне эсер етедi [1].
1ле езенiнiн Капшагай бегешмен реттелуi барысында агындынын ^ыс^аруы ез кезепнде судын химиялыщ ^урамынын езгерютерше экелiп сокты. Сондыщтанда езеннiн теменп белiгiндегi биогендiк заттардын таралу ерекшелшн ^арастырудын манызы ете зор.
1ле езенiнiн теменгi агысында биогендiк заттардын жылдыщ Yлестiрiмi агындынын эртYрлi сулылыщтары (Р = 25, 50, 75, 95 %) бойынша табиги жэне езгерген гирохимиялыщ тэртiп кезевдерiнде салыстырмалы турде ^арастырылды.
Зерттеу нэтижелерi керсеткендей, езеннiн теменгi агысында еулылыщ жылдарынын езгеруiне ^арамастан, биогендiк заттардын кYрт ^ыс^аруы ай^ын бай^алады. Мэселен, табиги жагдайда суда темiр ионынын ен жогаргы (кектемгi-жазFы су тасу кезещ) жэне теменгi (^зп-^ыс^ы сабалыщ кезен) мэндерi ай^ын бай^алатын болса, езгерген гидрохимиялыщ режiмде бул керсетюштер езара тенестiрiле келе, Yнемi темендеу баFыты ^алыптас^ан. Ескерте кететiн жайт, КапшаFай бегенiнiн салынуы мен юке ^осылуына дейiнгi зерттеу кезенiнде темiрдщ шоFырлануы Yнемi жоFары, яFни шектеулi рауалы шоFырлану (ШРШ) керсеткiшiнен (0,1 мг/дм3) бiршама есуi ай^ын бай^алады. Алайда, езен суынын реттелуiмен атаулы биогендiк элемент ШРШ денгейiнен Yнемi
129
тeмен мэндерде тiркелген. Мэселен, Р = 25 % ^MPaMacb^bi^ra темipдщ шоFырлaнyы eзеннщ cy тaсy кезещнде 19...20 мг/дм3 (190...200 ШРШ) мeлшерiнде ^ркелсе, ал судыц caбacынa тYcy кезещнде 5...10 мг/дм3 (50...100 ШРШ) дешн тeмендеген. Сонымен ^гар 1ле eзенiнщ ipi caлaлapындa дa темipдщ жоFapы шоFыpлaнyы aйrçын бaйrçaлaды. Дегенменде, eзгеpген гидрохимиялыц pежiмдегi KaпшaFaй бeгенiнщ т¥ндыpFыш жэне тaзapтrçыш ролшщ aprçacындa б^л кepcеткiштеp жыл iшiнде небэpi 0,04...0,17 мг/дм3 apaлыFындa ayытrçиды, тек тaмыз aйындa Faнa темip ионынымен мapдымcыз лacтaнyы (1,7 ШРШ) тipкелдi.
Оpтaшa мол сулы жыл бойыншa (Р = 50 %) темipдщ cyдaFы мeлшеpi тaбиFи жaFдaйдa 0,2...0,7 мг/дм3 болca, aл eзеннiц бeген ap^brnbi pеттелyi бapыcындa б^л кepcеткiштеp 0,06...0,38 мг/дм3 дейiн тeмендей тYCкен. Тек кей aйлapдa Faнa темip иондapыньщ ШРШ децгешнен 1,1 ...3,8 есе apтyы тipкелдi. Сонымен ^гар a3 сулы жылдapдa дa (Р = 75, 95 %) rçapacтыpылFaн биогендш элементтщ тaбиFи жaFдaйдa тipкелген 0,1...4,2 мг/дм3 орнын, rçaзipгi ya^ina 0,04...0,2 мг/дм3 децгешндеп кepcеткiштеp бacrçaн (сурет).
Cypem. 1ле взeнiнiц Цапшагай тустамасындагы meMipdiц Р = 95 % щамтамасыздыщ бойынша табиги (1) жднe взгepгeн (2) гидрохимиялыщ peжiм кeзeцдepiндeгi жылдъщ Yлeсmipiмi.
Кремнийдщ жылдыщ Yлеcтipiмiнде де бeгеннiц эcеpiнен aзaю бaFыты ^a^ima^a^ Мэселен, тaбиFи жaFдaйдa cyдaFы кремнийдщ шоFыpлaнyы 3,0... 10,4 мг/дм3 болca, eзгеpген гидрохимиялыц pежiмде б^л кepcеткiштеp жыл бойы eзapa тецеспршп, Yнемi 3,0...6,0 мг/дм3 децгешнде Faнa ayытциды.
Эзен суыныц pеттелyi нэтижеciнде aзотты ^осылыстардыщ дa жылдыц Yлеcтipiмi тYбегейлi eзгеpicке ¥шыpaп, шоFыpлaнy децгешнщ aзaюы aйцын бaйцaлaды. Мэселен, aзот нитpaтыньщ шоFыpлaнyы тaбиFи
130
гидрохимиялыщ режiмде 1,5...4,0 мг/дм3 денгешнде пркелсе, КапшаFай бегенiнiн салынуы мен юке ^осылуы нэтижесiнде бул мэндердiн 0,5... 1,0 мг/дм3 дешн курт темендеуi орын алFан. Сонымен ^атар азот нитритшщ де буры^ы жыл iшiнде тiркелген 0,013...0,047 мг/дм3 орнына, езгерген гидрохимиялыщ режiмде 0,007...0,01 мг/дм3 денгешндеп керсеткiштер тiркелген.
Фосфордын судаFы мелшерi табиFи жаFдайда 0,034...0,14 мг/дм3 болса, ал гидрохимиялыщ режiмнiн КапшаFай бегешнщ эсерiнен езгеру кезенiнде бул керсетюштер небэрi 0,014...0,039 мг/дм3 денгешнде Fана ауыт^иды жэне шоFырлануынын кYрт темендеуi ай^ын бай^алады.
1ле езенiнiн теменп аFысындаFы биогендiк заттардын КапшаFай бегеншде жина^талуы нэтижесiнде курт темендеуi ез кезегшде, Балхаш келiне келiп тYсетiн аFынды келемiнiн ^ыс^аруына экелiп соFады. Олай болса, ^азiргi уа^ытта ^алыптас^ан езен аFындысы кел экожYЙесiн ^орекпк заттармен жеткiлiктi турде ^амтамасыз ете алмай, енiмдiлiгiнiн темендеуiн туFызуда.
Биогендш аFындылардын антропогендiк езгеру керсеткiшi М.П. Максимованын [2] усынылFан эдiстемелiк нус^ауы негiзiнде баFаланды. Ескере кететiн жайт, 1ле езенiнiн иондыщ аFындылары да аталмыш эдiс бойынша ^арастырылFан болатын. Тек биогендiк элементтер тобынан судаFы тура^ты, езгермейтiн керсеткiш ретiнде кремнийдщ шоFырлануы пайдаланылды.
Зерттеу нэтижелерi керсеткендей, гидрохимиялыщ режiмнiн КапшаFай бегенiнiн эсершен езгеру кезещнде сулылыщ тYрлерiнiн езгеруше ^арамастан, кремнийдiн азот жэне фосфор керсетюштерше ^атынасы елеулi дэрежеде есе тYCкен. Бул жаFдай судаFы азот жэне фосфор шоFырлануыныц азаюымен тшелей байланысты. Мэселен, Si/N ^атынасы таботи жаFдайда 2,6...4,9 болса, езен аFындысыныц беген ар^ылы реттелуi барысында бул керсетюштер 4,3...5,3 дейiн кетерiлген. Сонымен ^атар фосфордын да кремнийге ^атынасы бурын 37,7...133,3 аралыFында болFанымен, ^азiргi уа^ытта 132,1... 169,6 денгешндеп керсеткiштер бас^ан. Суда азот жэне фосфор керсетюштершщ кремнийге ^атынасы мэндершщ есе тYсуi биогендiк аFындынын антропогендш бiршама езгеру баFытын ай^ындай тYседi (кесте 1).
Биогендiк атындылардын антропогендш езгеру керсеткiшiн аныщтау Yшiн табиги гидрохимиялыщ режiмдегi (ТГР) Si/N жэне Si/Р ^атынастарынын керсеткiштерi аялыщ эмпирикалыщ коэффицент ретiнде пайдаланылды.
131
Кесте 1
1ле езешндеп биогендiк элементтердщ табиги (ТГР) жэне езгерген (ЭГР) гидрохимиялык режiм кезендерiндегi аракатынасыныц езгеруi
Р, % Кезец МР Кремнийдщ азот жэне фосфорга катынасы
N Р
25 ТГР 22,1 3,6 80,5
ЭГР 32,6 5,2 169,6
50 ТГР 27,1 4,9 133,3
ЭГР 25,0 5,3 132,1
75 ТГР 12,3 3,1 37,7
ЭГР 35,8 4,3 154,2
95 ТГР 42,9 2,6 111,1
ЭГР 36,5 4,8 175,0
Биогендiк агындылардыц антропогендiк езгеру керсеткiшi темендегi формула бойынша есептелдi:
А = В--,
К
м^ндагы А - карастырылган биогецщк элементтщ антропогендiк езгеру керсеткiшi; В - карастырылган биогендiк элементтщ ЭГР кезещндеп агындысы; - кремнийдщ ТГР кезещндеп агындысы; К -
карастырылган биогендiк элементтщ аялык коэффициента
Темендегi кестеде келтiрiлген зерттеу нэтижелерi керсеткендей, 1ле езенiндегi биогендiк агындылардыц мелшерi Капшагай бегешнщ эсерiнен сулылык жылдарыныц езгеруiне карамастан, 2 есеге курт кыскарган. Биогендiк агынныц антропогендш керсеткiшi азот бойынша 35...47 %, ал фосфор - 13...51 % курайды.
Кесте 2
1ле езенiндегi биогендiк агындылардыц антропогецщк езгеру керсеткiшi
Р, % Кезец Азот агындысы Фосфор агындысы
т % т %
25 ТГР ЭГР 27,88 11,33 40,6 1,26 0,35 27,5
50 ТГР ЭГР 18,46 8,68 47,0 0,68 0,35 50,9
75 ТГР ЭГР 24,51 9,37 38,2 1,99 0,26 13,2
95 ТГР ЭГР 21,23 7,37 34,7 0,50 0,20 40,8
Ескертпе: ТГР - табиги гидрохимиялык режiм кезещ; ЭГР - езгерген гидрохимиялык режiм кезецi.
132
1ле езенщ беген аркылы реттелуi барысында аFынды келемiмен бiрге тасымалданушы биогендш заттардын да мелшерi де кыскара тYCкен. Азоттын аFындыдаFы орташа антропогендш езгеру керсеткiшi 40,1 % болса, фосфор - 33,1 %. Олай болса, езгерген гидрохимиялы; режiмде Балхаш келiне тYсетiн биогендiк элементтер, сонын iшiнде азоттын жиынты; аFындысы 50,9 %, фосфор 66,9 % кYрт азаЙFан.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Бурлибаев М.Ж., Муртазин Е.Ж. и др. Биогенные вещества в основных водотоках Казахстана. - Алматы: Каганат, 2003. - 723 с.
2. Максимова М.П. Критерии антропогенного евтрофирования речного стока и расчета антропогенной составляющей биогенного стока рек // Водные ресурсы. - 1979№ - № 1. - С. 35-40.
РГП «Казгидромет», г. Астана
ОЦЕНКА АНТРОПОГЕННОГО ИЗМЕНЕНИЯ СТОКА БИОГЕННЫХ ВЕЩЕСТВ В РЕКЕ ИЛИ
Ж.К. Турениязова
При зарегулировании стока р.Или отмечается значительное сокращение стока биогенных веществ. Средняя антропогенная составляющая стока азотных соединений составляет 40,1 %, фосфорный: - 33,1 %.
133
