БАЛқАШ КөЛіНЕ құЯТЫН өЗЕНДЕРДің ЖЫЛДЫқ АғЫНДЫСЫНЫң КЛИМАТТЫқ өЗГЕРіСі Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

НАУЧНЫЕ СТАТЬИ

Гидрометеорология и экология №2 2015

УДК 556.16

Геогр. гылымд. канд. М.М. Молдахметов * Геогр. гылымд. канд. Л.К. Махмудова

Т.М. Казакбаева

БАЛХАШ КвЛШЕ Ц¥ЯТЫН ЭЗЕНДЕРДЩ ЖЫЛДЬЩ АГЫНДЫСЫНЬЩ КЛИМАТТЫЦ ЭЗГЕР1С1

КЛИМАТТЬЩ 0.ЗГЕР1СТЕР, ЖЫЛДЬЩ АГЫНДЫ СИПА ТТАМАЛАРЫНЬЩ КвПЖ^1ЛДЫЦ ТЕРБЕЛ1С1,

КАТАРЛАРДЫЦ Б1РТЕКТ1Л1Г1

Балцаш квл!не ц#ятын взендердщ жылдыц агындысыны* жэне оны цалыптастырушы факторларды* сипаттамаларыны* квпжылдыц тербел1сте талдау жург1зшд1, оларды* багыттыц взгер1стер1 айцындалды.

К1Р1СПЕ

Балхаш келшщ гидрологиялыд режим^ жай-^ш, су децгешнщ режимi тшелей осы келге д^ятын езендердщ агындысына тэуелдi. Эзендер агындысы кептеген климаттыд факторлардыц (температура, ауа ылгалдылыгы, атмосфералыд жауын-шашын, кYн радиациясы, булану жэне т.б.) жэне езен алабыныц физикалыд-географиялыд сипаттамаларыныц (ландшафт, топырагы, геологиялыд д^рылымы, есiмдiк жамылгысы жэне т.б.) езара эрекеттесушщ нэтижесi болып табылады. Соцгы онжылдыдтарда ауа температурасыныц кетерiлуiмен жэне атмосфералыд жауын-шашын режимшщ езгеруiмен айтарлыдтай айдын бiлiнiп отырган климаттыц галамдыд жэне аймадтыд езгерiсi Балхаш келше д^ятын езендердщ су ресурстарына да жэне су объектшершщ гидрологиялыд режимше де айтарлыдтай эсер етiп отыр.

Оныц Yстiне езендердщ су жинау алабында жэне арналарында жYргiзiлетiн адамныц шаруашылыд iс-эрекетi Балхаш келiне д^ятын езендер агындысыныц тек сапасына гана емес, сондай-ад сандыд сипаттамаларына да Yлкен эсерiн тигiзуде. ЖYрiп жатдан езендер агындысыныц езгерiсi Балдаш-Алакел су шаруашылыгы алабында тiршiлiк ететш халыдты, енеркэсiптi,

* КазНУ им. аль-Фараби, г. Алматы 36

гидpоэнеpгетикaны, aybrn жэне 6amiK шapyaшылыктapын cyмен cенiмдi «amana^n exyi тиic cy pecypcrapbi жYЙелеpiнщ тиiмдi жумыс icreyrne теpic ыкпaлын тигiзiп отыp.

Ось^н бaйлaныcты Бaлкaш кeлiне к^ятын eзендеpдщ жылдык aFындыcын бaFaлay, кeпжылдык aFынды теpбелiciнiц бaFытын e3repicKe ¥шыpaп отыpFaн тaбиFи-шapyaшылык жaFдaйындa aйкындay, шешiмiн тaбyды кYтiп отыpFaн eзектi мэселе. Бул eзгеpicтеpдщ ayкымы мен бaFыттapы тYpлi eзен aлaптapы мен aймaктapдa эpтYpлi бaйкaлaтын болFaндыктaн, осы Бaлкaш ^лше к^ятын eзендеpдщ aFынды cипaттaмaлapыныц т¥paкcыздыFы жaFдaйындa бaFaлay эдicтеpiн эзipлеy кезiнде cy pеcypcтapынa aнтpопогендiк эcеp етy cипaты жэне ayкымы бойыншa еpекшеленетiн, физикaлык-геогpaфиялык жaFдaйы эpтYpлi жеpлеpде оpнaлacкaн eзен aлaптapын жеке-жеке «apacrapy ^жет.

ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ

Faлaмшapдa бaйкaлып отыpFaн климaттык eзгеpicтеpдщ Kaзaкcтaн Реcпyбликacыныц ayмaFындa дa бaйкaлып отыpFaны a^rça^ Kaзarçcтaндьщ Faлымдap Чичacов Г.Н. жэне Долгих С.А. деpектеpi бойыншa aya темпеpaтypacыньщ жылынуы 199G жылдapы 1...1,3 °С K¥Paды. Ал тYpлi cy жaнay aлaптapындa, тYpлi aймaктapдa aya темпеpaтypacыныц eзгеpici эpкилы [2, 5].

Aya темпеpaтypacыныц aйтapлыктaй eзгеpici 6ac«a дa метеоpологиялык cипaттaмaлapдьщ eзгеpiciне де, соныц iшiнде жayын-шaшын cиmттaмaлыньщ eзгеpiciне, ол e3 кезегiнде aFынды cиmттaмaлapыньщ eзгеpiciне cебепшi болaтыны дay тyFызбaйды. Ал бул eзгеpicтеp кapacтыpылып отыpFaн Бaлкaш кeлi aлaбындa 197G жылдapдaн бacтaп кepiнic тaпкaн. [б].

Зеpттеy ныcaны pетiнде Бaлк;aш кeлi aлaбыньщ ayмaFындa оpнaлacк;aн Кaзгидpомет мекемеciне «apacra 7 метеоpолошялык cтaндиядa жYpгiзiлген 6a^rnay нэтижелеpi бойыншa aлынFaн оpтaшa aâmi« aya темпеpaтypacы жэне aHmi« жayын-шaшын жиыныньщ мэндеpi, Бaл«aш кeлiне куятын 5 eзеннщ оpтaшa aâmi« aFынды cипaттaмaлapы aлынды.

Сонымен кapacтыpылып отыpFaн Ощустш ШыFыc Kaзaкcтaн ayмaFы бойыншa инcтpyментaлды 6a^rnay жYpгiзiлген кезец бойыншa оpтaшa жылдык aya темпеpaтypacыньщ, жылдьщ жылы кезещмен суык кезецдеpiнде бaйкaлFaн мaycымдык aya темпеpaтypacыныц кeпжылдык e3repicrepi, сонымен кaтap, осы anan«a тYCкен жылдык жayын-шaшын

37

жиыны мен, мaycымдык жayын-шaшын жиыныныц eзегеpicтеpi кapacтыpылды. Осы климaттык cипaттaмaпapдыц бaFыттык eзгеpicтеpi, бaFыттык eзгеpicтеpдiц eзендеpдiц жылды; aFындыcы eзгеpicтеpiндегi pолi aйкындaлды.

AFынды eзгеpicтеpiн тaлдay кезiнде де кeптеген aвтоpлap климaттык eзгеpicтеpдiц бacтaлyын cипaттaйтын cam; бacы pетiнде 197G жылдapдьщ оpтacын aлaды. Буны Faлымдap eткен Facыpдыц 7G-шi жылдapыныц оpтacынaн 6acran кepшiлеc Ресей федеpaцияcыныц ayмaFындa aya темпеpaтypacыньщ оц aномaпияcыныц бacым екендтмен тYciндipедi [1, 4]. Ka3a; улттык yнивеpcитетiнiц гидpолог зеpттеyшiлеpi де жaзыктык Kaзaкcтaн eзендеpiнiц cy pеcypcaтын 6aFanay кезiнде еcептiк кезецнщ бacы pетiнде 1974 жылды кaбылдaFaн [3].

Эзен aFындыcыныц «a^macy зaцдылыFыныц кещспкпк-ya^iribiK еpекшелiктеpiн к¥Pлыктыц cy тецдеспгшщ элемент pетiнде зеpттеy eзендеpдiц жылды; жэне мaycымдык aFындылapы pежимiнiц eзгеpiciн Kaзaкcтaнньщ тYpлi тaбиFи-климaттык зонaлapындa Faлaмдык климaттык eзгеpicтеpмен жэне aдaмныц шapyaшылык ic-эpекетiнiц эcеpi pетiнде KapacrapyFa мYмкiндiк беpедi. AFынды мен метеоpологиялык cипaттaмaлapдыц ya^inbiK кaтapлapын тaлдayды тYpлi Ym ya^n-raK кезец Yшiн жYpгiзген оpынды:

1) инcтpyментaлды 6a^rnay бacынaн бaкылayдыц aяFынa дейiн;

2) 1933 жылдaн 197G жылFa дейiн;

3) 1971 жылдaн 2G12 ^rnFa дейiн немесе бaкылayдыц соцыш дейiн.

AйкындaлFaн eзгеpicтеpдi неF¥pлым объективтi бaFaлay Yшiн

со^ы ею ya^n кезендеpi бойыншa жылды; оpтaшa aFынды мэндеpi жэне метеоpологиялык cипaттaмaлapдыц жылды; жэне мaycымдык мэндеpi e3apa caлыcтыpылды.

Бapлык кезендеp Yшiн оpтaшa мэндеp, ец тeменгi жэне ец жоFapFы мэндеp, оpтaшa квaдpaттык ayыткy еcептелдi. Зеpттелiп отыpFaн yaкыттык кaтapлapдыц монотонды (бipтiндеп ¥ЛFaюын немесе бipтiндеп тeмендеyiн) тpендтiц бap-жоктыFын ami^ray Yшiн сызьщты; тpенд aйкындaлды.

Зеpттелiп отыpFaн 6a^rnay кaтapы cипaттaмaлapыныц оpтaшa мэндеpiне ^тысты ayыткyыныц aмплитyдacын cипaттaйтын диcпеpcияcы бойыншa 6a^rnay кaтapлapыныц бipтектiлiгi Фишеp кpитеpийi бойыншa текcеpiлдi. Оpтaшa мэндеpдiц бipтектiлiгi гипотезacын текcеpy Yшiн Стьюдент кpитеpийi колдaнылды. Зеpттелетiн кaтapлapдыц cтaтиcтикaлык бipтектiлiгiн текcеpy Yшiн кaтapлap ею «ыс^ кaтapFa бeлiндi. Бipiншi 38

датар бадылау басталган жылдан 1970 жылдарга дейiнгi датар мYшелерiн дамтыса, екiншi датар датардыц далган мYшелерiн, ягни 1971 жылдан 2012 жылдарга дешнп мэндердi дамтиды. Б^лардан басда, зерттелш отырган айнымалыныц дарастырылып отырган уадыт аралыгында ^лгаюыныц немесе твмендеушщ орташа жылдамдыгын багалау Yшiн сызыдтыд тренд коэффициент есептелдi.

ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1

Ауа температурасы мен жауын-шашын жиыныныц кепжылдык тербелiсi. Агынды сипаттамаларыныц режимi, олардыц кещспкпк жэне уадыт бойынша таралу зандылыгы физикалыд-географиялыд факторлар кешетнщ, ец алдымен атмосфералыд циркуляция, жауын-шашын, ауа температурасы сиядты климаттыд факторларга тэуелдь Агынды далыптастырушы факторлар бiрдатар эртYрлi периодтыд взгерiстерге ^шырайтындыдтан, агынды сипаттамаларыныц режимшде де табиги себептермен айдындалатын ^зындыдтары эртYрлi тербелiстер байдалады. Белгш бiр ауа массалары цирцуляцияларыныц басым болуы тYрлi аудандарда жауын-шашынга, ауа температурасына аумадтыц ылгалдылыгына эртYрлi эсер етедь Аумадта сулылыд фазалары тербелю бiрдей немесе дарама дарсы аудандардыц болуы осымен тYсiндiрiледi.

Ауа температурасы. Ауа температурасыныц жылдыц суыд (XI...III айлар) кезецiмен жылы (IV...X айлар) кезецдершдеп квпжылдыд взгерiсiн талдау Yшiн Балдаш квлi алабында бiркелкi таралган РММ «Казгидромет» мекемесiне дарасты 7 метеостанция бойынша 1935...2011 жж. аралыгында бадыланган деректер пайдаланылды.

ОцтYCтiк Шыгыс Казадстан аумагыныц дазiргi тацдагы ауа температурасы взгерюшщ сипатын Балдаш квлi алабы бойынша орташаланган ауа температурасыныц орташа жылдыд аномалиясыныц уадыттыд датары бередi (сурет 1).

Жылдыц суыд кезещ бойынша (XI...III) ауа температурасыныц ^лгаюы Балдаш квлi алабында орналасдан барлыд дарастырылып отырган барлыд метеостанцияларда айдын байдалады. Аумад бойынша орташаланган суыд кезецнщ орташа ауа температурасы y™^ статистикалыд мэнi бар ^лгаймалы тренд айдындалды.

Сызыдтыд тренд дарастырылып отырган кезецде ОцтYCтiк Шыгыс Казадстанда ауа температурасыныц бiрдалыпты ^лгайып отырганын

39

о

l\j ns

? 3

I

« i о*

-S ~

^ S

«

I §

о*

О

» а:

S г, Í

Ï с ï

S Ö -Ä

a: g S S ^

8 ^

fca Q

? 3 ío <3

г ^

Ci £ î o*

o*

3

1 Q

Oo £

Ov

О

»

о*

о, ^

О4 ч a:

Oo

3

o*

=C

'-J tl P

S tl E

►4

E

Чл

Ю

E

'-j

я

я

CD •в о et

СП

я

I

я

CD

и, p

и

й. Ol Е

Р

^

Р

H et

S Я ft

•в ц

8

Е «

й

0 •в H

1 р

*

Е

а

Е «

2 мм/ай/10 жыл, диcперcиядaFы Yлеci 60 %, 0,7 мм/10 жыл, диcперcияFа rçocaTbrn Yлеci 23 %.

a

ал жылы кезенде -

32,0 $ 28,0

1 24,0 Я 20,0

16,0

g12,0

оЗ

S 8,0

л '

а

§ 4,0

% 0,0 hQ 5

fr

Ü -4,0 -8,0 -12,0

Жыл

э

Cypem 2. Бaлцaш квлг aлaбыны* Ke*ícmíai ушгн 1933...2011 жж. Ke3e*i бойыншa оpmaшaлaнгaн жылды* (a) суыщ Ke3e*im* (XI-III arnap) жэж (э)

жылы Ke3e*irn* (IV-Xarnap) оpmaшa arnbin^ жayын-шaшын жиыны. Цисыщ сызъщ - 10 жъlлдъщmap бойыншa жылжъмaлы оpmaшa жayын-шaшын жиыны; Тpeнд сыгзыгы - 1974...2011 жж.

41

Жылдык; aFbiHíbi. Казадстан Республикасыныц гылыми баспаларында климаттыд 63repícTepre жэне оныц салдарларына датысты соцгы жылдары жарияланган ж^мыстарда езен агындысыныц кепжылдыд тенденциялары талданып, болжам жасалган. Атап айтданда, Казадстанныц басым белiгiнде Тобыл, Ертiс, Есш езенi алаптарында агындысы ^лгаяды деп болжанган. Б^л проблема барынша езект жэне олардыц су шаруашылыгы алапары Yшiн жYргiзiлгендiгiн ескере отырып, Балдаш келiне д^ятын езендер агындысныц кепжылдыд езгерюш анаг^рлым м^дият зерттеу Yшiн, аудымы шектеулi аймадты дарастырдыд.

Балдаш келше д^ятын езендердщ жиынтыд агындысы мен жылдыд жауын-шашын мелшершщ арасындагы байланысты аныдтау Yшiн байланыс графип т^ргызылды. Байланысы айтарлыдтай тыгыз, тYзу сызыдты (сурет 3).

1000 г

3 800

Э 600

сЗ

% 400

-Q

I

200 0

0 200 400 600 800

Жауын-шашын, мм

Сурет 3. Балцаш квл!не щ#ятын езендердщ жиынтъщ жылдыц агындысы мен алап бойынша орташаланган жыглдыщ жауын-шашын жиыныны* арасындагы корреляция коэффициент1

Байланыс статикалыд мэндь Байланыстьщ тыгыздыгын сипаттайтын корреляция коээфициент r = 0,62 ± 0,05 . Демек Балдаш келше д^ятын езендердщ агындысы непзшен алапда тYCкен жылдыд жауын-шашын мелшерiмен айдындалады.

Жылдыд агынды мен жылдыд жауын-шашын жиыныныц кепжылдыд езгерюшщ сипатын езара салыстыру Yшiн бiрiккен айырымдыд интеграл дисыгы т^ргызылды (сурет 4).

Балдаш келi алабыныц аймадтыд климаттыд жагдайыныц езгерiсi: дысды маусымдыд жэне жазгы маусымдыд ауа температурасыныц жогарылауы, жауын-шашын мелшершщ ^лгаюы езендердщ жылдыд агындысыныц артуына алып келдь 42

y = 0,83x + 228 R2 = 0,39

2(к,-1)/е, 8,0

4,0

0,0

-4,0

-8,0

—-1

- — -2

^с^отчос^с^^поо СООООО^^ОМ^ООО-н

Жыл

-12,0

Сурет 4. Балхаш квл1не щ#ятын езендердщ орташа жъшдъщ жиъттъщ су втгмдерп мен алап бойынша орташаланган жъшдъщ жауын-шашын жиътътъщ айъръшдъщ интеграл щисъ1£ъ1.1 - взен агындысы, 2 - жауын-шашын.

Балхаш келше ^¥ятын езендердщ агынды ^атарлары параметрлш Фишер, Стьюдент крийтерилерi жэне параметрлш емес Вилкоксон критерийi ар^ылы 81ок51а1 1.1 багдарламасыныц кемегiмен бiртектiлiкке тексерiлдi. Тексеру нэтижелерi Кесте енпзшдь

Кесте

Агынды ^атарларын бiртектiлiкке тексеру нэтижелерi

взен - бекет Фишер Стьюдент Вилькоксон

1ле - Yшжарма - + -

Каратал - НаймансYЙек + + +

Лепсi - Лепсi ^-сы + + +

А^су - ЖансYгiров аулы - - -

Аягез - Аягез ^-сы + + +

Жиынтыщ агынды + + +

взендер агындысыныц ба^ылау ^атарларын бiртектiлiкке тексеру нэтижесi 1ле езеш Yшжарма бекетшщ т^стамасында 1933...2012 жылдар аралыгында тек орташа шамалары бойынша гана бiртектi, ал Фишер жэне Вилькоксон критерийлерi бойынша эртектi. Ал А^су езенi ЖансYгiров бекетi т^стамасы бойынша осы уа^ыт кезещнде агынды ^атарыныц бiртектiлiк гипотезасы барлыщ критерийлер бойынша жовда шыгарылды. Каратал езеш - НаймансYЙек бекетi, Аягез езеш - Аягез паласы жэне Балхаш келiне ^¥ятын езендердщ жиынтыщ агындысыныц бiртектiлiгi женiндегi гипотеза барлыщ критерийлер бойынша расталды.

43

Зеpттеy бapыcындa Бaлдaш кeлiне д^ятын eзендеpдщ жылдыд aFыццыcыныц ^п^идыд оpтaшa шaмacыньщ eзгеpiciне тaлдay жacaлды. Кeпжылдыд оpтaшa жылдыд aFыццыныц тYpлi yaдыт кезеццеpшдеri шaмaлapы eзapa caлыcтыpылды. Жaлпы Бaлдaш кeлiне д^ятын eзендеpдщ климaттыд aFындыcындa соцгы жылдapы aFыццыныц ¥ЛFaюы бaйдaлFaн. Жaлпы aлaп бойыншa оpтaшaлaнFaн жиынтыд жылдыд aFыццыныц 1933...2012 жж. дaлыпты шaмacы 1933...1970 жж. оpтaшa шaмacымен caлыcтыpFaндa 3 % тeмендеген. Ал соцгы онжылдыдтap 1971...2012 жж. aFындыcын aFынды pежимi б¥ЗылмaFaн 1933...1970 жж. жылдыд aFындыcыныц оpтaшa шaмacымен caлыcтыpFaндa 5,7 % тeмендеген.

Жиынтыд aFындыньщ тeмендеyi негiзiнен 1ле eзенi мен Кapaтaл eзешmц жылдыд aFыццыcыныц aнтpопогендiк eзгеpicтеpimц нэтижеciнде оpын aлFaн. 1ле eзешmц тYЙыдтayшы т¥cтaмacыццa ^пж^ыд aFынды шaмacы (1933...2012 жж.) бipiншi кезецнщ (1933...1970 жж.) оpтaшa жылдыд aFындыcымен caлыcтыpFaндa 4 % тeмендеcе, Кapaтaл eзеmшц еcептiк т¥cтaмacындa осы кезенде aFыццыныц тeмендеyi 0,6 % д¥paFaн. Осы кезенде Аягeз, Лепci жэне Адсу eзендеpiнде жылдыд aFыццыныц ^^^юы бaйдaлFaн. ^пж^ыд кезец aFындыcын бipiншi кезец aFындыcымен caлыcтыpFaндa б^л eзендеpде тиiciнше ¥ЛFaю 1,1 %, 2,1 % жэне 7,9 % K^araR

Ал соцгы онжылдыдтap aFыццыcыныц оpтaшa шaмacын бipiншi кезецнщ оpтaшa aFындыcымен caлыcтыpy 1ле eзенiнде aFыццыныц 7,5 %, an Кapaтaл eзенiнде 1,2 % тeмендегенiн кepcеттi. Ал Аятз, Лепci жэне Адсу eзендеpiнде кеpiciнше екiншi кезец aFындыcын бipiншi кезец aFындыcмен caлыcтыpy б^л eзендеpдiц aFындыcыныц тиiciнше 2 %, 4 % жэне 15 % ap^amm кepcеттi. ЖaцFыpмaлы су pеcypcтapыныц соцгы онжылдыдтapдa apтyы Адсу eзенiнде бacдa eзендеpге дapaFaндa aнaF¥pлым дapдынды.

ЖYpгiзiлген зеpттеyлеp кeпжылдыд yaдыт apaлыFындa eзен aFыныcындa бaFыттыд eзгеpicтеpдiц жод екендiгiн, тек оныц yaдыт бойыншa eзгеpicтеpiндегi aйнaлымдылыд д¥payшылapыныц бacым болуы caлдapынaн eзiнiц тaцбacы мен шaмacын eзгеpтiп отыpaтын тpендтiц 6ap екендiгiн кepcетiп отыф. Сонымен дaтap, aйнaлымныц сулылыгы эp тYpлi фaзaлapындa aFындыныц эp бaFыттыд eзгеpicтеpi aйдындaлды. Сулылыгы мол фaзaлapдa aFынды ^ra^a, сулылыгы aз фaзaлapдa aFындыныц тeмендеyi бaйдaлFaн. Б^л кездеpде олapдыц eзгеpгiштiгi ¥ЛFaяды.

Тpеццтiц шaмacы мен бaFыты кeп жaFдaйдa тaлдay Yшiн aлынFaн бaдылay дaтapыныц ¥зaдтыFынa тэyелдi жэне бacым жaFдaйдa дaтap соцыныц 44

сулылык фазасыньщ сипатымен айкындалады. Бакылау катары сулылыгы мол фазамен аякталса, тренд басым жагдайда оц тацбага, ал сулылыгы аз фазамен аякталса терю тацбага ие болады. Ал б^л жагдайда Балкаш кeлi алабы езендершщ агындысы орта есеппен теракты болып калган.

Балкаш кeлi алабы езендершщ калыпты агындысыныц т^рактылыгын багалау Yшiн агындыныц жыл аралык eзгерiсiнiц катары т^ргызылды (сурет 5).

О м3/с

540 .......................................................................

"4"4"4"4"4"4"4"4"4"4 Жыл" -"НННННММММП

Сурет 5. Балцаш квлi алабына ц#ятын взендердщ жиынтъщ агынды цатарыны* жыларалыц взгерш трендшц багыты мен шамасы.

1 - бастапцы цатар; 2 - полиномдыц тренд; 3 - сызыцтыц тренд.

^алыпты агынды катарыныц бiрiншi мYшесi ретшде бастапкы катардыц орташа жылдык су eтiмдерiнiц алгашкы 20 мэш алынды. Агындыныц калыпты шамасыныц кейiнгi мэндерi катар санын бiр жылга арттырып отыру аркылы есептелдг

Нэтижесшде айнымалылыгы айкын кeрiнiс тапкан, амплитудасы аса Yлкен емес 70 жылдык калыпты агынды катары алынды. ^алыпты шаманыц амплитудасы орташа мэннщ жуыктап 6 % к¥райды.

Айналымдылыктыц орташа жылдык су eтiмдерiнiц кeпжылдык тербелюшщ к^рылымына тигiзетiн эсершщ басымдылыгы, оныц eзен агындысыныц жалпы дисперсиясындагы улесшщ Yлкен болуымен тYсiндiрiледi. Балкаш галше к^йылатын eзендердiц жиынтык агынды катарыныц эр тYрлi уакыттык тандамалары Yшiн т^ргызылган полиномдык трендтщ детерминациялык коэффициентi сызыктык тренд детирминация коэффициентшен 2 есе Yлкен. Сызыктык трендтщ агынды катары дисперсиясындагы Yлесi 38 % болса, полиномдык трендтiц Yлесi - 74 %.

45

Зеpттеy нэтижелеpi соцгы онжылдыдтapдa Бaлдaш галше дуятын eзендеpдiц жиынтыд aFындыcы климaттыд eзгеpyiне бaйлaныcты aйтapлыдтaй ¥ЛFaйды. Агындыныц климaттыд eзгеpici (¥ЛFaюы) негiзiнен aya темпеpaтypacыныц жоFapылayы, тay беткейлеpi ылFaлдыFыныц apтyы жэне тayдaFы м¥здыдтapдыц дapдынды еpyiнiц нэтижеciнде aFындыныц ¥ЛFaюы есебшен оpын aлып отыp.

Оныц Ycrira, елiмiз тэyелciздiк aлFaн жылдapдaFы шapyaшылыд бaйлaныcтapдыц Yзiлiп, экономикaныц д¥лдыpayы, соцгы жылдap белец aлып отыpFaн элемдш дaFдapыc экономикaныц дapыштaп дaмyынa кедеpгi келтipiп отыp. Муныц тaбиFaтдa na44ami жaFы, тaбиFи pеcypcтapды тутыну тeмендеп, жaцFыpмaлы су pеcypcтapы eзiнiц тaбиFи дaлпынa ¥мтылyдa. Бipaд, бул yaдытшa дубылыс, экономикaлыд дaFдapыc eтiп, елiмiз жэне кepшiлеc елдеp де экономикaлapын тYзеп, дapыштaп дaмy жолынa тYCкен кезде, Бaлдaш кeлi aлaбындa сулылыгы aз жылдapдa су pеcypcтapыныц тaпшылыFы бaйдaлып, кeлдiц су децгейi pежимiне кеpi эcеpiн тигiзеpi aныд. Кepшiлеc К^тай елiнiц eзiнiц бaтыc eцipлеpiн дaмытy жобacынa сэйкес су тутыну кeлемiн дaзipгi 3,5 км3 -ден 5,0 км3 apтыpyы жaFдaйды одaн эpi yшыдтыpa тYcетiнi ceзciз. Судыц pеcypcтapыныц caндыд мeлшеpi aзaйып дaнa доймaйды, caпacы дa нaшapлaйды.

Сондыдтaн осы eцipдiц экономикacын дaмтaмacыздыFы 75 % жоFapы ылFaл тaпшылыFы оpын aлaтын жылдapFa дaйын болaтындaй шapaлapFa бaFыттay кеpек. Суды ^г^лым тиiмдi пaйдaлaнy жолдapынa кeшiп, озыд технологиялapды eндipicке кецiнен енгiзген aбзaл.

ЦОРЫТЫНДЫ

Эзен aFындыcыныц, aya темпеpaтypacыныц жэне aтмоcфеpaныц жayын-шaшын eзгеpiciнiц тpендi ец aз квaдpaттap эдici бойыншa есептелдь Айнaлымдылыд aйыpымдыд интегpaл диcыдтapын т^гызу apдылы aйдындaлды. Кaтapдыц жaлпы диcпеpcияcындaFы тpенд мэндеpiнiц Yлеciн бaFaлay Yшiн детеpминaция коэффициенттеpi пaйдaлaнылды. Агындыныц кeпжылдыд eзгеpici yaдыт бойыншa т¥paдcыз. Тpенд шaмacын Faнa eзгеpтiп доймaйды, тaцбacындa eзгеpтедi. Муныц cебебi aйнaлымдылыд.

Тpендтiц шaмacы мен бaFыты кeп жaFдaйдa тaлдay Yшiн aлыцFaн бaдылay дaтapыныц ^a^ra^ma тэyелдi жэне бacым жaFдaйдa дaтap соцыныц сулылыд фaзacыныц ситтымен aйкындaлaды. Бaдылay дaтapы сулылыгы мол фaзaмен aядтaлca, тpенд бacым жaFдaйдa оц тaцбaFa, aл сулылыгы aз

46

фазамен аякгалса терю тацбага ие болады. Ал б^л жагдайда Балхаш кeлi алабы езендермц агындысы жуыщтап орта есеппен т^ра^ты болып калган. Ал соцгы он жылдыщтардагы 1ле жэне Каратал eзендерiнде су ресурстарыныц темендеу антропогендiк фактордыц нэтижесiнде орын алган. А^су езен1нде жащырмалы су ресурстарыньщ к;аркынды ^лгаюы бащалды.

Зерттеу нэтижелерш су шаруашылыгы шараларын жобалау кезшде, сондай-а^ су ресурстарны кешендi пайдалану с^лбаларын эзiрлеу кезiнде пайдалануга болады.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1. Водные ресурсы России и их использование. - СПб, 2008. - 600 с.

2. Долгих С.А. Мониторинг и сценарий изменения климата Республики Казахстан с учетом глобального потепления: Автореф. дисс. ... канд. геогр. наук. / КазНИИМОСК - Алматы, 1999. - 23 с.

3. Молдахметов М.М., Махмудова Л.К. СолтYCтiк Казахстан аумагыныц ^ар жамылгысы сипаттамаларыныц аймактык; климаттыщ езгерютер шецбершдеп динамикасы // Гидрометорология и экология. - 2013. -№4. - С. 32-44.

4. Оценочный доклад об изменениях климата и их последствиях на территории РФ. Т. 2: Последствия изменений климата. - М.: Росгидромет, 2008. - 289 с.

5. Чичасов Г.А. Технология долгосрочных прогнозов погоды. - СПб: Гидрометеоиздат, 1989. - 304 с.

6. Salnikov V., Turulina G., Polyakova S., Moldakhmetov M., Makhmu-dova L. Climatic variations of general atmospheric circulation, precipitation and river flow of the territory of Kazakhstan Sciences in Cold and Arid Regions. - 5(1):0109-0113. 2013 Volume 5, Issue 1, 2013.

Поступила 16.03.2015

Канд. геогр. наук М.М. Молдахметов Канд. геогр. наук Л.К. Махмудова Т.М. Казакбаева

КЛИМАТИЧЕСКИЕ ИЗМЕНЕНИЯ СТОКА РЕК, ВПАДАЮЩИХ В

ОЗЕРО БАЛХАШ

Произведен анализ многолетних колебаний стока и стокоформирующих факторов рек, впадающих в озеро Балхаш, определены их направленные изменения.

47