АНАЛИЗ ПОСЛЕДСТВИЙ ПРИРОДОПОЛЬЗОВАНИЯ В БАССЕЙНАХ РЕК С ПОЗИЦИИ СИСТЕМНОГО ПОДХОДА (НА ПРИМЕРЕ РЕКИ БОЛЬШАЯ БУКПА) Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

НАУЧНЫЕ СТАТЬИ

Гидрометеорология и экология № 4 2019

эеж 911.8 (574)

Геогртылымд.докторы М.Н. Мусабаева1

Г.Б. Абиева1

вЗЕН АЛАПТАРЫНДАГЫ ТАБИГАТТЫ ПАЙДАЛАНУ САЛДАРЛАРЫН ЖYЙЕЛIК ТЭС1ЛДЕМЕ Т¥РГЫСЫНАН ТАЛДАУ ^ЛКЕН Б¥ЦПА 0ЗЕН1 МЫСАЛЫНДА)

Тушн свздер. кiшi езен, езен алабы, геожYЙе, жYЙелiк тэсiлдеме, табигат пайдалану, табигат пайдалану тYрлерi, судыц ластануы.

Мацалада езен алаптары шег1ндег1 экологиялыц жагдайды ЖYйелi кезцарас тургысынан зерттеу мYмкiндiгi царастырылды. Мысал реттде Yлкен Буцпа езет алабындагы антропогендт езгерттер мен экологиялыц жагдай зерттелдi. Экологиялыц жагдай табиги жагдайлар мен табигат пайдалану царцындылыгынъщ езара iс-цимылыныц нэтижеа ретiнде царалып, табигат пайдалану тYрлерi аныцталды.

Юркпе. Гидрологияда жYЙелiк тэалдемеш колдану су нысандарын зерттеу барысында жYЙелiк эдюнаманыц непзп ^агидаларын пайдалануды карастырады. Осы ^агидаларды колдану кез-келген жYЙе белштершщ динамикасы мен ^^рылымыныц ерекшелштерш ескере отырып, оны талдауга жэне жина^тауга мYмкiндiк бередi. Осыган байланысты барлык белштершщ, YДерiстерi мен ^былыстарыныц т^тастыгы, иерархиялыгы, езара тэуелдiлiгi мен езара шарттастыгы ерекше болып келетш зерттеу нысанын (геожYЙелердi) аныщтау Yлкен мацызга ие. Егер геожYЙе - ортак негiзi бар элементтердщ жиынтыгымен сипатталатын, осы жиышъщтыц т^тастыгын айкындайтын географиялык кабыщтыц белiгi дейтiн болсак, онда кез келген су нысаны геожYЙе болып табылады. Ол бiрьщFай негiзге ие, оныц к¥рамдас белiктерi бiр-бiрiмен тыгыз байланысты [6].

Зерттелетш су нысанына жYЙелiк тэсшдемеш колдану зерттеу максатын накты т^жырымдауды кажет етедi. Б^л нысанныц к¥рылымын,

1 Л.Н. Гумилев атындаFы Еуразия ^лттык; университету Н^р-С^лтан к.

29

оньщ кызмет мен дaмyын кaмтaмaсыз ететш eзaрa бaйлaнысты Yдерiстердi зерттеу ^^a^rn дaйындayFa мYмкiндiк бередi.

ЖYЙелiк тэсшдеме т¥рFысынaн бiр де бiр тaбиFи ресурс бaскaлaрынaн дербес пaйдaлaнылyы немесе корFaлyы мYмкiн емес. Мысaлы, сyaрy жYЙелерi aркылы сyaрy нэтижесiнде топырaктьщ K¥нaрлылыFын aрттырy су ресyрстaрыньщ сaркылyынa экелyi мYмкiн, œ^^i^^ оны aлдын aлa болжaп, ескерту кaжет. бзенге кaлдьщтaрдьщ тeгiлyi олaрдьщ бaльщтaрFa Farn емес, сонымен кaтaр, осы су m^ami^iR биохимиясынa, eзен aFып eтетiн ayдaнмен косa eзеннiц к^яр сaFaсынa дейiнгi ayдaнньщ сумен кaмтaмaсыз ету жYЙесiне тигiзетiн эсерi бойыншa дa бaFaлaнyы тиiс [7].

Зерттеу материалдары мен эдктерь Зерттеу ж¥мысындa eзен aлaбын пaрaдинaмикaльщ жYЙе ретiнде кaрaстырaмыз, ондa екi фyнкционaлдьщ децгей - су житу ayмaFы мен гидрогрaфияльщ торы aжырaтылaды. взен aлaбы - тaбиFaттыц бaрльщ компоненттерi eзaрa эрекеттесетш тaбиFи жYЙе; OFaн жер бедершщ белгiлi бiр тYрлерi, климaттыц ерекше белгiлерi, топырaк жaмылFысы мен оргaникaльщ дYниесi сипaтты.

Kaзiргi жaFдaйдa eзен aлaптaры тaбиFи-шaрyaшыльщ жYЙелер болып тaбылaды, олaрдыц шегiнде тaбиFи жэне aнтропогендiк фaкторлaр бiрлесе эрекет жaсaйды. Антропогендш эсер aлaптaFы экологияльщ тепе-тецщкп б¥зaды, соныц нэтижесiнде тaбиFи экожYЙенщ жaцa сaпaFa ayысyы орын aлaды. ЖYЙе жaFдaйыньщ пaрaметрлерi р¥Ксaт етшген нормaлaр мен шекaрaлaр шегiнен a^m кетпеyi Yшiн тaбиFи кешендердщ e3rn-e3Í дaмытy режимiмен шaрyaшыльщ ^ызметтщ эртYрлi тYрлерiнiц eзaрa эрекеттерiн оцтaйлaндырy жолдaрын тaбy мaцызды [4].

ТaбиFaт пaйдaлaнyды бaскaрyдa жYЙелiк тэсiлдеменi пaйдaлaнyдыц эдiстемелiк негiзiн aсa кYPделi иерaрхияльщ к¥PылFaн тaбиFи-шaрyaшыльщ жYЙе ретiндегi eзен aлaбы тyрaлы тYсiнiк к¥Paйды, оныц шегiнде тaбиFи зaттыц, энергия мен arçпaрaттьщ бiр бaFытты aFыны тaбиFи жэне шaрyaшыльщ компоненттердщ к¥Pылымдaлyынa, олaрдыц aрaсындaFы тыFыз бaйлaныстaр мен eзaрa iс-кимылдaрFa ьщпaл етедi. Сyaйрьщтaн eзен сaFaсынa кaрaй бaFыттaлFaн су aFындaры eзен aлaбын Кaлыптaстырyшы ^yarra ^arç мерзiмдi бiрiктiрyшi фaкторлaр, aл eзен -aлaптыц тaбиFи бeлiнyiн, т¥рFындaр мен шaрyaшыльщтьщ ayмaктьщ К^рылымын ami^'a^ram жYЙе тYзyшi фaктор болып тaбылaды.

30

Алаптьщ табиги жэне шаруашылык компоненттершщ жYЙелiк езара байланысы, алап шекарасын белудеп айкындыгы мен нактылыгы уакыт пен кещспкте алаптыц табиги курамдас белiктерi мен кешендерi жагдайыныц езгерiсiн болжау мумюндш табигатты пайдалануды баскарудагы жYЙелiк тэсiлдеменi кещнен колданудыц негiзiн курайды. Оны темендегi 1- суретте бершген езен алабын геожуйе ретiнде зерттеу сызбасынан байкауга болады. Бул жерде езен алабыныц табиги курамдас белштерше алаптыц географиялык сипаттамасы мен алаптыц курылымы кiретiн болса, антропогендiк курамдас белiкке алаптагы табигат пайдалану курылымы мен каркыны, геожYЙелердiц кызмет жатады. Ал, екеуiнiц бiрiгуiнен туындаган курамдас белiктердiц езара ю-кимыл нэтижесi ретвде езен алабында пайда болган экологиялык мэселелер мен геожYЙенiц казiрri жагдайын атап кетуге болады.

Сур.1. Озен алабын геожуйе ретгнде зерттеу сызбасы.

К^ езендердщ су ресурстары зоналдык жэне азоналдык факторлардыц эсерлерiнен калыптасады. взен алабы шагын болса, агынныц зоналдык сипаттамалардан ауытку ыктималдыгы артады. Кiшi езендердiц агынына жергiлiктi (азональды) факторлар: мезо- жэне микрорельеф, геологиялык курылым, топырак, микроклимат, кар жамылгысы жэне баскалар Yлкен ыкпалын типзедь Осылайша, азональды факторлар кiшi езендердщ ерекшелтн аныктайды. Зоналык жэне азоналдык факторлардыц YЙлесiмi аумакты пайдалану Yшiн негiз болып табылатын, физикалык-географиялык жагдайлардыц бiрегейлiгiне алып келедi [8].

взен алаптарыныц антропогендiк ластануы мен езгеруi сулардыц химиялык сипатын езгертедi. Бул езгерютщ децгейi табигат пайдаланудыц тYрi мен каркындылыгына байланысты болады. Антропогендш жYктеменiц арту децгейi мен табиги кешендердщ езгерiсi бойынша игерiлген аудандарда табигат пайдаланудыц бiрнеше тYрi ажыратылады: табигат коргау, рекреациялык, кэсiптiк, ауылшаруашылыктык, орман пайдаланушы, селитебтi, жол-келiк, енеркэсштш.

Кiшi езендер эсiресе антропогендiк эсерлерге катты сезiмтал келедi жэне су жинау алабында болып жаткан кYPделi табиги-

31

aнтpопогeндiк YДepicтepдщ кeшeндi кepceткiшi болып тaбылaды. Кiшi eзeндepдщ жaFaлayлapындa eлiмiздeгi хaлыктыц eдэyip бeлiгi KOныcтaнFaны бэpiмiзгe белгш. Kaлaлык K¥Pылымдap кaлa жэне оныц мaцындaFы кiшi eзeндep жYЙeciнщ pecypcтapын тиiмciз mйдaлaнyдьщ нeгiзгi кeзi болып тaбылaды жэне cy экожYЙeciн ca^ray мен кaлпынa кeлтipy тypaлы ic-шapaлapFa aca ^щл бeлмeйдi. Cондыктaн кaлaлык кiшi eзeндepдщ cy peжимiн тaлдay жэне болжay aймaктaFы шapyaшылык кызметп жYpгiзyдeгi eзeктi мэceлe болып тaбылaды.

Yлкeн Б^кга eзeнi aлaбы Оpтaлык KaзaкcтaндaFы кeптeгeн кiшi eзeндepдeн кaлa ayмaFын кeciп eтyiмeн epeкшeлeнeдi. езен aлaптapындaFы тaбиFaт пaйдaлaнy тYpлepiнщ эpтYpлiлiгiнe кapaмacтaн олapдьщ iшiнeн eнepкэciптi жэне телт^т бacым тYpлepiн (ayмaккa бapыншa эcep eтeтiн) бeлiп кepceтyгe болaды.

eзeннiц ^зынды^ы 14 км, cy житу ayдaны 79,3 км2 [5]. Бacтayын №38 бaйытy фaбpикacыныц (БФ) кaлдыкт¥ндыpFышынaн aлaды дa оцтYCтiк-бaтыcкa rçapaïï aFaды. eзeн apнacы ecкi кaлa ayдaнындa ощустшке б^ылып, шaхтa кeнiштepiмeн, кaлa cыpтымeн, cтaдион жaнымeн aFып отыpып, caябaк aймaFындa коллeктоp apкылы жep acтымeн жэне хaйyaнaттap бaFы ayдaнындa кaйтaдaн eз тaбиFи aprnœ apкылы тоFaннaн eтiп, Фeдоpов cy коймacынaн тeмeнгi т^ога ^кыф eзeнiнe куяды.

Аyмaктьщ жep бeдepi ycaK шокылapмeн кYPдeлiлeнгeн толкынды жaзык peri^^ кepceтiлгeн. Алaптыц aбcолюттiк бeлгiлepi - 490...530 м. 3epn^in отыpFaн ayмaк геологиялык Karamel жaFынaн оpтaлык бeлiгi KapaFa^^i оpтaцFы-жоFapFыпaлeозой мyльдacымeн (KapaFaнды кeмip aлaбы) кepceтiлгeн KapaFaнды cинклинapий шепнде оpнaлacкaн. Шeгiндiнiц дeнyдaциялaнFaн бeтi caзды дeлювиaлды-пpолювиaлды жэне киыфшык тacты элювиaлды шeriндiлepдщ элciз (1...3 м) жaбындыcымeн кeмкepiлгeн. Пpолювиaлды шeгiндiлep тap жолaк тYpiндe кiшi eзeндep мен yaкытшa cy aFындapыныц apнaлapын толтыpaды, ол ycaK тacтap, K¥мдap, caздap, к¥мдaктap жэне caздaктapмeн кepceтiлгeн. KaлындыFы 1...2 м, кейде 3...5 м жeтeдi [5].

Оpтaлык Kaзaкcтaнныц гидpогeологиялык ayдaндacтыpyыныц cызбacы бойыншa Yлкeн жэне Krni Б^кга eзeндepiнiц aлaптapы жapыкшaкты cyлapдыц KapaFaнды aлaбыныц бaтыc бeлiгiндe оpнaлacкaн. Cонымeн 6ipre cyлылык гоpизонты aллювиaлды шeгiндiлepдeн т¥paтын KapaFa^^i cинклинaлынa дa eнiп жaтыp.

32

Ортацгытертпк-к^рп аллювиалдык шегiндiлердiц сулылык горизонты (аQII_Iv). Курамына езендердiц ацгарлары мен бiрiншi жэне екiншi жайылма Yстi террасалардыц шегiндiлерi кiредi. Кiшi езен ацгарларындагы аллювиалдык шегiндiлердiц калыцдыгы 2...6 м курайды. Жерасты суларыныц жату децгешнщ терендiгi 0,7...8,2 м, кебiне I жайылма Yстi террасаларыныц iшiнде 1,2... 3,3 м, ал езен ацгарларыныц кургаган учаскелерiне карай 4...6,5 м дешн улгаяды. Жер асты суларыныц минералдануы мен химиялык курамын жер бет суларыныц сапасы аныктайды [3].

Михайлов свитасыныц ортацгыюра шегiндiлерiнiц сулылык кешеш (aQI) 17,6 м терендiкке дешнп жыныстардыц жарыкшакты зона iшiнде дамиды. Жер асты сулары хлоридтi-сульфатты натрийлi курамныц басым болуымен сипатталады. Судыц минералдануы 1,7 г/дм3 [3].

Карастырылып отырган аумакка топырак тYзiлудiц алуантYрлi жагдайы, эртYрлi топырак жамылгысы, сор жэне сортац топырактардыц болуы сипатты болып келедi. ¥сак шокылар аумагындагы топырак тYзушi жыныстарга негiзiнен тертпк шегiндiлер жатады. Аумактыц кеп белтн коцыр кызгылт ете сортац тузды топырактар алып жатыр. Кей жерлерiнде бул топырактар сор жэне сортац топырактар кешешмен бiрге кездеседi. Сор жэне сортац топырактар бiртектi алкапта орналаскан, кей жерлерде топырак жамылгысыныц негiзгi корын курайды. Олар Караганды каласыныц iшiнде 44,2 % алып жатыр. Бул топырактар коцыр кызгылт жэне шалгындык топырактармен бiр кешенде ушырасады. Топырактар неогендiк жастагы келдш-аллювиалды жазыктар аймагына жатады. Шалгындык-кызгылт топырактар грунт сулары терец емес жерлерде кездеседь Механикалык курамы - сазды, саздакты. взен ацгарындагы эртYPлi шалгындык-кызгылт топырактарда алуантYрлi астыктэрiздес-шептесiндi интрозональды есiмдiктер топтасып таралган.

Зерттеген аумактыц ешмдштер дYниесi ете жутац жэне бозды-бетегелi-жусанды шептi жамылгысымен (жусан, бетеге, боз, мия, караган жэне т.б.) керсетшген [2].

Жер бет агыны тек ерiген кар суынан калыптасады. Ыстык жаз мезгiлiнде жэне ете кургак топырак грунтына жауган жауын-шашынныц кеп белiгi булануга жумсалгандыктан, оныц езендер мен уакытша езендер агынына еш мацызы болмайды. Су агындарыныц грунтпен коректенуi ете аз, тшт кейде мYлдем болмайды. Сондыктан, ерiген кар суыныц

33

кapacтыpып отыpFaн ayмaктьщ cy aFындapынa мaцызын ecкepe отыpып, олapдьщ peжимiндeгi 6acibi кезец кeктeмгi cy тacкыны болып тaбылaды.

Гидpогpaфиялык тоp жep бeдepi c^K™ хaлыктыц оpнaлacyын cипaттaйды. Kaлaныц тYpлi фyнкционaлдык aймaктapын оpнaлacтыpy жэне жоcпapлay жep бeтi жэне жep acты cyлapыньщ peжимiмeн бaйлaныcты. ^mipaK, eciмдiктep мен жaнyapлap элeмi ^6rnece ayмaкты пaйдaлaнy тYpлepiн, кaлaныц фyнкционaлдык aймaктapын оpнaлacтыpyды, га^дай^к aбaттaндыpy мен кeгaлдaндыpy тэciлдepiн aныктaйды.

АтaлFaн ayмaктapдaFы aнтpопогeндiк кызмет тYpлepi eнepкэciппeн, коммyнaлдык шapyaшылыкпeн, кейде жоFapFы жэне тeмeнгi aFыcындaFы мaл жaю жэне жеке ceктоpдыц бaкшaлapы тYpiндeгi ayыл шapyaшылыFымeн кepceтiлгeн. Т¥pFындapдьщ тыFыздыFы жоFapы болFaнымeн, жоFapFы, оpтaцFы жэне тeмeнгi aFыcтapыньщ apacындa aйыpмaшылык 6ap. Ец гап хaлык тыFыздыFы оpтaцFы aFыcтa, KapaFa^^i кaлacыньщ оpтaлык бeлiгiмeн eзeн aprn^imiR тYЙiceтiн ayдaнындa бaйкaлaды. eзeннiц cyы № 38 БФ кaлдыкт¥ндыpFышы оpнaлacкaн ayдaнындa технологиялык кaжeттiлiктep Yшiн, тонымен кaтap хaйyaнaттap бaFыныц тeмeнгi жaFындa жеке т¥ЛFaлap YЙ жaнындaFы жepлep мен caяжaй тeлiмдepiн cyapy Yшiн aлынaды.

Yлкeн Б^кга eзeнiнe жaкын оpнaлacкaн жepлep жол-кeлiк жeлiciн, кaлaныц т¥pFын YЙ коpын, peкpeaциялык aймaктapды, коммyнaлдык мaкcaттaFы ныcaндapды оpнaлacтыpy Yшiн eнepкэciптiк мaкcaттapдa пaйдaлaнылaды. ЖоFapFы aFыcындa apнaFa ipгeлec жaткaн ayмaк №38 БФ кaлдыкт¥ндыpFышымeн (iшiнapa кaлпынa кел^шген), кaлпынa кeлтipiлгeн боc шaхтaлapмeн жэне боc жepлepмeн кepceтiлгeн. Оpтa aFыcындa eзeн apнacы т¥pFын YЙ Kоpы мен экiмшiлiк Fимapaттap оpнaлacкaн ayмaктapмeн, cонымeн кaтap оpтaлык caябaкты ^ep acты коллeктоpындaFы apнa yчacкeci) ^cin eтeдi.

eзeннiц тeмeнгi aFыcындaFы жep коpын нeгiзiнeн оц жaFaлayдaFы e^^pic™ ныcaндap, оpмaн коpыныц жepлepi, 6ip кaбaтты т¥pFын YЙлep жэне коммушлдык мaкcaттaFы ныcaндap (кэpiздiк коллeктоpлap, «KapaFa^^i Cy» тaзapтy к¥PылFылapы) aлып жaтыp.

Б^л жepдe eзeннiц жоFapFы жэне тeмeнгi aFыcтaFы apнaFa ipгeлec ayмaктapдaFы тaбиFaт пaйдaлaнy жaFдaйыныц нeF¥pлым кYPдeлi eкeнiн aтaп eткeн жeн. Б¥Faн бacты ce6en - № 38 БФ кaлдыкт¥ндыpFышыньщ кaлдыктapды оpнaлacтыpy micami мен «KapaFa^^i Cy» тaзapтy K¥pылFыcыньщ ^róa aлaндapыньщ оpнaлacyы болып тaбылaды.

34

Зерттеу нэтижелерi мен тужырымы. Жогарыда аталган факторларды есепке ала отырып, Yлкен Букпа езенi арнасын ластайтын, эрекеттеп немесе ыктимал кездерiн сипаттау максатында жYргiзiлген зерттеулер барысында езен арнасына антропогендiк эсер ету каркындылыгыныц 2 аумагын ажыратуга болады:

1) Жогаргы агыс - езеннiц бастауынан Букар Жырау дацгылыныц Сэтпаев кешесiмен киылысына дейiнгi белiгi (одан темен карай езен жерасты коллекторымен агады). взеннщ бастауы Караганды каласындагы кемiр енеркэабшщ даму барысында Yлкен езгерiске ушыраган аумагында орналаскан. № 38 БФ калдыктундыргышы каланыц солтYCтiк белiгiнде, байыту фабрикасыныц енеркэсiп алацына уштастырылган, нысан езеннiц табиги арнасында салынган жэне к^рп кезде езеннiц беткi агыны калдыктундыргыштыц батыс бYЙiрiн (борт) бойлай созылып жаткан бетондалган арыкка енпзшген (2-сурет).

Сур.2. К,алдъщтундыргъштыц арнасыныц батыс бYйiрiн бойлап ететгн

езен арнасы.

Калдыктундыргыштыц солтYCтiк-батыс белт калпына келтршген, жерасты суларыныц мониторингi жYргiзiлуде. взен бастауыныц оц жагалауында бiр кабатты шагын тургын YЙ гимараттары орналаскан (Т. Бокин кеш.), аулаларында бакшалар, шаруашылык курылыстары бар, санитарлык жагдайы кец-ки коймаларымен, турмыстык катты калдыктар жэне курылыс материалдарыныц кiшiгiрiм калдыктарымен шиеленiседi.

Сонымен катар, осы жагалауда келiк куралдарына техникалык кызмет керсету бекеттерi мен жанармай бекетi орналаскан, бекеттщ жэне iргелес аумактыц санитарлык-техникалык жагдайы канагаттанарлык, зерттеу барысында ластану ошактары мен кездерi, мунай ешмдершщ

35

тeriлуi бай^алган жо^. Карастырып отырган аумакгыц оц жагалауымен КараFанды-Темiртау кeлiк жолы eтедi.

Новогородская кeшесi ауданымен ететш оц жаFалау к¥рылыс жэне т^рмыстыщ ^алдыщтардыц ¥ЙымдастырылмаFан Yйiндiлерiмен ластанFан (3-сурет).

Сур. 3. Озеншц Новогородская кешеа ауданындагы ластанган оц

жагалауы.

Осы кешенщ теменп жаFына бойлай орналас^ан eндiрiстiк аландар ^оймалармен, техника т¥раFына арналFан Fимараттармен кeрсетiлген. Тюленин жэне Аманжолов кeшелерi бойында орналас^ан жеке YЙ ^ожалыщтары 4-суретке сэйкес, арнаныц сол жаFалауынын санитарлыщ-экологиялыщ жаFдайын шиелешспруде. Ол ТКК жинауFа арналFан контейнерлердщ ^алдывда лыщ толуымен, сонымен бiрге тазартылмаFан, лас шаруашылы^-т^рмысты^ сулардыц eзенге ¥ЙымдастырылмаFан шыFарындыларынын тeгiлуiнен кeрiнедi.

Тюленин ^шес ауданында саланы бойлай орналас^ан нысандар бiр ^абатты жеке YЙ ^ожалыщтарымен, ал оц жагалауы кей жерлерi жасыл желектi, ^алFан бeлiгi ^¥рылыс материалдарыныц YЙiндiлерi жэне ^алдыщтары орналас^ан алавдайлармен кeрсетiлген. Сонымен бiрге осы жаFалауда малдар жайылады, арнаныц кей жерлервде YЙiлген кYл ^о^ыстары, ^рылыс ^алдыщтары мен ескi шиналар кездеседi. Жалпы алFанда саланыц жаFалау аумаFынын санитарлыщ-экологиялыщ жаFдайын нашар деп сипаттауFа болады.

36

Сур. 4. Тюлeиии квшeсiидeгi взeииiц сол жaгaлaуы.

Сур. 5. Хaйуaиammaр 6agbi aудaиыидaгы взeи aриaсы.

Сур. 6. 0зeи aриaсыиыц эрозиялыщ Yдeрiскe Yшырaгaи хaйуaиaттaр 6agbi aудaиыидaгы сол жaгaлaуы.

Сур. 7. Yлкeи Бущш взeиiиiц тaзaрту щурылгысыиыц щлдъщ тaстaлaтыи кaиaлмeи щосылуы.

2) Тeменгi aFыс - eзеннiц жерaсты коллекторышн, хaйyaнaттaр бaFы ayдaнындaFы шь^тын бeлiгiнен, сaFaсынa дешн (Со^ыр eз.). ОртaцFы aFысындa Yлкен Б¥^га eзенi ^PaFa^^i rçaлaсыньщ Ортaльщ мэдени жэне демaлy сaябaFы ayмaFындaFы жерaсты коллекторынaн aFып eтедi. Kaрaстырып отырFaн aрнa yчaскесi eзеннiц хaйyaнaттaр бaFы ayдaнындaFы жерaсты коллекторынaн шьтатын бeлiгiнен бaстaлaды (5-сурет). Аршньщ сол жaFaлayындa эрозиялыц YДерiс яFни жaFaлayдыц тaсrçын сyлaрмен шaйылyы бaйrçaлaды (6-сурет), одaн эрi rçaрaй eзен жaFaлayы aйrçын бiлiнетiн aрнa iшiмен aFып eтедi.

взен aP^^i^iR осы ayмaктaFы жaFaлay мaцы ayдaндaрыныц (коллектордaн - Ермеков кeш. мен Бaженов кeш. aвтокeлiк кeпiрiне дейiн) сaнитaрльщ-экологияльщ жaFдaйы rçaнaFaттaнaрльщ, жaFaлayлaры шaлFынды жэне б¥тaлы eсiмдiктермен кeмкерiлген, сол жaFaлayындaFы aвтокeлiк жолыныц aртындa «KaPaFa^^i мемлекетпк хaйyaнaттaр бaFы»

37

орналаскан, ал оц жаFалауын бiр кабатты жеке YЙлер алып жатыр (Речная гаш.).

Оц жаFалауда арнаны бойлай «КараFанды Су» ЖШС-не жататын жерасты кэрiз колллекторы созылып eтедi, одан бeлек бул жерде техногендiк сипаттаFы калдыктар мен турмыстык калдыктар (Речная, Радищев кeшелерiндегi турFын YЙ массивтер^ коршаFан орта жаFдайын кYрделендiре тYседi.

Кeпiрден тeмен карай сол жаFалауда «Б. Бейсенов атындаFы КР 11М КараFанды академиясыныц» кешенi орналаскан. Осы аудандаFы шаFын саяжай учаскелерi Yлкен Букпа eзенiнен су сорFу аркылы eз бакшаларын суарады. 11М Академиясы мен саяжайлар eзен арнасынан таскыюта карсы бeгеттермен коршалFан. Саяжайдан тeмен карай eзендi темiржолдын тeсеме YЙiндiсi кесiп eтедi, арнада бетон преуден жасалFан кeпiр салынFан.

Темiржолдын тeсеме YЙiндiсiнен тeменiрек eзен кeптеген салаларFа, тармактар жэне арналарFа бeлiнiп кетедi жэне жаFалауындаFы кец жайылмаларда буталы тоFайлар (итмурын, жиде) кездеседi. бзен арнасыныц тeменгi аFысында тоFан орналаскан, оныц кос жаFалауын «Жануарлар дYниесi мен ормандарды корFау жeнiндегi КараFанды шаруашылыFы» баскармасына тиесiлi жасыл желектер алып жатыр, сонымен бiрге «Арка Орманы» ЖШС орман тэлiмбаFы орналаскан. взен арнасыныц тоFаннан тeмендегi бeлiгi екi жаFалауынан да топыракпен YЙiп бекiтiлген, iргелес аумактар антропогендiк микрорельефтщ: шаFын шуцкырлар, ойыстар, жыралар секiлдi эртYрлi элеменгтерiмен шиеленiскен бос жерлермен ^рсе^-лген.

взен «КараFанды Су» ЖШС тазарту куры^ыларына апаратын жолды кесш eткеннен кейiн жазык жерге шы^ып, табиFи тYрге енедi. ЖаFалаулары аласа, жайпак, арнаFа жакын аумактар курылыс жэне турмыстык калдыктардыц кiшiгiрiм YЙiндiлерiмен ластанFан, тазарту K¥рылFылары орналаскан аудан мацындаFы жаFалаулар жайылым ретiнде каркынды пайдаланылады. взен саFасынын тура алдында, сол жаFалауда «КараFанды Су» ЖШС тиесш КараFанды каласыныц тазарту K¥рылFыларыныц eнеркэсiп алацы орналаскан (7-сурет) жэне осы жерде eнделген белсендi тунбалардыц (лай) жинакталуы жYзеге асырылады. взен арнасын тунбалар алацынан корFайтын ешкандай бeгет койылмаFан, нэтижесiнде ерiген кар суы немесе жауын-шашын аркылы тунбалар eзен арнасына тYседi. ТундырFыш тоFандар мацында eзен жасанды каналмен

38

корша^ан жэне содан соц тазарту к¥PылFысыныц тасталу каналына, эрi карай Сокыр eзенiне куяды [1].

Зерттеу нэтижес бойынша алап ауданыныц санитарлык-экологиялык жаFдайын eзен арнасыныц баска бeлiгiмен салыстырFанда eте нашар деп корытынды жасауFа негiз бар. взен алабындаFы табиFат пайдаланушылар мен олардыц су нысанына тигiзетiн ыкпалы туралы кыскаша сипаттама тeмендегi 1-кестеде берiлген.

Жэне де гап жылдар бойы Букпа eзенi кeмiр eнеркэсiбiнiн, сонымен катар уйымдастырылмаFан коммуналды-шаруашылык (кэрiз, жылу трассалары, су кубырлары) акаба сулары тeгiлетiн каналFа айналFан.

Кесте 1

Yлкен Букпа eзенi алабындаFы табиFат пайдаланушылар мен олардыц су

нысанына типзетш эсерi

Табират пайдаланушылар _атауы_

Нысанныц атауы

Нысанныц су кeзiне эсер1

КараЕанды каласы, «Каруглересурс»

ЖШС, «Еркин К» ЖШС

КараЕанды каласы

№ 38 калдыктундыр-тыш

Кeлiк куралдарына кызмет кeрсететiн нысандар: техникалык кызмет терсету бекегтерi, автожуу орындары, жанармай бекеттерi

КалдыктундырFыш eзеннiн сол жаFалауында орналаскан Нысанныц курылысы барысында eзен арнасы жасанды арнаFа бeлiндi. Казiрri уакытта су корFау аймаFынын шегiне тYсетiн калдыктундырFыштын кeп бeлiгi кайта кунарландырылды, жер асты суларына мониторинг жYргiзiлуде. КалдыктундырFыш су бетш ластаушы басты кeз болып табылады жэне калпына келтiру жумыстары жYргiзiлуi тиiс. Бул бeлiкте табиFат пайдаланудыц eнеркэсiптiк тYрi байкалады. взен каланыц халык жоFары KоныстанFан аймаFымен eтетiн болFандыктан жол кeлiк желiлерi мен телж куралдарына кызмет кeрсететiн KолданыстаFы нысандар (техникалык кызмет кeрсету нысандары, жанар-жаFармай бекеттер» жэне т.б.) eте кeп орналаскан. взеннiн жоFарFы аFысында мундай нысандар eзен арнасыныц бойымен eтетiн КараFанды-Пришахтинск-Темiртау автожолына уштасып жатыр. Аймак калдык жэне кокыстармен ластанFан яFни табиFат пайдаланудыц селитебт тYрiн байкауFа болады.

39

Табигат пайдаланушылар атауы

Караганды каласы

Караганды каласы «Караганды Су» ЖШС

взен жагалауындагы су коргау аймагыныц шегше енiп жаткан калалык

тургын YЙ курылысыныц учаскелерi

Тазарту курылгысыныц ендiрiстiк алацы

Караганды каласыныц тургын YЙ курылысы су коргау белдеулерi мен аймактарына едэуiр енш жатыр. Бул нысандар негiзiнен YЙ жанындагы учаскелерi бар бiр кабатты тургын YЙ корымен катар кеп кабатты уйлерден турады. Санитарлык жагдайы канагаттанарлык болганымен

турмыстык жэне курылыс

кокыстарыныц ыдыраган усак YЙiндiлерi кездеседi. Будан баска, Тюленин кешес ауданында жеке меншiк YЙ иелерiнен тазартылмаган агындарды езенге руксатсыз агызу жYзеге асырылады.

Тазарту курылгысыныц ендiрiстiк алацы Улкен Букпа жэне Сокыр езендерiнiц косылу ауданында орналаскан. взеннiц сол жагалауында орналаскан лайлы тунба алацынан шыгарылган тунбалар езеннщ арнасына тYсiп, сол аркылы Букпа езеншщ суын ластайды. Бул жерде табигат пайдаланудыц енеркэсiптiк тYрi айкын байкалады.

Жогарыда бер1лген суреттер мен талдауларга жэне кестеге зер салатын болсак, Yлкен Букпа езеш алабындагы табигат пайдаланудыц келеа турлер1н ажыратуга болады: 1) жогаргы агысында (бастауы) жэне теменп агысында (сагасы) енеркэаппк тур1; 2) кала ортасымен ететш ортан^ы агысында селитебтц 3) орталык саябак мацы мен кала ортасында рекреациялык.

^орытынды. Осылайша, антропогецщк эсердщ каркындылыгы езеннщ бастауынан сагасына дешн артып отырганы байкалады. Табигат пайдалану турлер1н1ц улгаюы техногендк кешендердщ пайда болуына экелед^ демек, алаптыц табиги жагдайларыныц езгерувде табигат пайдаланудыц рел1 арта тусед1. Негурлым езгертлген табиги кешендерд1 аныктау барысында табигат пайдаланудыц турлерш, кешецщ антропогендк эсерд1 жэне осы табиги кешеннщ элеуетт турактылыгын ескеру кажет.

Бул жерде юш1 су агындарындагы кептеген терю кубылыстар мен олардыц жай-куйiнiц нашарлауы тек антропогецщк эсерден гана емес, сонымен катар табигат пайдаланушылардыц экологиялык сауатсыздыгынан туындап отыргандыгын да айта кеткен жен. Осы ретте тургындарды, шенеушктерда, экiмшiлiктi экологиялык тэрбиелеуге баса назар аудару кажет. Экологиялык 40

зандарды са^тамайтын су ^оргау аймагы мен белдеущцеп жер

пайдаланушылардын, жалга алушылар мен табигат пайдаланушылардьщ тэртш

бузушылыгына к;атан талап ^оятын уа^ыт келда.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1. Абиева Г.Б. Yлкен Бу^па взенiнiн казipгi жагдайына урбандалу Yдеpiсiнiн эсеpi // Интеграция науки, образования и производства - основа реализации Плана нации. Сагиновские чтения №7: Труды между-нар. науч. конф., КарГТУ. - Караганда, 2015. - С. 384-386.

2. Акпамбетова К.М. Физическая география Центрального Казахстана. -Караганда: Изд-во КарГУ, 2005. - 76 с.

3. Божков И.И., Циг Л.Л., Курдюков В.А. Гидрогеологический очерк Карагандинской области КазССР. - ЦКГУ, Караганда, 1959. - 140 с.

4. Власова А.Н. Оценка значимости и чувствительности бассейна малой реки Крыма // Экосистемы малых рек: биоразнообразие, экология, охрана: материалы II Всерос. школы-конф. - Ярославль: Филигрань, 2014.- С. 67-70.

5. Гидрогеология СССР. Том XXXIV. Карагандинская область. М.: «Недра», 1970. - 564 с.

6. Девяткова Т.П. Исследование водного режима крупных долинных водохранилищ (на примере Камских) на основе системно -диалектической методологии: дис. в виде науч. доклада ... д-ра геогр. наук. - Пермь, 1997. - 47 с.

7. Жигулина Е.В. Трансформация ландшафтов бассейнов малых рек Воронежской области. Автореф. дисс. ... канд. географ. наук. - Воронеж, 2013. - 24 с.

8. Корытный Л.М. Бассейновая концепция в природопользовании. - Иркутск: Изд-во Ин-та географии СО РАН, 2001. - 163 с.

Кабыладанды: 17.05.2019

41

Доктор геогр. наук М.Н. Мусабаева Г.Б. Абиева

АНАЛИЗ ПОСЛЕДСТВИЙ ПРИРОДОПОЛЬЗОВАНИЯ В БАССЕЙНАХ РЕК С ПОЗИЦИИ СИСТЕМНОГО ПОДХОДА (НА ПРИМЕРЕ РЕКИ БОЛЬШАЯ БУКПА)

Ключевые слова: малая река, бассейн реки, геосистема, системный подход, природопользования, виды природопользования, загрязнение вод.

В статье рассмотрена возможность изучения экологической ситуации в пределах речных бассейнов с позиций системного подхода. В качестве примера был изучен антропогенное изменение и экологическая ситуация в бассейне реки Большая Букпа. Экологическая ситуация рассматривается как результат взаимодействия природных условий и интенсивности природопользования. Определены виды природопользования в бассейне реки.

M.N. Musabaeva, G.B. Abiyeva

ANALYSIS OF THE CONSEQUENCES OF NATURE MANAGEMENT IN RIVER BASINS FROM THE POSITION OF THE SYSTEM APPROACH (ON THE EXAMPLE OF THE RIVER OF THE

BOLSHAYA BUKPA) Keywords: small river, river basin, geosystem, systems approach, nature management, types of nature management, water pollution.

The article considers the possibility of studying the ecological situation within river basins from the point of view of a systematic approach. As an example, anthropogenic changes and the environmental situation in the Bolshaya Bukpa river basin were studied. The ecological situation is considered as a result of the interaction of natural conditions and the intensity of environmental management. The types of nature management in the river basin are determined.

42