CC BY
2iKTISADI BÜYÜMEDE KÜRESEL TICARET AGLARININ ÖNEMI: ÖZBEKISTAN
ÖRNEGI Hamit Özman
https://doi.org/10.5281/zenodo.11099079
Özet. Özbekistan serbestpiyasa ekonomisine gegi§ sürecinde son dönemde daha fazla adim atmakta olup bölgesel ve küresel ticari i§birlikleri olu§turarak bölgenin en önemli aktörleri olan Türkiye, Rusya ve Qin ile yakin politik ve ticari ili§kiler geli§tirmektedir. Ülke, ayni zamanda Dünya Ticaret Örgütü'ne üyelik müzakerelerini de bu kapsamda sürdürmektedir.
Bu gali§mada Özbekistan'in uluslararasi ticaretteki konumuna odaklanilmi§ olup küresel aglarin iktisadi büyüme üzerindeki etkisine deginilmi§tir. Qali§ma kapsaminda, küresel baglantilar agisindan Özbekistan'in diger ülkelere göre konumu incelenmi§ ve ülkenin bu alandaki görünümü ile ilgili SWOT analizi yapilmi§tir. Ayrica, ülkenin Qin ile olan yakin ili§kileri, Qin'deki iktisadi büyümede ya§anan ivme kaybi ve enerjide ya§anan küresel dönü§üm gibi faktörler de dikkate alinarak bu geli§melerin Özbekistan'in ekonomik durumunayönelik orta ve uzun vadeli etkileri üzerinde durulmu§tur.
Bu gali§ma, Özbekistan'in üretim ge§itliligi agisindan konumu, diger enerji ihracatgisi olan TürkDevletleri'ne kiyasla daha iyi durumda olmakla birlikte küresel ticaret aglari olu§turma becerisi agisindan bakildiginda, bu ülkelere göre daha geride kaldigini vurgulamaktadir. Bu kapsamda, ülkenin küresel ticari aglarini geni§letebilmesi igin makro ölgekte hükümet tarafindan etkin ticaret politikalarinin uygulamaya konulmasi, Dünya Ticaret Örgütü'ne üyelik sürecinin hizlandirilmasi, mikro bazda ise firmalarin üretim ölgeklerini büyüterek maliyetlerini azaltmasi, kültürel farkliliklara ve i§ uygulamalarina odaklanmasi, ürünlerde farklila§tirma ve uzmanla§maya agirlik verilmesi önerilmi§tir.
Anahtar kelimeler: iktisadi Büyüme, Küresel Baglantililik, Uluslararasi Ticaret Aglari, , Di§a Agiklik, Özbekistan.
Abstract. Uzbekistan has recently taken more steps to transition to a free market economy and has been developing close political and trade relations with Turkey, Russia and China, the most important actors in the region, by establishing regional and global trade cooperation. The country also continues its negotiations for membership to the World Trade Organization in line with this goal.
This study focuses on Uzbekistan's position in international trade and the impact of global networks on economic growth. The study examines Uzbekistan's status relative to other countries in terms of global linkages and conducts a SWOT analysis of the country's outlook in this area. In addition, taking into account factors such as the country's close relations with China, the deceleration of economic growth in China and the global transformation in energy, the medium and long-term implications of these developments for Uzbekistan's economic situation are discussed.
This study emphasizes that although Uzbekistan is better positioned in terms of production diversification compared to other energy-exporting Turkic states, it lags behind them in terms of its ability to create global trade networks. In this context, in order for the country to expand its global trade networks, it is recommended that effective trade policies should be implemented by the government on a macro scale and the membership process to the World Trade Organization should be accelerated, while on a micro scale, firms should reduce their costs by increasing their production scale, focus on cultural differences and business practices, and focus on product differentiation and specialization.
Keywords: Economic Growth, Global Connectedness, International Trade Networks, Trade Openness, Uzbekistan.
1. Giri§
20. yüzyili, ya§anan sosyal, politik ve ekonomik geli§meler dikkate alindiginda Atlantik yüzyili olarak adlandirmak mümkün iken 21.yüzyilin ise Pasifik yüzyili olarak tanimlanacak olmasi kuvvetle muhtemeldir. Nitekim gerek ekonomide gerekse siyasal alanda ya§anan önemli geli§meler bunun ön i§aretlerini vermektedir. Bu baglamda, iktisadi literatüre katki sunmasi a9isindan Asya ekonomilerinin daha yakindan analiz edilmesine ihtiya9 duyulmakta olup bölgesel ve ikili ekonomik i§ birliklerinin nitelik ve niceliklerinin incelenmesi önem arz etmektedir.
Kovid salgini ve sonrasinda ya§anan jeopolitik geli§meler, iklim sorunlari, giderek kötüle§en enerji, gida krizleri, ekonomiler ifin sürdürülebilir kalkinmaya yönelik yeni zorluklari ortaya 9ikarmaktadir. Bütün bunlar dikkate alindiginda, küresel ve bölgesel düzeyde 9ok yönlü ticaret, ekonomik kalkinmanin dinamik bir hizda sürdürülmesi ve in§a edilmesi ba§ta olmak üzere söz konusu problemler kar§isinda mücadele etmede önemli bir role sahiptir. Bu noktada küresel ticaret sadece ihracata yönelen di§ ticaret politikasi anlamina gelmemelidir. Elbette istihdam, yerli sanayinin büyümesi gibi nedenlerle daha yüksek ihracat rakamlarina ula§arak di§ ticaret fazlasi vermek ve böylece döviz rezervi biriktirerek ulusal para biriminin degerini korumak son derece önemlidir. Bu baglamda, her ne kadar geli§mekte olan ya da az geli§mi§ ülkeler a9isindan, istihdam, ekonomik büyüme vb. nedenlerle ithalat, ihracata göre daha az arzu edilebilir olsa da aslinda özellikle KOBi'lerin ihracat yeteneklerini artarak uluslararasi pazarlara a9ilma sürecinde ithalatin özellikle de sermaye mallarinin ithalatinin önemi göz ardi edilmemelidir.
Uluslararasi ticarette, ülkeler arasi gü9lü küresel baglarin kurulmasi, ülkelerin kar§ilikli orta ve uzun vadeli sermaye akimlari, ekonomilerin birbirleriyle olan ticaret ili§kileri üzerinde canlandirici bir etkiye sahiptir. Böylelikle, makro öl9ekte ülkeler, mikro düzeyde ise i§letmeler, tek bir bölge ya da ekonomiye olan bagimliliklarini azaltarak diger bir ifadeyle 9e§itlendirmeye giderek sürdürülebilir bir ekonomik büyüme ve finansal istikrar ko§ullarini olu§turmaya, ayni zamanda da risk yönetimine katki sunarlar. Bunlara ek olarak bu tür küresel gü9lü baglantilar, etkin maliyet yönetimini de i9ine alan optimal tedarik zincirlerinin olu§turulmasina ve daha etkin bir lojistik yönetimine imkan verir. Diger bir ifadeyle, uluslararasi ticari aglar, i§letmelerin yeni maliyet tasarrufu firsatlari kefetmelerini ve faaliyetlerini kolayla§tirmalarini saglar. Uluslararasi ticaret sayesinde firmalar, farkli ortaklarla i§birligi yaparak dünyanin dört bir yanindan en yeni teknolojilere ve fikirlere eri§ebilir. Bu i§ birligi bilginin yayilmasini hizlandirir, ara§tirma ve geli§tirmeyi te§vik eder ve yeni teknolojilerin benimsenmesini destekler.
Bu 9ali§mada Özbekistan'in uluslararasi ticarette rekabet edilebilirlik düzeyinin dünya ülkeleriyle kiyaslanmasina odaklanilmi§ olup söz konusu rekabette ülkenin üstünlük ve geli§im alanlari üzerinde durulmu§tur. £ali§mada Özbekistan'in küresel baglantililik düzeyi incelenmi§, diger ülkelere göre konumuna yer verilmi§tir. Bu kapsamda ülkenin söz konusu endeksteki konumuna ve makro görünümüne ili§kin swot analizi yapilarak Özbekistan'in gü9lü, zayif yönleri ve riskler, tehditler hakkinda degerlendirmelerde bulunulmu§tur. Ayni zamanda, 9ali§ma kapsaminda, ülkenin özellikle Asya'nin yükselen bir degeri olan £in ile kurdugu yakin ili§kilerin orta ve uzun vadede ülkeye saglayabilecegi firsatlar ve risklere de yer verilmi§tir.
2. Literatür
Ülkeler uluslararasi ticarete katilabildiklerinde yeni ürün ve hizmetlere eri§im saglayarak ekonomilerini 9e§itlendirebilir ve rekabeti artirabilirler. Bu da kaynaklarin daha etkin dagilimina,
geli§mi§ teknolojiye ve daha yüksek verimlilik seviyelerine yol açabilir. Nitekim Hyun vd. (2020), çaliçmalarinda haftalik küresel borsa verilerini kullanarak, daha yüksek küresel baglantiya (tedarik zincirleri ve ihracat yoluyla) ve piyasa gücüne (fiyat artillan ile ölçülen) sahip firmalarin yerel salgin çoklari karçisinda daha dirençli oldugunu göstermi§lerdir.
Ticari açiklik, bir ülke ekonomisinin diger ülkelerle mal ve hizmet ticareti açisindan serbestleçme ve küreselle§me derecesini ifade eder. Tarifeler, kotalar, ithalat ve ihracat üzerindeki diger kisitlamalar gibi ticaretin önündeki engellerin kaldirilmasini içerir. Ticari açikligin savunuculari di§a açilmanin ekonomik büyümeyi te§vik ettigini, istihdam yarattigini ve ya§am standartlarini iyileçtirdigini savunmaktadir. Bu politikalar, di§a dönük ekonomilerin daha yüksek ekonomik büyüme oranlari kaydettigini gösteren ampirik çaliçmalardan elde edilen bulgularla da zaman zaman desteklenmektedir.
Ticarette di§a açilma politikalarini destekleyenler, ayni zamanda ithal ikameci sanayi stratejilerinin ya§ami§ oldugu baçarisizliklara da atifta bulunarak uluslararasi ticaretin ekonomik büyümedeki en önemli katalizörlerin baçinda geldigi ifade etmektedirler. Örnegin Romer (1990), uzun vadeli perspektifle bakildiginda ticari serbestleçmenin, mal ve hizmetlere eriçimi kolaylaçtirarak, kaynaklarin etkin bir çekilde kullanilmasini saglayarak ve teknoloji destekli bilgi yayilimi araciligiyla genel verimliligi artirarak ekonomik büyümeyi artirabilecegi çaliçmasinda vurgulami§tir. Benzer çekilde Stiglitz (1996), Asya mucizesinin gerçekleçmesini bu ülkelerin di§a açilmalari ile ili§kilendirmi§tir. Dollar ve Kraay (2004), çaliçmalarinda di§a açilmanin bir fonksiyonu olarak degerlendirilebilecek olan küreselle§menin, yoksul ülkelerde daha hizli büyümeye imkân taniyarak yoksullugun azalmasina katkida bulundugunu ifade etmiçlerdir. Bununla birlikte yazarlar kisa vadede yoksullar arasinda bireysel olan bazi kaybedenlerin olacagini ve içsizlik sigortasi vb. güvenlik alanlarini içeren etkili sosyal korumanin daha açik bir ekonomiye geçiçi kolaylaçtirabilecegini, böylece tüm yoksullarin kalkinmadan yararlanabilecegini belirtmiçlerdir. Raghutla (2019), 1993-2016 dönemini baz alarak BRICS ülkelerini inceledigi çaliçmasinda, ticari açikligin bu ülkelerde ekonomik büyüme ve kalkinma üzerinde pozitif bir etkisi bulundugu sonucuna ula§mi§tir.
Ancak ticari açikligin dikkate alinmasi gereken bazi dezavantajlari da bulunmaktadir. Bazi içler uluslararasi rekabet nedeniyle kaybedilebilmekte olup yerli sanayinin büyümesine engel olabilmektedir. Bununla birlikte i§gücünün niteligi arttirabilir ise ülkeler arasinda artan ticaret ve yatirimin bir sonucu olarak yeni i§ alanlari ve imkânlari yaratilabilecektir. Örnegin, ihracat için yeni pazarlarin açilmasi, yüksek vasifli iççilere olan talebin artmasina neden olarak ihracata yönelik sektörlerde istihdam yaratilmasina yol açabilir. Nitekim Dowrick ve Golley (2004), 1960-70'li yillarda küresel ticari iliçkilerdeki artiçlarin, verimlilikte iyileçmeye ve yatirimlarda büyümeye yol açarak beraberinde ekonomik açidan birbirine yakinsadigini, bu dönemde bunun içaretlerinin görüldügünü fakat 1980 sonrasi dönemde di§ ticaretin, daha çok geli§mi§ ülkelere yaradigi, birçok az geli§mi§ ve geliçmekte ülkenin ise çok daha az kazanim elde ettigini vurgulamaktadir.
Э. Uluslararasi Ticarette Özbekistan'in Küresel Baglanti Düzeyi
Özbekistan'in tarihi "ipek Yolu" güzergählarindan biri olmasinin getirdigi imkânlar neticesinde, ülkenin Semerkant ve Buhara gibi eski ticaret çehirlerinin katkilariyla Çin ipegi, kâgidi, porseleni, çayi ve Çin'e özgü diger ürünler o dönemlerde dünyada giderek yayginla§mi§tir. O dönemde ihracatin yani sira ithalatin da var oldugunu söylemek mümkündür. Nitekim Çinlilerin özellikle Fergana vadisindeki atlara hayran kaldiklari ve bunlari ülkelerine getirmek için özel çaba sarf ettikleri bilinmektedir. MÖ. II. yüzyildan itibaren "ipek Yolu" ticaretinde büyük bir arti§
görülmeye ba§lanmi§tir. Bu yolu önemli yapan en temel nedenler olarak Çin'den Ota Asya'yi takip ederek Ön Asya, Anadolu ve Hindistan - iran Anadolu topraklari üzerinden Avrupa'ya kadar uzanan bölge arasinda bag kurmasi ve kurulan bu bag üzerinde farkli ülkelerin ürettigi çeçitli ürünlerin taçinmasi, ayrica farkli kültürler arasi iliçkilerin geliçmesine araç olmasi gösterilebilir (Çahin, 2020: 6-7). Bu yol üzerinde zaman zaman ülkeler arasinda g^ mücadeleleri de ya§anmi§tir. Çin- Hun, Mogol- Harzem§ah ve Osmanli- Safevî arasinda meydana gelen siyasal çekiçmelerde ipek Yolu'nun tek bacina bir faktör olmasa da etkili bir sebep oldugu bilinmektedir.
Özbekistan, 86,3 milyar dolarlik gayrisafi milli hasilaya sahip bir ekonomi olup 2023 yilinda 24,4 milyar $ ihracat, 30,1 milyar $ ise ithalat yapmi§tir. Özbekistan'in toplam ihracatinin %30,7'si altin, % 12 pamuk ve tekstil ürünleri satiçindan gelmektedir. Ülke, Kazakistan ile birlikte dünyanin en büyük on altin üreticisinden biri olup bunun yani sira petrol, bakir, gümü§, çinko gibi ürünlerde ülkenin ihraç kalemleri arasinda yer almaktadir. Yabanci dogrudan yatirimlarin güçlü ivmesi ve görece yüksek iktisadi büyüme, ülkenin ekonomik dayanikliligini artirirken, bölge ekonomilerine kiyasla göreceli olarak yüksek bütçe açigi, içsizlik orani, cari açik ve dü§ük döviz rezervi gibi faktörler, bu dayanikliligi olumsuz etkimektedir. Ülke, Özbekistan, Kazakistan, Türkmenistan ve Azerbaycan'a kiyasla daha geni§ bir ihracat ürün yelpazesine sahiptir.
Son dönemde enerji sektörüne yapilan yatirimlarda da önemli bir dönü§üm yaçanmaktadir. Temiz enerjiye geçiçte hizlanma olduguna dair g^lü içaretler görülmekte olup yenilenebilir enerji sistemlerine, elektrik enerjisine olan yatirimlar, kisa sürede geleneksel hidrokarbon yakitlarinin önüne geçmeye baçladi. Bu dönü§üme baçta Çin ve AB öncülük etmekte olup ABD'deki enerji yatirimlarinda hala fosil yakitlar ilk sirada yer almaktadir.
Çin'in ekonomik büyümesindeki momentum giderek azalmakta olup IMF Küresel Ekonomik Görünüm Nisan-2024 raporuna göre ülkenin 2024'de % 4,6, 2025 yilinda ise % 4,1 oraninda büyümesi bekleniyor. Ülkenin 1992-2023 döneminde yillik bazda ortalama % 8,9 oraninda büyüdügü dü§ünüldügünde dünyanin en kalabalik ve büyük ekonomilerinden biri oldugu dikkate alindiginda küresel fosil yakit talebi açisindan daha büyük bir a§agi yönlü potansiyel söz konusu olabilir. Tüketim tarafinda da ye§il enerjiye yönelim hizlanmaya devam etmektedir. Nitekim 2020 yilinda satilan 25 arabadan biri elektrikli iken sadece ^ yil sonra yani 2023'te elektrikli araçlarin toplam satilan araç içindeki payi % 20'ye ulaçti. Bu dönü§üm zengin dogal kaynaklara sahip Orta Asya Türk Devletleri açisindan gelecege yönelik bir risk oluçturabilir. Nitekim Özbekistan'in dogalgaz ihracatinda önemli oranda gerileme görülmektedir. 2008 yilinda 17.550.000 metreküp ile tüm zamanlarin en yüksek seviyesine ulaçirken, 2022 yilinda 2.120.000 metreküp ile rekor dü§ük seviyeye gerilemiçtir (CEIC, 2024).
Grafik.1: Enerji Sektöründe Küresel Yatirimlarin Dagilimi (2015-2G22)
Kaynak: IEA
IMF tarafindan hazirlanan 'Küresel Ekonomik Görünüm Nisan-2024' raporunda Özbekistan'in 2024 yili büyümesi % 5,2, sene sonu enflasyonu ise % 11,6 olarak tahmin edilmektedir (IMF, 2024). Ülke 2023 yilinda 2016 yilindan bu yana en dü§ük enflasyona ( %8,77) ula§mi§ ve ülkenin tarihsel büyüme oranlarina yakin bir seviyede, % 6 oraninda büyümü§tü. Özbekistan istatistik Ofisi verilerine göre 2023 yilinda nominal olarak ki§i ba§ina dü§en milli gelir ise 2.495 $ olarak hesaplanmi§tir. 2023 yili milli gelir büyümesine en büyük katki % 17,1 ile Ta§kent §ehrinden gelmi§ olup burayi %10,1 ile Ta§kent'in 9evre bölgesi, % 7,7 ile Navoi, % 6,9 ile Semerkant takip etmektedir. Buhara bölgesinin katkisi % 5 oraninda olup Karakalpakistan bölgesinin katkisi ise diger bölgelere nazaran % 3,1 ile daha dü§ük düzeyde kalmi§tir (UZSTAT, 2024).
Ülke, % 72'lik di§a a9iklik orani (trade openness) ile di§a a9ik bir ekonomi politikasi uygulamakta olup küresel geli§melerden etkilenmektedir. Ülkenin ihracatinda en büyük pay isvi9re'ye ait olup bu ülkeye yapilan ihracatin yakla§ik % 99'unu altin ihracati (3,4 milyar $) olu§turmaktadir. Bu ülkeye olan ihracat arti§i son 27 yilda yillik bazda % 26,9 düzeyindedir. Bu ülkeyi Rusya, £in, Türkiye ve Kazakistan izlemektedir. Türkiye 2022 yilinda 20,4 milyar $ altin ithal etmi§ olup bunun 13,3 milyar $'i yani % 65'i isvi9re'den ithal edilmi§tir. 2023 sonu verilerine göre ise Türkiye'nin 'kiymetli-yari kiymetli ta§lar' kaleminde ithalat rakami 33,9 milyar $ seviyesinde ger9ekle§mi§tir (TUiK,2024). Rakamlar, hali hazirda Özbekistan-Türkiye arasindaki altin ithalat-ihracat rakamlarinin üzerinde bir potansiyele i§aret etmektedir, isvi9re'nin belirli oranda agirliginin azaltilmasi neticesinde Özbekistan ve Türkiye arasindaki di§ ticaret hacmi önemli bir yükseli§ gösterebilecektir.
Grafik.2: Özbekistan'in ihracat Yaptigi Ülkelerin Payi
Orta Asya ülkelerinin iktisadi geli§iminde bu ülkelerin Türkiye, gin ve Rusya ile olan politik ve siyasi ili§kileri son derece önemlidir. Bu ülkelerle olan ili§kiler neticesinde ticaret ve yatirim i§birligini geni§letmenin yani sira altyapi projeleri hayata ge9irilmekte olup söz konusu destekler bölgedeki ekonomik büyümeye önemli katki sunmaktadir. Bu 9ali§mada söz konusu ülkeler arasindan gin ile olan ekonomik ili§kilere odaklanilmi§tir. Tekir ve Demir (2018), 9ali§malarinda gin'in 1980'den itibaren ekonomik ve politik yükseli§inin küresel ve bölgesel etkileri bakiminda yirmi birinci yüzyilin en önemli gündem maddelerinden biri oldugunu belirtmektedir. Ülkenin iktisadi bir gü9 olarak ortaya 9ikmasinin yani sira diplomatik 9evrelerdeki gücünün de artmasi neticesinde Orta ve Dogu Asya'da ya§anmakta olan politik, iktisadi ve toplumsal dönü§ümde etkin bir rol oynadigi ve bölge ülkelerinde nüfuzunu arttirdigi net bir §ekilde görülmektedir.
gin ile be§ Orta Asya ülkesi (Kazakistan, Kirgizistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan) arasindaki ticarette son yillarda hem nicelik hem de nitelik bakimindan önemli iyile§meler söz konusudur. Söz konusu geli§meler ba§ta altyapi, petrol ve gaz arama sektörlerinde olmakla birlikte imalat, tip ve saglik hizmetleri, egitim, teknoloji ve dijital ekonomi gibi alanlarda da giderek artmaktadir. Orta Asya ülkelerinin sahip oldugu zengin enerji kaynaklari ile gin gibi büyük bir pazarin duydugu enerji ihtiyaci göz önüne alindiginda bu alandaki i§birligi en öncelikli konulardan biri olmu§tur. Nitekim Türkmenistan, Özbekistan ve Kazakistan topraklarindan ge9en gin-Orta Asya gaz boru hatti 20009 yilinda faaliyete ge9mi§ olup gin'in ilk ulus ötesi gaz boru hatti olarak da yakin tarihin sayfalarinda yerini almi§tir.
Dünyanin ikinci büyük gaz sahasi olan "Galkynysh Gaz Sahasi" Türkmenistan topraklarinda yer almakta olup 2006 yilinda kefedildikten sonra 2013 yilindan itibaren burada üretim ba§lanmi§tir. gin, Türkmenistan'daki ekonomik varligini giderek artirmi§ olup §u anda Orta Asya ülkesinin dogal gaz sektöründe yogun bir §ekilde yer almaktadir. Yapilan anla§malara göre boru hattinin dördüncü ünitesi de hazir oldugunda gin'e Türkmen gazi arzinin yilda 65 milyar metreküp'e 9ikmasi bekleniyor (Caspian News, 2022).
2022 yilinda gin'in bu be§ ülke ile olan di§ ticaret hacmi 70,2 milyar $ ile rekor seviyeye ula§ti. gin'in be§ Orta Asya ülkesiyle ilk kez diplomatik ili§kiler kurdugu 1992 yilinda, ülkeler arasindaki ticaret hacmi ise yalnizca 460 milyon $ düzeyindeydi. Yatirim i§ birligi a9isindan bakildiginda ise gin'in be§ ülkedeki dogrudan yatirim stoku Mart 2023 sonu itibariyla 15 milyar dolarin üzerine 9ikti. Tamamlanan projelerin kümülatif cirosu ise 63,9 milyar dolara ula§ti (Belt and Road Portal, 2023)
i
Kaynak: OEC
19. yüzyil ve 20.yüzyilin erken dönemlerinde Çin, ülkedeki siyasi istikrarsizliklar, iktisadi zayiflama, ba§ta Avrupa ve Japonya'nin bölgedeki etki alanini gûçlendirmesi ve ülkenin kendi içine kapanmasinin bir bedeli olarak teknolojik geliçmeleri yakalayamamasi ve modernizasyon eksikligi gibi sebeplerden dolayi Asya'nin "hasta adami" olarak tanimlaniyordu. Özellikle son on yilda Çin, Asya kitasinda bölgesel iktisadi iliçkilerin daha fazla derinleçmesi konusunda birçok önemli giriçimde bulunmaktadir. Eylül 2013'te Çin Devlet Baçkani Xi Jinping, Kazakistan'da ipek Yolu Ekonomik Kuçagi'ni resmen ilan etmi§, sonrasinda ise Çubat 2014'te projeyi Deniz ipek Yolu'nu da içerecek çekilde geni§letmi§tir. Büyük ipek Yolu'nun yeniden canlandirilmasi perspektifiyle Çin tarafindan ortaya konulan ve bölgedeki birçok payday ülkenin destek verdigi 'Tek Kuçak, Tek Yol - One Belt, One Road' projesi ile medeniyet, ekonomik ve kültürel farkliliklara dayali ayrimlari ortadan kaldirarak devletlerarasi diyalog ile içbirligini güçlendirme vizyonunun gerçekleçtirilmesi hedeflenmektedir.
'Tek Kuçak, Tek Yol' projesi kara ve demir yollari, limanlar ve enerji nakil hatlarin gibi birçok unsuru bünyesinde barindirmakta olup dogru bir çekilde uygulanmasi halinde, bu giriçim bölge ülkelerinin cografi dezavantajlarini belirli oranda ortadan kaldirarak avantaja dönü§türme firsati da sunabilecektir. Proje kapsaminda 53 ülkenin kurucu olarak yer aldigi Asya Altyapi Yatirim Bankasi (AIIB) Çin'in önderliginde kuruldu fakat bu giriçim ABD tarafindan destek görmemektedir. Çin, projenin hayata geçirilebilmesi için 40 milyar dolarlik ipek Yolu Fonu'nu olu§turmu§ olup mevcut projeler ayrica Çin Kalkinma Bankasi, Tarimsal Kalkinma Bankasi ve Çin ihracat-ithalat Bankasi tarafindan finanse edilmektedir. Bununla birlikte, bu proje Türk Dünyasi'ni politik ve iktisadi arenada Çin'e daha fazla bagimli bir konuma getirme riskini de kendi içinde barindirmaktadir. Bu noktada Türk Devletleri'nin çok dikkatli bir çekilde gerekli adimlari atmasi son derece önemlidir.
Küresel medeniyetler arasi diyalogun güçlendirilmesi hedefi, ayni zamanda "Ortak Güvenlik ve Refah için Semerkant Dayaniçma Giriçimi - Samarkand Solidarity Initiative for Common Security and Prosperity" hedefleri ile benzerlikler taçimaktadir. Söz konusu giriçim, Özbekistan Cumhurbaçkani §avkat Mirziyoyev tarafindan Eylül-2022'de Çanghay içbirligi Örgütü (§iÖ) zirvesinde açiklanmiç olup baçkanin ifadeleriyle ""jeopolitik rekabetten, ideolojik çeliçkilerden ve anlaçmazliklardan arinmi§" uluslararasi diyalog ortaminin yaratilmasi hedeflenmektedir. Bu kapsamda bu giriçim ekonomik kalkinma, sosyal uyum, çevresel sürdürülebilirlik ve bölgesel güvenlik gibi alanlara odaklanmaktadir (PR Newswire, 2022).
2024 DHL Küresel Baglantililik Raporu, ülkeden ülkeye akiçlara iliçkin yaklaçik 9 milyon veri noktasinin analizine dayali olup ve küresel ekonominin yaklaçik ve dünya nüfusunun yaklaçik %99'unu kapsayan 181 ülkenin küreselle§me derecesini ölçmektedir (DHL, 2024). Diger bir ifadeyle, mal ve hizmetlerin, sermayenin, bilginin ve i§gücünün dünya çapinda nasil hareket ettigine dair kapsamli bir resim ortaya koymaktadir. Bir ülkenin küresel olarak baglantili olabilmesi için yerel ekonomisinin büyüklügüne oranla önemli oranda küresel akiça sahip olmasi gerekmektedir. Bu durum raporda 'derinlik alt endeksi' olarak verilmektedir. Bunun yani sira 'geni§ alt endeksi' olarak dikkate alinan bir diger parametre söz konusu olup bu kavram ise uluslararasi akiçlarin dar bir bölge yerine geni§ bir alana yayilmasini ifade etmektedir. Rapor, daha derin küresel baglantiya sahip ülkelerin, daha az baglantiya sahip olan ülkelere göre daha hizli büyüme egiliminde oldugunu vurgulamaktadir. En derin küresel baglantilar ise özellikle ülkelerin kendi bölgesel çeperlerinde gerçekleçmektedir.
Raporda Özbekistan, genel siralamada 181 ülke arasinda 2022 sonu itibariyle 147. sirada yer almakta olup 2017 yilina göre 16 basamak yukariya tirmanmiçtir. 'Derinlik alt endeksi -
Depth' olarak bakildiginda 2022 yilini 133. sirada, 'Geni§lik alt endeksi - Breadth' açisindan incelendiginde ise 132. sirada yer almi§ olup ülkenin son be§ yildaki geliçimin tamaminin 'Derinlik alt endeksi' katkisiyla gerçekleçtigi görülmektedir. Bu tabloda Türkiye 51. sirada yer alirken diger Türk Dünyasi devletlerinden Kazakistan 98., Azerbaycan 110., Kirgizistan ise 125. sirada bulunmaktadir. Bölge ülkelerinden Gürcistan ise 63. sirada yer almi§tir.
Tablo.1: Özbekistan'in 2024 Küresel Baglantililik Raporu Sonuçlari
Rank Score
2022 2017 Change 2022 2017 Change
Overall 147/181 163/181 +16 43.5/100 42.3/100 +1.2
Depth 133/181 155/181 +22 43.7/100 41.0/100 +2.7
Breadth 132/181 131/181 -1 43.3/100 43.7/100 -0.4
Trade Pillar 159/181 172/181 +13 41.4/100 38.9/100 +2.5
Capital Pillar 106/159 106/159 0 46.9/100 47.2/100 -0.3
Information Pillar 130/161 113/161 -17 43.2/100 43.9/100 -0.7
Kaynak: DHL & New York Uni. Stern School of Business
Raporda ayni zamanda bu yil ilk kez dünyanin küreselle§me derinligini % 0 (di§a kapali ekonomi) ile % 100 (sinirlarin ve mesafelerin ortadan kalktigi bir dünya) ile ôlçen bir metodoloji kullanmi§ olup 2024 yili raporuna göre bu oran % 25 seviyesinde bulunmaktadir. Söz konusu oran aslinda dünyanin büyük oranda küresel bir ekonomiye dönü§tügü algisinin tamamen dogru olmadigini göstermektedir. Yine raporun bir diger önemli tespiti, uluslararasi akiçlarin hali hazirda oldukça bölgeselle§mi§ oldugunu ve uluslararasi ticaret, sermaye, bilgi ve insan akiçlarinin yaklaçik yarisinin dünyanin belli baçli bölgelerinde gerçekleçmekte oldugunu göstermesidir. Son olarak birçok ülke için ekonomik faaliyetlerin önemli bir kisminin uluslararasi degil yurt içinden kaynaklandigini Dolayisiyla, belirli bir ülkedeki milli gelir büyümesine iliçkin sonuçlarin oluçmasinda yerel geliçmelerin, uluslararasi geliçmelere göre daha baskin oldugu ifade edilmektedir.
Yukarida sözü edilen tespit dogru olmakla birlikte, her iki unsurun da ülkenin ekonomik büyüme üzerinde önemli katkilari söz konusudur. Ekonomik büyümeyi etkileyen faktörler oldukça karmaçik ve çeçitlidir. Her ülkenin kendine özgü koçullari, kaynaklari ve uyguladigi ekonomi ve ticaret politikalari vardir ve bu faktörlerin bileçimi büyümeyi ülke özelinde farkli §ekilde etkileyebilmektedir. Bununla birlikte genel olarak §u çikarimda bulunmak mümkündür: Ulusal ekonomi, yurtiçi yatirimlar, inovasyon ve altyapi yoluyla iktisadi büyüme üzerinde bir temel in§a ederken, di§ ticaret yeni pazarlara eriçim saglar, rekabetçiligi teçvik eder, beçeri sermayeni niteligini arttirir ve ülkeler arasi teknoloji transferinin gerçekleçmesine imkân tanir. Dolayisiyla gerek yurtiçi ekonomiden gerekse di§ ticaretin olumlu g^lü yanlarindan yararlanarak ekonomik kirilganliklarin azaldigi, daha dengeli ve sürdürülebilir bir iktisadi büyüme yaklaçimi benimsemek daha optimal bir seçim olarak görünmektedir.
Her ne kadar Özbekistan, küresel baglantililik endeksinde görece daha zayif bir konumda olsa da ülkenin ekonomik karmaçiklik endeksindeki konumu olumlu bir görünüme sahiptir. Ekonomik karmaçiklik endeksi, ülkenin ekonomik yapisinin geliçim potansiyelini ve rekabet gücünü degerlendirmek için kullanilan göstergelerden biri olup ülkenin ekonomik yapisinin ve üretim aglarinin karmaçikligini/yogunlugu ö^en bir göstergedir. Söz konusu endekste Özbekistan, Kazakistan, Türkmenistan ve Azerbaycan'a göre daha üst sirada yer almaktadir. Özbekistan'in bu
ülkelere göre enerji ihracatinda görece daha kûçûk ôlçekte ihracat rakamlarina sahip olmasi bu durumun temel nedenlerinden biri olarak gösterilebilir.
Grafik.3: Ekonomik Karmaçiklik Endeksi - Türk Dünyasi
Kaynak: Atlas Harvard Growth Lab
Tarifeler, ulkedeki hukumetler tarafindan, uluslararasi ticaret politikalari araciligiyla istihdami, ulkedeki ekonomik çiktiyi artirmak ve di§ ticaret dengesini iyileçtirmek için kullanilmaktadir. Literaturde tarife artiçlarinin ekonomiye etkisi hususunda genel kabul, artan tarifelerin ekonomiyi olumsuz etkileyecegi yonundedir. 1963-2014 yillari arasinda 151 ulkeyi kapsayan çaliçmalarinda tarife artiçlarinin, uretim ve uretkenlik uzerinde olumsuz etkileri oldugunu tespit etmi§ olup istihdam ve gelir dagilimi uzerinde de olumsuz etkilerinin oldugu sonucuna ula§mi§lardir. DTO'ye uyelik ya da piyasa ekonomisine yonelik atilan adimlar ayni zamanda dogrudan yabanci sermayenin ulkeye giriçini de desteklemektedir. 2022 yilinda Ozbekistan'a yapilan dogrudan yabanci sermaye aki§i 2,5 milyar $ duzeyinde gerçekle§mi§tir. Soz konusu rakam 2017 yilinda 1,8 milyar $ duzeyindeydi. Kar§ila§tirma olmasi açisindan 2022 yilindaki dogrudan yabanci sermaye yatirimi Kazakistan'da 6,1, Turkmenistan'da 0,9 milyar $ duzeyinde gerçekle§mi§tir (UNCTAD, 2024).
Ozbekistan, 1993 yilinda Dunya Ticaret Orgutu'ne katilim baçvurusunda bulunmuç olmakla birlikte 2005 yilindan itibaren sureç dondurulmuçtu. Ûlke 2019 yilinda katilim için yeniden muzakere surecini ba§latmi§ olup sureç ve karçilikli goruçmeler devam etmektedir. Her ne kadar ulke henuz DTO'ye katilmasa da gumruk tarife oranlari zaman içerisinde dunyadaki genel egilime uygun olarak azaltmaktadir. Nitekim 2014 yilinda ortalama gumruk tarife oranlari % 30'ya yakin iken 2021 yili sonu itibariyle tarim sektorunde %o 11,2, tarim di§i sektorde ise % 6,6 oraninda gumruk vergi orani uygulamaktadir (WTO, 2022). Azerbaycan'da ise 2022 sonu itibariyle bu oranlar, tarim sektorunde ortalama % 13, tarim di§i sektorde ise % 7,5 duzeyindedir (WTO, 2022).
Sonuç
Ozbekistan, yabanci dogrudan yatirimlardaki guçlu momentum, bolgesel duzeyde gorece yuksek iktisadi buyume, yuksek tasarruf orani, ilimli yatirim oranlari gibi makro gostergelere sahip olup bu veriler ulkenin iktisadi dayanikliligini arttirmaktadir. Buna kar§in, yogun kirsal nufus, yuksek kayit di§i ekonomi, içsizlik oranlarinin yuksekligi, finansal sistemdeki du§uk yogunluk, devletin ekonomideki baskin rolu ve eksik kurumsal/teknik altyapi gibi faktorler, ulkenin iyileçtirmesi gereken ve ekonomik dayanikliligini azaltan zorluklari olarak ifade edilebilir.
i§ kurma/yapma üzerindeki bürokratik sûreçleri azaltarak uluslararasi ticaretin kolaylaçtirmak ve sermayeyi çekebilecek daha etkin ticaret politikalari uygulamak, günümüzde ülkeleri ve §irketleri uluslararasi rekabette öne çikaran unsurlardan bazilaridir. Dünya Bankasi tarafindan yayinlanan 'Doing Business - i§ Yapma Kolayligi Endeksi' Özbekistan 191 ülkenin yer aldigi listede görece iyi bir konumda (69. sirada) yer almakta olmasina ragmen bu endeksin alt kirimlari incelendiginde 'Trading across Borders - Sinir Ötesi Ticaret' alt baçliginda 152.sirada yer almaktadir. Özbekistan'in Dünya Ticaret Örgütü'ne (DTO) olasi üyeligi, ülkenin bu baçlikta daha iyi bir konuma yükselebilmesine imkân taniyacaktir. DTÖ'ye üyelik kisa vadede yerli sanayide bazi kayiplara neden olabilecekse de orta- uzun vadede ülkenin rekabet avantajina sahip oldugu alanlara odaklanmasina veya yönelmesine imkân taniyarak sürdürülebilir iktisadi büyüme açisinda daha saglam bir konuma ulaçmasina olanak saglayabilecektir.
Makro ôlçekte ülke yönetimlerinin uygulamalarinin yani sira mikro düzeyde firmalara dü§en bir takim öncelikler de bulunmaktadir. Üretim ôlçeklerini büyüterek maliyetleri azaltmak, kültürel farkliliklara ve i§ uygulamalarina odaklanmak, e-ticaret platformlarinda etkinligi arttirmak, ürünlerde farklilaçtirmak, ürün yönetiminde uzmanlaçmak, bir ülkenin küresel ticarette daha iyi bir konuma yükselmesine yardimci olabilecektir. Bunlarin yani sira, ülkelerle daha yogun bir rekabete odaklanmak, mevcut ile yetinmeyip yeni pazar arayiçlarina girmek, yaratici ve kapsayici bilgi üretmek ve etkin bir risk yönetimi, Özbekistan'in küresel ticari aglari üzerinde daha iyi bir konuma yükselmesine katkida bulunacaktir.
REFERENCES
1. Atlas Harvard Growth Lab (2024). Country & Product Complexity Rankings. Eriçim Tarihi: 05.04.2024. https://atlas.cid.harvard.edu/rankings
2. Belt and Road Portal (2023, May 26). China, Central Asian Countries Strengthen Economic and Trade Ties. Eri§im Tarihi: 10.02.2024. https://eng.yidaiyilu.gov.cn/pZ320476.html
3. Caspian News (2022, Feb. 02). China Plans to Make Additional Investment in Turkmen Gas Fields. Eri§im Tarihi: 03.03.2024. https://caspiannews.com/news-detail/china-plans-to-make-additional-investment-in-turkmen-gas-fields-2022-2-1 -0/
4. CEIC (2024). Uzbekistan Natural Gas: Exports. Eri§im Tarihi: 12.04.2024. https://www.ceicdata.com/en/indicator/uzbekistan/natural-gas-exports
5. DHL (2024). 2024 DHL Global Connectedness Report. Eri§im Tarihi: 26.03.2024. https://www.dhl.com/global-en/delivered/globalization/global-connectedness-report.html#parsysPath_text_media_copy_copy_601507312
6. Dollar, D., & Kraay, A. (2004). Trade, Growth, and Poverty. The Economic Journal, 114 (February), 22-49. https://doi.org/10.1111/ecoj.2004.114.issue-493
7. Hyun, J., Kim, D., & Shin, S. R. (2020). The Role of Global Connectedness and Market Power in Crises: Firm-Level Evidence from the COVID-19 Pandemic. CovidEconomics, 49(1), 148171.
8. Furceri, D., Hannan, S. A., Ostry, J. D., & Rose, A. K. (2022). The Macroeconomy after Tariffs. The World Bank Economic Review, 36(2), 361-381.
9. IEA (2023). World Energy Outlook 2023. Eri§im Tarihi: 16.04.2024. https://www.iea.org/reports/world-energy-outlook-2023/context-and-scenario-design
10. IMF (2024). Real GDP Growth. Eri§im Tarihi: 19.04.2024. https://www.imf.org/external/datamapper/NGDP_RPCH@WEO/UZB?zoom=UZB&highlig ht=UZB
11. Normatov,J. (2018). Uzbekistan's Long Way to the World Trade Organization. L 'Europe en Formation, (1), 104-111.
12. OEC (2024). Historical Data. Eri§im Tarihi: 07.02.2024. https://oec.world/en/profile/country/uzb
13. PR Newswire ( 2022, Sept. 16). Uzbekistan President Unveils Plans for Global Solidarity Initiative. Eri§im Tarihi: 03.04.2024. https://www.prnewswire.com/news-releases/uzbekistan-president-unveils-plans-for-global-solidarity-initiative-301626465.html
14. Raghutla, C. (2020). The Effect of Trade Openness on Economic Growth: Some Empirical Evidence from Emerging Market Economies. Journal of Public Affairs, 20(3)
15. Romer, P. M. (1990). Endogenous Technological Change. Journal of Political Economy, 98, S71-S102. https://doi.org/10.1086/261725
16. Stiglitz, J. E. (1996). Some Lessons from the East Asian Miracle. The World Bank Research Observer, 11, 151-177. https://doi.org/10.1093/wbro/1L2.151
17. §ahin, T. (2020). ipek Yolu: Tarihsel Geçmiçi, Kültürü ve Türk Dünyasi için Önemi. Tarih Araqtirmalari Dergisi, 39(67), 71-97.
18. Tekir, O., & Demir, N. (2018). Ekonomik ve Siyasal Bir Araç Olarak Yeni ipek Yolu Projesinin Küresel Sisteme Etkileri. Sosyoekonomi, 26(38), 191-206.
19. TUiK (2024). Di§ Ticaret Istatistikleri. Eriçim Tarihi: 10.03.2024. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Dis-Ticaret-Istatistikleri-Aralik-2023-49630.
20. UNCTAD (2024). World Investment Report - 2024. Eriçim Tarihi: 15.03.2024. https://unctad.org/system/files/official-document/wir2023_en.pdf
21. UZSTAT (2024). Socio-economic Situation of the Republic of Uzbekistan. Eriçim Tarihi:12.04.2024.
https://stat.uz/en/?preview=1&option=com_dropfiles&format=&task=frontfile.download&c atid=428&id=3171&Itemid= 1000000000000
22. WTO (2022). Tariffs and Imports: Summary and Duty Ranges. Eri§im Tarihi: 25.03.2024. https://www.wto.org/english/res_e/statis_e/daily_update_e/tariff_profiles/UZ_E.pdf
23. WTO ( 2023). Tariffs and Imports: Summary and Duty Ranges. Eri§im Tarihi: 25.03.2024. https://www.wto.org/english/res_e/statis_e/daily_update_e/tariff_profiles/AZ_E.pdf
