CC BY
12
S AY I / ISSUE 2 • EKÍM / OCTOBER 2021
rV
¡mtîyaz SAHiBi | Proprietor Burhan ÇAGLAR
SORUMLU YaZI i$LERi MüDÜRÜ | Managing Editor Ömer Faruk CAN
S
-a
Osmanli ara§tirmalarina münhasir, alti ayda bir (Nisan ve Ekim) ne§redilen, agik eri§imli, gift kör hakem sistemli akademik dergi
Double-blind peer-reviewed open-access academic journal published semiannually (April and October) in the fields of Ottoman Studies ^
SAYI | ISSUE 2 • EKiM | OCTOBER 2021 ^ ^
a
£
iRTiBAT | Contact Kadim • Sakarya Üniversitesi
Esentepe Kampüsü, Fen-Edebiyat Fakültesi, C Blok, Ofis: 113, Serdivan/Sakarya (Turkey) 54050 Telefon | Phone • 00 90 264 295 60 15
Internet Adresi | Webpage • dergipark.org.tr/kadim • kadim.sakarya.edu.tr E-posta | E-mail • [email protected]
Tasarim | Design Hasan Hüseyin CAN
Baski | Printed by
MetinCopyPlus • Arti Dijital & Baski Merkezi
Turkocagi Cad. 3/A Cagaloglu/Fatih/lstanbul
Basim TaRiHi | Print Date • EkiM | October 2021 ISSN 2757-9395 • e-ISSN 2757-9476 UcRETSiz | Free of Charge
Kadimdeki makaleler, Creative Commons Alinti-Gayriticari 4.0 (CC BY-NC) Uluslararasi Lisansi ile lisanslanmigtir. Bilimsel aragtirmalari kamuya ücretsiz sunmanin bilginin küresel paylagimini artiracagi ilkesini benimseyen dergi, tüm içerigine aninda açik erigim saglamaktadir. Makalelerdeki fikir ve görüglerin sorumlulugu sadece yazarlarina ait olup Kadim'in görüglerini yansitmazlar.
Articles in Kadim are licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 (CC BY-NC) International License. Kadim provides immediate open access to its content on the principle that making research freely available to the public supports a greater global exchange of knowledge. Authors are responsible for the content of contributions; thus, opinions expressed in the articles belong to them and do not reflect the opinions or views of Kadim.
Dergi Park
Edïtôr Editor-in-chief
Yayin KURULÜ Editorial Board
Yazim ve DiL EdïtOrlerI Writing and Language Editors
Tûrkçe Dil EdïtOrC Turkish Language Editor
Ïngïlïzce Dil EdïtOrlerI English Language Editors
Mïzanpaj EdïtOrC Layout Editor
Sosyal Medya EdïtOrC Social Media Editor
Yayin SekreterI Secretariat
Arif BÎLGÎN | Prof. Dr., Sakarya Üniversitesi
Necmettin ALKAN | Prof. Dr., Sakarya Üniversitesi Fatih BOZKURT | Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi Ömerül Faruk BÔLÛKBA§I | Doç. Dr., Marmara Üniversitesi Kerim ilker BULUNUR | Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi Bü§ra ÇAKMAKTAÇ | Dr. Ögr. Üyesi, Sakarya Üniversitesi M. Talha ÇiÇEK | Doç. Dr., istanbul Medeniyet Üniversitesi Filiz DIGIROGLU | Doç. Dr., Marmara Üniversitesi Miraç TOSUN | Dr. Ögr. Üyesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi
Ômer Faruk CAN | Sakarya Üniversitesi Burhan ÇAGLAR | Sakarya Üniversitesi Burak ÇITIR | Sakarya Üniversitesi Bünyamin PUNAR | Sakarya Üniversitesi
Sedat KOCABEY | Sakarya Üniversitesi
irem GÛNDÛZ-POLAT | Sakarya Üniversitesi Hâcer KILIÇASLAN | Sakarya Üniversitesi
Hasan Hüseyin CAN | islâm Araçtirmalari Merkezi (iSAM)
Kasim BOLAT | Çankiri Karatekin Üniversitesi
Yusuf islam YILMAZ | Sivas Cumhuriyet Üniversitesi
XVI. Yuzyilin ikinci Yarisinda Osmanli Devleti'nde Tedavul Eden Ayari Bozuk (Kirkik) Akgelerin iktisadi Hayata Etkileri*
the effects of counterfeit coins on the ottoman economics during the second half of the sixteenth century
FARUK AKAR**
OZ ABSTRACT
Bir mubadele araci olarak para, farkli zaman ve mekanlarda ure-tilmeye ba^lanmi^ ve zamanla devletlerin varligini ve gucunu goste-ren bir birim haline gelmi^tir. Ote yandan, para kullaniminin gide-rek yayginla^masi ^e^itli nedenlerle ayarinin bozulmasina yonelik kalpazanlik giri^imlerine yol a^mi^tir. (^ali^manin amaci, XVI. yuzyilin ikinci yarisinda tedavuldeki ayari bozuk ak^elerin iktisadi ha-yat uzerindeki etkilerini, maliye ahkam defterlerine yansiyan davalar uzerinden incelemektir. Bu maksatla kalpazanlik ve ayari bozuk ak^elere dair hukumlerin yer aldigi defterler incelenmi^ ve elde edi-len bulgular ile ^ali^ma ^ekillenmi^tir. Bu baglamda, ba^langi^ kis-minda Osmanli para politikasindan genel hatlari ile bahsedildikten sonra ikinci bolumde, ayari bozuk ak^elerin para piyasasi ve kamusal alan uzerindeki etkileri ele alinmi^tir. U^uncu bolumde ise kalpazanlik ve ayari bozuk ak^e ile ilgili hususlarin, merkezi idare tarafindan nasil tefti^ edildigi ve mahkeme surecinin nasil i^ledigine deginilmi^-tir. Incelenen donem boyunca, ^ok sayida yerli ve yabanci ayari bozuk ak^enin tedavulde oldugu anla^ilmaktadir. Osmanli tebaasinin he-men her kesiminden insanin, tedavuldeki ayari bozuk ak^eler ile bir ^ekilde ili^kisi oldugu gorulmektedir. Iktisadi hayati tehdit eden bu sure^, Osmanli mahkemelerinin ciddi ugra^i alani haline gelmi^tir.
Anahtar Kelimeler: Ayari Bozuk Ak^e, Kalpazanlik, Mahkeme, Maliye Ahkami, Tefti^.
Oi
MAKALE BiLGiSi | ARTICLE INFORMATION
Makale Turu: Ara§tirma Makalesi | Article Type: Research Article Geli§ Tarihi: 15 Mart 2021 | Date Received: 15 March 2021 Kabul Tarihi: 9 Haziran 2021 | Date Accepted: 9 June 2021
(Ml
ATIF | CITATION
This study examines the effects of counterfeit coins in circulation on the economic life of the Ottoman Empire in the second half of the sixteenth century. To this end, it investigates the cases found in the fiscal court books and examines the registers containing provisions on counterfeiting. The findings in these records shape the main structure of the study. It then surveys the Ottoman monetary policy and discusses the effects of counterfeit coins on the money market and public sphere. Finally, it analyzes the concerning issues by asking how the central administration performed inspections and how the court processes worked. It shows that there were many domestic and foreign counterfeit coins in circulation and the population was related to this type of coinage at least on a fundamental level. Accordingly, these coins threatened economic life and thus became a severe problem for the Ottoman courts.
Keywords: Counterfeiting, Counterfeit Coin, Court, Fiscal Court Books, Inspection.
Akar, Faruk. "XVI. Yuzyilin Ikinci Yarisinda Osmanli Devleti'nde Tedavul Eden Ayari Bozuk (Kirkik) Akgelerin Iktisadi Hayata Etkileri", Kadim 2 (Ekim 2021), 129-144.
* Bu makale, Sakarya Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu'nde tamamlanan 41 Numarah Muhimme Defterinin Transkripsiyon ve Degeriendiriimesi (H. 987/M. 1579-1580) (s. 1-252) ba^likli Yuksek Lisans tezinden uretilmi^tir.
** Doktora Ogrencisi, Sakarya Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitusu, Tarih Anabilim Dali, [email protected]. ORCID: 0000-0002-3731-8368.
GiRi§
Iktisadi hayatin en ba^at unsurlarindan biri olan para, tarihsel süre^te bir^ok toplumun/ devletin mübadele araci olarak olduk^a önemli rol oynami^tir. Zamanla farkli adlarla ve degerli madenlerle basilan para, devletlerin kudretlerini temsil etmesinin yani sira bagimsizlik ve otorite göstergesi haline gelmi^tir. Nitekim Islam devletlerinde hutbe okutmak ve sikke bas-tirmak egemenligin en önemli sembolleri olarak kabul edildiginden, Osmanli padi^ahlari da bu usulü devam ettirmi^lerdir.1
XIV. yüzyilda Anadolu'nun ticaret yollari üzerindeki bir beylikten XVI. ve XVII. yüzyilda uluslararasi ticaret ve maden aki^inin tam ortasinda kalan bir imparatorluga dönü^en Osmanlilarin, iktisadi düzen ve siyasi otoritenin devamliligi i^in para politikasini esasli bir jekilde ele almalari gerekmi^tir.1 Bu politika, i^ dengelerin korunmasi amaciyla paranin ülke i^indeki dola^iminin düzenlenmesi, hakimiyet sembolü olarak ülkenin her tarafina ula^tiril-masi ve bunun i^in de darphanelerin kurulmasini zorunlu kilmi^tir.5 Bu nedenle Osmanlilar,
XV. yüzyilda kendisinden önceki Türk-Islam devletlerini izleyerek ticari ve idari önemi olan ^ehirlerde ve maden yataklarinin yakinlarinda ^ok sayida darphane kurmu^lardir.4
Osmanlilar, ülkenin ^egitli kentlerinde darphane kurmalarina ragmen para darbi hususunda klasik dönemin iktisadi, cografi ve teknik zorluklarindan bir hayli etkilenmi^ler ve bu durum, paranin tedavülünde de kendini göstermi^tir. Bu nedenle iktisadi sistemin devamliligi ve para talebine cevap verebilmek adina esnek bir para politikasi takip etmi^ler-dir. Bu maksatla kendi sikkelerinin yaninda yabanci paralarin piyasada dola^imina da izin vermi^lerdir. Böylece büyüyen ekonominin para ihtiyacini daha kolay kar^ilayabilmi^lerdir.5
Öte yandan, XVI. yüzyilin sonlarina dogru Osmanli Devleti'nin iktisadi ve mali ko^ullari hizla bozulmaya ba^lami^ ve parasal istikrar ve geni^leme önemli öl^üde zarar görmü^tür.
XVI. yüzyilin ba^larinda elde edilen askeri ba^arilar ile imparatorluga yeni katilan bölgeler-den merkeze akan gelirler, devlet maliyesini gü^lendirmi^tir.6 Ancak 1578'den sonra Iran'a kar^i giri^ilen sava^lar, Osmanli maliyesi a^isindan yikici sonu^larin dogmasina neden olmu^tur. Akabinde 1593'ten 1606'a kadar süren Avusturya sava^larinda, ate^li silahlarla donatilan piyade birliklerine duyulan ihtiya^, yeni^erilerin sayisinin arttirilmasini ve sekban denilen parali asker toplanmasini gerektirmi^tir. Bu durum, nakit ihtiyaci ile birlikte devleti mali bir krize dogru sürüklemi^tir. Bari^ zamanlarinda ise i^siz kalan ve maaj alamayan parali askerler, kirsal alanlarda Anadolu halkindan hara^ toplamaya kalki^mi^lardir. Ayrica timar-larini yitiren timarli sipahilerin de bu gruplara katilmalari, celali olarak bilinen bu e^kiya
1 §evket Pamuk, Osmanli Imparatorlugu'nda Paranin Tarihi (Istanbul: Türkiye Bankasi Kültür Yayinlari, 2021), 5, 14.
2 Pamuk, Osmanli Imparatorlugu'nda Paranin Tarihi, 17.
3 Mustafa Öztürk, "Genel Hatlariyla Osmanli Para Tarihi", Türkler (Ankara: Yeni Türkiye Yayinlari, 2002), 10/803.
4 Pamuk, Osmanli Imparatorlugu'nda Paranin Tarihi, 31; Halil Sahillioglu, "Darphane" Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi (Istanbul: TDV Yayinlari, 1993), 8/502.
5 Öztürk "Genel Hatlariyla Osmanli Para Tarihi", 10/803; Ali Akyildiz, "Para" Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi (Istanbul: TDV Yayinlari, 2007), 34/164.
__6 Pamuk, Osmanli Imparatorlugu'nda Paranin Tarihi, 125-127.
^etelerinin olujmasina ve Anadolu'da tarimsal üretimin ve vergi gelirlerinin olumsuz yonde etkilenmesine neden olmujtur.7
Osmanlilarin mali istikrarini bozan diger bir etken de donemin kitalararasi para ve degerli maden akijlari idi. Avrupa ekonomisinin cografi sinirlarinin genijlemesi ve Amerika'nin kejfi, XVI. yüzyilda Avrupa'ya büyük miktarda degerli maden akijina neden olmujtur. XVI. yüzyilin ikinci yarisinda ise kitalararasi maden akiji daha da artmij ve büyük boy Avrupa gümüj sikkeleri, Osmanli piyasalarinda gorülmeye bajlanmijtir.8 Gümüj sikkelerin altina nazaran bollajmasi mal fiyatlarini yükseltmeye, gelirleri ise düjürmeye bajlamijtir. Bununla birlikte, kiymetli maden fiyatlarinin Dogu'da yüksekligi, bu bolgelere kiymetli maden ve para akimini ortaya ^ikartmijtir.9 Ayrica piyasada gümüjün bollajmasi altin/gümüj oraninin yükselmesine neden olmujtur. I. Selim ve I. Süleyman devrinde vezin bakimindan istikrarli bir donem ge^iren ak^e, II. Selim'den itibaren degerini kaybetmeye bajlamijtir. Nitekim tüm bu olumsuz egilimler, merkezi devleti ek gelir kaynaklari yaratmaya zorlamij ve 1580'lerin bajinda 100 dirhem gümüjten 450 ak^e kesilirken 1585'teki tagjijten sonra 850 ak^e kesilme-sine neden olmujtur.10 Ayrica bu donemde, tajra darphanelerinde ak^elerin ^ogunun vezin itibariyle eksik kesilmeleri, tedavüldeki sahih/ger^ek ak^elerin kenarlarindan ^alinmasina neden olmuj ve kalpazanlik11 faaliyetlerinin artmasina yol a^mijtir.12
III. Murad doneminde hiz kazanan kalpazanlik faaliyetlerinde, sarraflar tarafindan ak^elerin kirpilmasi ak^enin veznini düjürürken kalpazanlar tarafindan kesilen kalp ak^elerin resmí ak^elerle karijmasi ve piyasaya sürülmesi, tedavüldeki ak^enin kiymetini iyice belirsiz hale getirmijtir. Bu durumda devlet, resmí rayici korumak adina sik sik cedíd ak^e ^ikarip eski ak^eleri yasaklayarak bu olumsuz durumu engellemeyi ama^lamijtir.15 Ayrica tagjijlerin ekonomiyi ^ikmaza soktugu ve ^ejitli nedenlerden dolayi tedbir alinmakta ge^ kalindigi zamanlar, ak^e kirkiciligina zemin hazirlamijtir. Piyasada agirligi düjük ak^elerin artij gostermesi sarraf, kuyumcu ve kalpazanlar tarafindan saglam ak^elerin kenarlarinin kirpilarak gümüjünün ^alinmasina neden olmujtur. Bu durum, kirkik ak^e olarak ifade edilen ayari bozulmuj ak^elerin ortaya ^ikmasina neden olmujtur. Hükümdarlar ise piyasa-daki karijikligi onlemek adina zaman zaman sikke tashihi politikasina bajvurmujlardir. Bu jekilde, yeni ak^eler ya eski standart üzerinden ya da agirligi bir miktar düjürülüp piyasaya sürülerek karijikligin giderilmesi hedeflenmijtir.14 Ancak kalpazanlik faaliyetlerinin gün
7 Halil inalcik, Osmanli Imparatorlugunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi - I1300-1600, ^ev. Halil Berktay (istanbul: í^ Bankasi Kültür Yayinlari, 2017), 19. m
8 Pamuk, Osmanli ímparatorlugu'nda Paranin Tarihi, 128. ^
9 Ahmet Tabakoglu, "Osmanli íktisadi Yapisinin Ana Hatlari" Osmanli Ansiklopedisi (Ankara: Yeni Türkiye Yayinlari, 1999), g
3/25. 5
10 Pamuk, Osmanh ímparatorlugu'nda Paranin Tarihi, 128. --
11 Ak^enin taklidi olarak kalp para kesen ^ahislari ifade eden kalpazan deyimi, Osmanli vesikalarinda kallab, kalpzen, sikkezen,
zebanzedí tabirleri ile de ifade edilmektedir. Konu ile ilgili terminoloji i^in bk. Orhan Kili$, "XVI. Yüzyilin íkinci Yarisinda Osmanli w
Devleti'nde Kalpazanlik Faaliyetleri" Osmanli Ansiklopedisi (Ankara: Yeni Türkiye Yayinlari, 1999), 3/180-181. ^
12 Halil Sahillioglu, Kurulu^tan XVII. Asrin Sonlarina Kadar Osmanli Para Tarihi Üzerinde Bir Deneme, (istanbul: ístanbul g Üniversitesi íktisat Fakültesi, Doktora Tezi, 1958), 64. ~
13 Mustafa Akdag, Türk Halkinin Dirlik ve Düzenlik Kavgasi "Celali Isyanlari" (ístanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 2018), 38-39. £
14 Halil Sahillioglu, "Ak^e" Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi (ístanbul: TDV Yayinlari, 1989), 2/227; Ayni metalden
kesilen sikkelerin kiymetlerinin tespiti ile kalpazan ve ak^e kirkicilarin takibindeki ihmaller nedeniyle tedavüldeki paralar bozuk, kirik ve i^ine ayar kari§tirilmi§ §ekilde tag§i§ edilmi§ duruma gelmi^tir. Bu nedenle zaman zaman sikke tashihi zorunlu bir hale gelmi^tir. Sahillioglu, Kurulu^tan XVII. Asrin Sonlarina Kadar Osmanli Para Tarihi Üzerinde Bir Deneme, 71. _
ge^tik^e artip ülkenin geni^ cografyasina15 yayilmasi neticesinde, kalpazanlik ve ak^e kirkici-ligi ile kalp ve ayari bozuk ak^e kullaniminin önlenmesi i^in ^ejitli yaptirimlar uygulanarak bu sürecin önüne ge^meye ^ali^ilmi^tir.
Kalb kelimesi, "sahte, taklit, resmi ve sahih olmayip bir sahtekar tarafindan takliden ve kiymetsiz bir madenden yahut eksik olarak yapilmi^ sikke, kalp ak^e" olarak tarif edilir.16 Qali^maya konu olan belgelerde ise kalp sikkelerin yani sira "hurde, kirkik ve kemayar" ak^e kullanimin yaygin oldugu görülmektedir. Bu ak^eler, kalpazanlarin imal edip piyasaya sür-dükleri kalp ak^elerden farkli olup devlet darphanesinde basilmi^ sahih/ger^ek sikkelerin kenarlarindan bir miktar maden kirkilarak/kesilerek ayari (vezni) bozulmuj ak^eleri ifade etmektedir.17 Her ne kadar bu i^i yapanlar daha ^ok kalpazan olsa da ^ali^maya konu olan belgelerdeki tüm ak^elerin kalp ak^e olarak belirtilmesi hatali bir yakla^im olacaktir. Ayrica kalp paralarin dönem dönem muhtevalari da degi^ebilmekteydi.18 Bu nedenle ^ali^mada bahsi ge^en kalp ak^eler belgelerde yer aldigi jekliyle kullanilmi^, "hurda, kirkik ve kemayar" ak^eler/sikkeler ise "ayari bozuk ak^e" jeklinde ifade edilmi^tir.
Osmanli Devleti'nde XVI. yüzyilin ikinci yarisindaki kalpazanlik faaliyetleri19 ile ilgili müstakil ^ali^malar bulunmakla beraber, bu makalenin amaci, ayari bozuk (kirkik) ak^elerin iktisadi hayat üzerindeki etkilerini incelemektir. Bu baglamda, kalpazanligin ve ayari bozuk ak^elerin para piyasasindaki teknik ve toplumsal etkileri ele alinacak olup devletin bu konu ile nasil ba^a ^ikabildigini ortaya koyabilmek i^in de teftij ve mahkeme sürecine deginilecek-tir. Qali^mamizda, Osmanli Ar^ivi'nde bulunan Maliyeden Müdevver, Mühimme ve Kamil Kepeci gibi defter serileri, kullanilan ba^lica kaynaklardir.
i. Kalpazanlik ve Ayari Bozuk Ak^elerin Osmanli Para Politikasina Etkileri
Osmanli mali sistemi, diger geleneksel ülkelerde oldugu gibi madeni para rejimine da-yaniyordu.10 Bu rejimin temelini ise akfe denen gümüj sikkeler tejkil ediyordu.11 Osmanli parasi, Orhan Bey'in 1326 yilinda ilk Osmanli ak^esini bastirmasindan Fatih'in 1479'da ilk altin (sultani) parasini bastirdigi tarihe kadar tek üniteli bir sistemdi. Bu tarihten itibaren ise ^ift (altin-gümüj) madene dayanan bir sistem dönemi ba^lami^ti.11
Osmanli Devleti'nin XVI. yüzyila kadar altin (sultani) ve gümüj ak^eye dayali bir para düzeni vardi. Ayrica günlük kü^ük i^lemlerde kullanilan bakir mangir ya da pullar da tedavül ediyordu. Ancak yeni fetihler neticesinde merkeze uzak bölgelerde bu para düzenini sürdürme olanagi kalmadi. Qünkü imparatorluga yeni katilan bölgelerin daha önceden
15 Kalpazanlik faaliyetlerinin görüldügü bölgeler hakkinda bk. Kili^, "XVI. Yüzyilin ikinci Yarisinda Osmanli Devleti'nde Kalpazanlik Faaliyetleri", 3/181.
16 §emseddin Sami, Kamus-i Türki (istanbul: Qagri Yayinlari, 2014), "Kalb", 1078.
17 Kalpazanlik ve ak^e kirkiciligi i^in bk. Sahillioglu, Kurulutfan XVII. Asrin Sonlarina Kadar Osmanli Para Tarihi Üzerinde Bir Deneme, 209-214.
18 Tedavül eden kalp madeni ve kagit paralarin sosyo-ekonomik etkilerini inceleyen bir ^ali^ma i^in bk. Muharrem Öztel, "Osmanli Devleti'nde Kalpazanlik ve Sahte Para 1818-1914: Kalpazanligin ve Tedavül Eden Kalp Paralarin Sosyo-Ekonomik Etkileri", Akademik Ara^tirmalar ve Qali^malar Dergisi 10/18 (2018), 304-317.
19 Kili^, "XVI. Yüzyilin ikinci Yarisinda Osmanli Devleti'nde Kalpazanlik Faaliyetleri", 3/180-187.
20 Tabakoglu, "Osmanli iktisadi Yapisinin Ana Hatlari", 3/24.
21 Akdag, Türk Halkinin Dirlik ve Düzenlik Kavgasi "Celali Isyanlari", 36.
__22 Tabakoglu, "Osmanli iktisadi Yapisinin Ana Hatlari", 3/25; Akyildiz, "Para" 34/164.
olujturulmuj para düzenleri vardi. Bu nedenle Osmanlilar, imparatorluk genelinde yeni bir para düzeni kurmak i^in bu bölgelerde pragmatik ve esnek davrandilar. Imparatorlugun tüm altin sikkeleri, uluslararasi standartlarda birlejtirildi ve altin sikkelerde sultani adi verilen sikke, imparatorluk genelinde tek Osmanli sikkesi haline getirildi. Gümüj sikkelerde ise yeni eyaletlerin ticari ilijkileri ve para sistemleri dikkate alinarak imparatorluk i^inde farkli para bölgelerinin (Misir'da pare/para, Iran'da jahi, Kirim'da kefevi, Tunus'ta nasri ak^e gibi) oluj-masina izin verildi ve ufak tefek degi^ikliklerle var olan para birimlerinin kullanimi tercih edildi.23
Öte yandan, XVI. yüzyilin ikinci yarisindan itibaren guru§ denen iri gümüj Avrupa sik-kelerinin Osmanli Imparatorlugu'nda görülmeye ba^lanmasi, gümü^ün altina nazaran bol-la^masina ve mal fiyatlarini yükseltip gelirlerin dü^mesine neden oldu.24 Bu durum, parasal dalgalanmalara neden olmakla birlikte, 1566'da25 ak^enin gümüj i^eriginin azaltilmasini ge-rektirdi. Ayrica 1570 ve i58o'lerde gümü^ün resmi kurunun26 piyasa kurunun altinda kalmasi ak^elerin kenarlarinin kesilmesini yayginlajtirdi ve bu dönemde, dü^ük ayarli sikkelerin üretim ve tedavülünün artmasinin yani sira piyasaya bol miktarda kalp sikke sürülmesine neden oldu.27
Kalpazanlik (kalp sikke kesme) faaliyetleri, ^ejitli usullerle uygulanirdi. Bunlardan ilki, dü^ük ayarli ve i^erisinde yeteri kadar gümü^ün bulunmadigi paralar imal edilmesidir. Bu jekilde bakirla kari^ik ak^e veya gümüj kari^ik altin para üretilirdi. Kalp ak^e veya para kesiminde uygulanan diger yöntem ise kirkik ak^e veya eksik agirlikli para kesimi ^eklinde idi. Kalpazanlar, ellerine ge^irdikleri sahih ayarli ak^elerin kenarlarini kirparak elde ettikleri gümü^ten eksik ayarli sikkeler keserek piyasaya sürüyorlardi.28 Böylece hem haksiz kazan^ elde ediyorlar hem de Osmanli para sisteminde kari^ikliklara neden oluyorlardi.
Nitekim 1565 yilinda, Filibe taraflarinda kalp ak^e ve altin (flori)29 i^leyen pek ^ok kalpazana rastlanmasi, incelenen dönemde kalpazanligin yayginligini ve para üzerindeki te-sirlerini göstermesi a^isindan olduk^a önemlidir.30 Bununla birlikte, 1572 yilinda Belgrad ve Ko^aniye taraflarinda bulunan ^ok sayidaki kalpazanin gizlice kalp ak^e kesmeleri, piyasaya bol miktarda dü^ük ayarli ak^e sürülmesine ve bu olumsuz sürecin hiz kazanmasina neden olmu^tur.31 Bu jekilde, kalpazanlik faaliyetlerinin giderek artmasi, para piyasasinda bu tür kalp ak^elerin yayginla^masina olanak saglami^tir. Mesela 1576'da, Edirne'de bazi kalpazan-larin bazi kimseler yardimiyla kalp ak^e kesip tedavüle sokmalari, halkin bir^ok ticari i^lemde
23 Pamuk, Osmanli Imparatorlugu'ndaParanin Tarihi, 85-86; Akyildiz, "Para" 34/164.
24 Tabakoglu, "Osmanli iktisadi Yapisinin Ana Hatlari", 3/25; Akyildiz, "Para" 34/164.
25 Semendire sancakbeyi ve kadilarina yazilan hüküm, 1565 yilinda 100 dirhem gümü^ten 450 ak^e kesilmesinin kararla^tirildigini ortaya koymaktadir. Bu kayit, ak^enin gümü^ i^eriginin 1566'da degil 1565 yilinda azaltildigi göstermektedir. BOA, MAD, No. 2775, 432/944.
26 Gümü^ ak^e ve altinin (sultani) resmi kur degerleri hakkinda bk. Pamuk, Osmanli Imparatorlugu'nda Paranin Tarihi, 58.
27 Pamuk, Osmanli Imparatorlugu'nda Paranin Tarihi, 128.
28 Kili^, "XVI. Yüzyilin ikinci Yarisinda Osmanli Devleti'nde Kalpazanlik Faaliyetleri", 3/181-182.
29 1565 tarihli bir kayitta, 1564 yilinda Misir vilayetinden Hizane-i Ämireye gönderilen florilerin hükümet merkezindeki kontrolünün ardindan, 35.000 sikke florinin kemayar oldugu anla^ilmi^tir. BOA, MAD, No. 2775, 580/1307.
30 BOA, MAD, No. 2775, 158/325; 1565 yilinda, Köstendil sancaginda ve ona tabi vilayet kadiliklarinda da kalpazanlik faaliyetlerine rastlanmasi, kalpazanligin Balkanlar'daki yayilimini göstermesi a^isindan önemlidir. BOA, MAD, No. 2775, 265/557.
31 BOA, KK, No. 67, 184/661.
bu kalp ak^eleri kullanmalarina neden olmu^tur.31 Burada belirtilmesi gereken husus, kalpa-zanlarin genellikle darphanelere yakin bölgelerde ortaya ^iktiklari ve darphane görevlileri ile i^ birligi i^inde bulunduklaridir. Bu jekilde, hem kalp ak^e kesimi hizlanmi^ hem de piyasaya sürümü kolayla^mi^tir.
Piyasaya sürülen kalp ak^elerin gündelik ali^veri^lerde kullaniminin yayginla^masi, te-davüldeki altin ve guru^un resmi kurunu da etkilemi^tir. 1579 yilinda, Aydin ve Saruhan sancaklarinda halkin hurde, kirkik ve kemayar ak^e kullanimi ile altin 70 ve guruj 60 ak^eye kadar yükselmi^tir.33 Yine ayni yil i^erisinde Aydin ve Saruhan sancaklarinda, ayari bozuk ak^e kullanimi devam ederken altinin 70 ve guru^un 50 ak^eden i^leme alinmasi üzerine, altinin 60 ve guru^un 40 ak^e ile i^lem görmesi emredilerek resmi kurlari belirtilmi^tir.34 Ancak her ne kadar kur degerleri belirlense de 1579'da Aydin ve Saruhan sancaklarinda, ayari bozuk para kullaniminin giderek yayginlajtigi ve hatta adet haline getirildigi görülmektedir.35
Piyasada kullanilan kalp ve ayari bozuk ak^eler, altin ve guru^un degerini önemli öl^üde dü^ürmekle birlikte, tedavüldeki yabanci men^eli paralar da bu durumdan nasibini almi^lar-dir. Mesela 1579 yilinda, Rum vilayetinde guruj 45, altin 65 ve §ahinin36 ise 7,5 ak^e hesabina göre kullanildigi görülmektedir.37 §u halde, XVI. yüzyilin ikinci yarisinda ayari bozuk ak^elerin ^ejitli kentlerde bir^ok ticari i^lemde resmi rayicinin ötesinde kullanildigi ve enf-lasyona neden oldugu söylenebilir. Ayrica ticari i^lemlerde kullanilan ayari bozuk ak^eler, her ne kadar enflasyona sebep olsa da halkin bu ak^elerle i^lem yapmaya alijtigi ya da bu duruma ^anak tuttugu da ifade edilebilir.
Öte yandan, toplumun her kesiminin ayari bozuk ak^e kullandigini söylemek söz konusu degildir. 1580 yilinda Kütahya ve Karahisar halki, vilayetlerinde kullanilan ak^enin son derece hurda olmasinin yani sira, altin ve gümü^ün kirkilip gümü^ün 55 ve altinin 75 ak^eden i^lem görmesi nedeniyle ticari i^lemlerinde bir hayli zarara ugrami^lar ve bu konuda jikayet^i olmu^lardir.38 Bu husus, istisnai durumunu korumakla beraber, Kütahya ve Karahisar bölge-sinde halkin ekonomik anlamda zor durumda kaldiklarina ve ayari bozuk (kirkik) ak^elerin, Osmanli ülkesinin bir^ok noktasina sirayet ettigine i^aret etmektedir.
Ayari bozuk ak^elerin tedavüldeki yayginligi, ak^enin resmi rayicinin bozulmasina ve ta-raflarin zarara ugramasina neden olmakla birlikte, ^ejitli ikmal yollarinin da engellenmesine yol a^mi^tir. 1579 yilinda, Rodos kadisi merkeze gönderdigi arzda "... bu makule hurde akfa ol vilayetde zuhur itmekle rencber tayifesi etrafindan Rodos'a zahire getirmeyip kist olmaga sebeb olmu§tur" ifadesi ile bu konuya a^iklik getirmi^ ve ak^eleri merkeze göndermi^tir. Merkezde yapilan inceleme neticesinde ise hakikaten ak^elerin dü^ük ayarli olup 450 ak^enin 100 dirhem gelmesi gerekirken 1.100 ak^enin 100 dirhem geldigi ve ayarinin fazlasiyla bozuldugu
32 BOA, MAD, No. 7534, 1676/4901.
33 BOA, A.{DVNSMHM, No. 41, 11/21.
34 BOA, A.{DVNSMHM, No. 41, 16/32.
35 BOA, A.{DVNSMHM, No. 41, 56/118.
36 §ahi, XVI. yüzyilin ikinci yarisinda darb edilen iran men^eli gümü sikkedir. Sahillioglu, Kurulutfan XVII. Asrin Sonlarina Kadar Osmanli Para Tarihi Üzerinde Bir Deneme, 82.
37 BOA, A.{DVNSMHM, No. 41, 201/455; II. Selim devrinden 1579 tarihine kadar ^ahinin resmi rayici yakla^ik 7 ak^e idi. Bk. Sahillioglu, Kurulutfan XVII. Asrin Sonlarina Kadar Osmanli Para Tarihi Üzerinde Bir Deneme, 89-90; §ahi, yüzyilin ortalarinda 6 ak^eden 1580'lerde 8 ak^eye kadar yükselmi^tir. Bk. Pamuk, Osmanli Imparatorlugu'nda Paranin Tarihi, 98.
__38 BOA, A.{DVNSMHM, No. 41, 484/1017.
anla^ilmi^tir.39 Bu durum, tedavüldeki ak^enin yakla^ik olarak %244,44 civarinda bir deger kaybina ugratildigini göstermekle birlikte olduk^a enteresandir.40 Görünen o ki, kalpazanlik faaliyetleri neticesinde kalp ve ayari bozuk ak^eler, imparatorlugun bir^ok noktasina farkli deger birimleriyle yayilarak tedavülünü arttirmi^ ve Osmanli para politikasini önemli öl^üde etkilemi^tir.
1.1. Ayari Bozuk (Kirkik) Ak^elerin Mukäta'a/Iltizäm Sistemine Etkileri
XVI. yüzyilin ikinci yarisinda, kalpazanlik ve ak^e kirkma faaliyetlerinin Osmanli para politikasi üzerinde olumsuz tesirlere neden olmasinin yani sira miri mala ve mukata'a/iltizam sistemine de zarar verdigi görülmektedir.
Bilindigi üzere, iltizam sistemi ile hazineye gelir saglamak amaciyla belirli bir mekanla sinirli mukata'a birimlerinin vergi toplama hakki, müzayedeler sonucu belirlenen ve bir mik-tarinin pe^in ödenmesi istenen bir bedel kar^iliginda sinirli bir süre ile devredilirdi. Vergi toplama i^ini üstlenen ki^ilere de mültezim denirdi.41
Incelenen dönemde, piyasaya iyice yayilan ayari bozuk ak^elerin vergi tahsili sirasinda mültezimlerin ve diger vergi tahsildarlarinin kar^isina ^ikmasi, para politikasinda oldugu gibi vergi sistemi üzerinde de olumsuz tesirler uyandirmi^tir.
Mesela 1579 yilinda, Aydin sancaginda ayari bozuk ak^elerin yayginligi hazineye yarar ak^e tahsil etmeyi olduk^a gü^ hale getirmi^ ve bu durum, miri malin ve mültezimlerin zarara ugramasina neden olmu^tur.42 §u halde, merkezi hükümetin mümkün oldugunca sahih ayar ak^e tahsil edilip hazineye bu dogrultuda ak^e getirilmesini temenni ettigi ve kesinlikle ayari bozuk ak^e kabul etmemeye ^alijtigi söylenebilir. Ancak uygulamada ise bu durumun önüne ge^menin pek mümkün olmadigi anla^ilmaktadir. Nitekim 1579'da, Aydin ve Saruhan san-caklarinda yaygin bir ^ekilde tedavül eden ayari bozuk ak^eler, havass-i hümayunda43 tahsil edilen ak^elerin hazineye yaramamasina ve miri malin fazlasiyla zarara ugramasina yol a^mi^tir.44
Bununla birlikte, ayari bozuk ak^elerin tedavülünün yayginla^masi tahsilat sirasinda ak^e hususunda ^ejitli sorunlara yol a^mi^tir. 1580 yilinda, Kütahya ve Karahisar'da ayari bozuk ak^elerin yayginligi, nevruz irsaliyesinin45 tahsilati sirasinda 100.000 ak^e teslim edenlerin 30.000 ak^e zarara ugramalarina neden olmu^tur. Qünkü ak^elerin kirkilmasi, tahsilat sirasinda altin ve guru^un resmi kurun ötesinde 15 ak^e fazladan alinmasina neden olmuj;
39 BOA, A.IDVNSMHM, No. 41, 34/70.
40 Halil Sahillioglu, III. Murad'in yaptigi devalüasyondan sonra ak^e kirkma ve kalpazanlik faaliyetlerinin devam ettigini ve 100 dirhem gümü^ten 800 ak^e yerine 1.500 hatta 2.000 ak^e kesildigini ifade etmi^tir. Bu ifadeye göre, 1579 yilinda 100 dirhem gümü^ten 1.100 adet kesilmesi olduk^a fazladir. Bk. Sahillioglu, Kurulutfan XVII. Asrin Sonlarina Kadar Osmanli Para Tarihi Üzerinde Bir Deneme, 66.
41 Mehmet Gen^, "iltizam", Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi (Istanbul: TDV Yayinlari, 2000), 22/154-155.
42 BOA, A.IDVNSMHM, No. 41, 56/118.
43 Osmanli Devleti'nde has ve hassa (^ogulu havas) padi^ah ve/veya yüksek mevkideki memurlarin yillik gelirleri en az 100.000 ak^eye varan ^ahsi mülk, arazi ve dirliklerini ifade etmekle birlikte havass-i hümayun ise padi^ah haslarini ifade eder. Cengiz Orhonlu - Nejat Göyün^, "Has", Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi (istanbul: TDV Yayinlari, 16/268.
44 BOA, A.IDVNSMHM, No. 41, 11/21.
45 irsaliye, Osmanli Devleti'nde ta^radan hükümet merkezine gönderilen mukata'a bedelleri ile diger paralari ifade eder bir terimdir. Mehmet Zeki Pakalin, Osmanli Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlügü (istanbul: Milli Egitim Basimevi, 1971), "irsaliye", 2/81.
Ayari Bozuk (Kirkik) Akçelerîn Iktísadí Hayata Etkílerí FARUK AKAR
guruç 55'e ve aitin 75'e aiinarak deviete tesiim ediimiçtir.46 Bu çekiide tahsiidariar, vergiieri akçenin beiirienen rayiç fiyati üzerinde tahsii ederek vergi mükeiiefierini zora sokmuçiardir. Böylece, hem tahsii ediien mîrî mâiin hiieii oimasina hem de reayanin bu içlemde %зо zarara ugramasina neden olunmuçtur.
Öte yandan, tedavüideki guruç, aitin ve çâhînin resmî rayicin üzerinde kullanilmasi, mukâta'a sistemine zarar veren bir baçka unsur oiarak karçimiza çikmaktadir. I579 yiiinda, Rum viiayetinde mukâta'ât nâziri oian Yardim'in, bu durumdan fazlasiyla muzdarip oidugu görülmektedir. Çünkü bu durum, guruç ve altinin tam oiarak aiinmasinin önüne engel koyarken çâhînin47 de hazine için tahsii ediiememesi, mîrî mâia ve mezkûr Yardim'in iltizâ-mina zarar vermiçtir.48 Çâhînin hazine için kabui ediimemesinin, piyasa ve resmî kur degerieri arasindaki farktan kaynaklandigi dü^ünüiebiiir. §u haide, tedavüideki yerii ve yabanci hemen her çeçit akçenin dü^ük ayarda kuiianimi, mültezimleri ve doiayisiyia deviet geiirierini önemii ö^üde etkiiedigi söyienebiiir.
Tedavüideki ayari bozuk akçelerin mukâta'a/iitizâm sistemini sekteye ugratan bir diger nedeni de reayanin eiierindeki ayari bozuk akçeieri tahsiidariara kabui ettirme çabaiaridir. I579 yiiinda mukâta'a nâziri Bahçayiç'in, Eskiii, Turgud ve Bayburd kazalarindaki Atçeken ogullarindan adet-i agnam vergisi taiep ettiginde, bazi kiçiierin vergiierini ayari bozuk akçelerle ödemek istedikieri görülmektedir. Nitekim hazineye yarar akçe taieb ediidiginde ise "...vilâyetimûzde cârî olan akça budur" deniierek, hazineye yarar akçe vermekte sorun çikart-tikiari ve mezkûr nâzirin iitizâmina fazlasiyla zarar verdikieri anlaçilmaktadir.49 Görüidügü üzere, ayari bozuk akçelerin piyasada bu kadar yaygin bir çekiide tedavül etmesi, hem hazineye hem de mültezimlere büyük zarar vermiçtir.
1.2. Kamu Görevlilerinin Kalp ve Ayari Bozuk Akçelere Ili^kin Faaliyetleri
Incelenen mahkeme kayitiarinda, kamu görevlilerinin kalp veya ayari bozuk akçe hususunda birçok kez kanun diçi faaiiyetiere kariçtiklarina rastlanmaktadir. Bu duruma sebep tejkii eden etkenierin; kaipazaniik faaiiyetierinin artmasi, tedavüideki akçelerin giderek ayarinin bozuimasi, vergi tahsiii hususunda artan soruniar ve kamu göreviiierinin koiay para kazanmanin cazibesine kapiimaiarindan kaynakiandigi söyienebiiir. Ayrica ayari bozuk akçelerin tedavülünün besienmesi ve üikenin birçok yerine yayilmasinda, ödeme içiem-ierinde bu tür ayari bozuk akçe kullaniminin da etkisi oidugu dü^ünüiebiiir. Nitekim I579 yiiinda nâzir Mehmet'in, Rodos Kaiesi muhafizlarinin mevacibierinin50 ödenmesi için I578 tarihinde gönderdigi akçelerin ayarinin bozuk oidugu ve kullanilmasinin mümkün oimadigi ania$iimi$tir.SI Yine ayni yiia ait baçka bir beigede, nâzir Mehmet'in mevacib ödemeleri için
46 BOA, A.IDVNSMHM, №■ 41, 484/1017^
47 1578-1590 arasinda iran'a kar^i giri^ilen savaç sirasinda büyük miktarda bastirilan çâhîlerin, 1579'da hazine için tahsil edilememesi enteresandir Bu durumun, resmî degeri ^irilen çâhîlerin ihracat ödemelerinde ya^anilan sorunlardan kaynaklandigi söylenebilir Bk Pamuk, Osmanli împaratorlugu'nda Paranin Tarihi, 90^
48 BOA, A.IDVNSMHM, №■ 41, 201/455^
49 BOA, A.IDVNSMHM, №■ 41, 212/474^
50 Mevacib, Osmanlilarda memur ve askerlere verilen maaç kar^iliginda kullanilmiç bir terimdir Erhan Afyoncu, "Mevacib", Türkiye Diyanet Vakfi îslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayinlari, 2004), 29/418-419^
51 BOA, A.IDVNSMHM, №■ 41, 134/299^
Rodos'a52 gönderdigi 396.000 ak^enin ayarinin bozuk oldugu ve masraflar i^in harcanmasi-na engel tejkil ettigi gösterilmi^tir.53 Bu iki belgedeki nazirin ayni kigi oldugu dü^ünülürse haksiz kazan^ elde edebilmek i^in bir^ok kez ayari bozuk ak^e ile i^lem yaptigi hatta bu i^lemi adet haline getirdigi söylenebilir. Kalpazanlarla irtibatli olmasi da muhtemeldir.
Kamu görevlilerinden kaynakli bir diger usulsüz i^lem ise ayari bozuk ak^elerin tebdiliy-di. 1579 yilinda Rum vilayetinde altin, guruj ve ^ahinin resmi rayicin üzerinde kullanilmasi ak^elerin tebdilini gerektirmi^ ve vilayetteki toprak kadisina54 gönderilmi^tir. Ancak kadi, bu ak^elerin tebdiline engel olarak mali i^lemlerin aksamasina neden olmu^tur.55 §u halde, guruj 45, altin 65 ve ^ahinin 7,5 ak^e hesabi üzerine tedavül ettigi piyasa ortaminda, kadinin tebdile mani olmasi, ayari bozuk ak^elere ili^kin kanunsuz tasarruflarini akla getirmektedir. Ayni yila ait ba^ka bir belgede, irsaliye i^in ödenmesi gereken meblagin ayari bozuk ak^e ile ödenmesi üzerine kadilara müracaat edildigi gösterilmi^tir. Kadilarin ise bu i^lemde, ak^eleri tam degerinde tebdil etmeyerek 1.000 ak^enin tebdiline 300-400 ak^e vererek tebdil ettir-dikleri anla^ilmaktadir.56 Kadilarin, ak^e tebdiline mani olmalari ve/veya ak^eleri degerinin altinda tebdil etmelerine istinaden, halihazirda yeterince ayari bozuk olan ak^elerden her firsatta nemalanmaya ^ali^tiklari söylenebilir. Nitekim 1565 yilinda, ellerinde birer miktar kalp ak^e ile yakalanan iki jahsin ak^eleri rehine konulmu^ken Yeni^ehir kadisi Mevlana Musa ve naibi, emanetteki ak^enin 20 ak^esini alip 5-6 ak^esini kalp yazmi^lardir. Üstelik "yirmi akfede alti akfa fok degildir, eyü akfedir" denilerek, geriye kalan ak^eleri mezkür jahislara geri vermi^lerdir.57 Bu durum, ak^enin rayi^ degerini sarsacak bir uygulama olmakla birlikte, 1.000 akfede 300 ak^enin kalp ak^e olarak degerlendirilecegi anlamina geliyordu ki hakli olarak halkin tepkisini de ^ekmekte idi.
Öte yandan, kamu görevlilerinin kalpazanlik ile kalp ve ayari bozuk ak^e hususunda reayaya ^ejitli jekillerde zulmettiklerine rastlanmaktadir. 1579 yilinda, Kula sakinlerinden Sati ve Safer adli kimselerin kalpazan olmayip ve bu konuda sabit su^lari bulunmamasina ragmen, havass-i hümayun eminleri Yusuf ve Süleyman'in, "siz kallabsiz" diyerek su^ isnat ettikleri ve kanuna aykiri dört bin ak^elerini alarak onlara zulmettikleri görülmektedir.58 Anla^ilan o ki eminler, iltizam ^artlarini yerine getirememi^ler ve taahhüt ettikleri meblagi kar^ilamak i^in reayaya kanun di^i yaptirimlarda bulunmu^lardir. Aksi halde eminlerin mallari müsadere edilebilir ya da gerektiginde hapsedilebilirlerdi.59
52 Orhan Kilig, konu ile ilgili ^ali^masinda bu hükmü kullanmakla beraber, Rodos ^ehri Edirne olarak zikredilmi^tir. Bk. Kili^, "XVI. Yüzyilin ikinci Yarisinda Osmanli Devleti'nde Kalpazanlik Faaliyetleri", 3/182.
53 BOA, A.IDVNSMHM, No. 41, 34/70.
54 Toprak kadilari, gerek merkezde gerekse eyaletlerde tahkiki gereken meseleleri tefti^ eden ve köylülerin ehl-i örf ile ilgili ^ikayetlerini degerlendirip mahkeme kurabilen seyyar kadilar idi. Bk. Yusuf Hala^oglu, XIV-XVII. Yüzyillarda Osmanlilarda Devlet Te^kilati ve Sosyal Yapi, (Ankara: TTK, 1995), 128.
55 BOA, A.IDVNSMHM, No. 41, 201/455.
56 §ikayet nedeninin tedavüldeki kalp ak^eler olup tahsilat sirasinda alinmamasina ragmen, kadilarin "bazarlarda rayic olan ak^ayi al, nakis eyleme" ^eklindeki ifadeleri, kalp ak^elerden kazan^ saglayip tedavülünü beslediklerini akla getirmektedir. BOA, A.IDVNSMHM, No. 41, 220/488.
57 BOA, MAD, No. 2775, 574/1291.
58 BOA, A.IDVNSMHM, No. 41, 15/28.
59 Halil Sahillioglu, "Bir Mültezim Zimem Defterine Göre XV. Yüzyil Sonunda Osmanli Darphane Mukataalari" Istanbul Üniversitesi Iktisat Fakültesi Mecmuasi 23/1-2 (1962-1963), 147.
Ayrica tahsil edilecek vergiler i^in ayari bozuk ak^e teklifinde bulunduklari ve bu hususta, reayaya jiddet uyguladiklarina da rastlanmaktadir. 1579 tarihli bir kayittan anlajildigi üzere naip, mültezim, mütekait sipahi ve bazi leventlerden olujan bir grup, reayadan miri rüsüm i^in toplanacak ak^eyi ayari bozuk ak^e üzerinden almayi teklif etmijlerdir. Ancak teklifle-rinin kabul edilmemesi üzerine, reayanin ^adirlarini basip zulmetmijlerdir.60 Yine konuya ilijkin bajka bir belgede, Sorkuncuk köyü ahalisinin vergilerini sahih ayar ak^e vermelerine ragmen, emin ve amillerin sahih ayar ak^e kabul etmeyip "dördi bir dirhem faker akfa" talep ettikleri gösterilmijtir.61 Bu durum, kamu görevlilerinin kalpazanlar ve/veya ak^e kirkicilari ile ijbirligi yaparak reayadan zorla ayari bozuk ak^e toplamaya ^alijtiklarini ve haksiz kazan^ elde edebilmek i^in ^ejitli yollar aradiklarini akla getirmektedir. Bu hususta verilebilecek belki de en somut örnek, darphanelerde ^alijan görevlilerdir.62
Osmanli merkezi idaresi, darphane ve darphane görevlileri üzerinde muayyen bir denetim mekanizmasi63 gelijtirmij olsa da uygulamada ^ejitli usulsüz ijlemlerle karjilajilmaktadir. Nitekim 1572 yilinda, Belgrad ve Ko^aniye darphanelerinde ^il ak^e kesilmesi hususunda ferman gönderilmij ve bu fermanda, gümüjün sahih ayar olup 100 dirhemden 450 ak^e kesilmesi emredilmijtir. Ancak bu durumun aksine, mezkür darphanelerde kü^ük ve yaramaz gümüjlerden belirlenen veznin aksine fazladan ak^e kesildigi anlajilmijtir.64 1577 yilinda ise bu kez, Üsküp darphanesinde ak^elerin belirlenen veznin aksine kalp kesildigine rastlanmaktadir. Bu hususta, merkezden sahih ayar ak^e kestirilmesi i^in emr-i jerif gönderilmesine ragmen, darphanenin sahib-i ayari65 bu emri dikkate almamij ve ayari bozuk ak^e kesimine devam etmijtir.66 Bu kayitlara istinaden, incelenen dönemdeki kalpazanlik ve ak^e kirkma faaliyetlerinin münferit olabildigi gibi zaman zaman münferit olmaktan ^ikip bizzat kamu görevlileri tarafindan da organize bir jekilde icra edildigi ifade edilebilir.
Kayitlarda dikkati ^eken bir diger husus da darphane görevlilerinin yetkilerini kötüye kullanarak tutuklu kalpazanlari serbest birakmalaridir. 1577 yilinda Istanbul darphane-sindeki emin ve yasak^ilarin, yakalanan kalpazanlar ve Anadolu tarafina guruj ge^iren kimselerden, gizlice bir miktar ak^e alip saliverdiklerine rastlanmaktadir.67 Darphane emini ve yasak^ilarin bu tür kanun diji faaliyetlerinin, darphanelerin ve piyasadaki kalp ve ayari bozuk ak^elerin denetimini gittik^e zor bir duruma soktugu gibi tedavüldeki ak^eye olan güvenin de sarsilmasina yol a^tigi söylenebilir.
60 BOA, A.IDVNSMHM, No. 41, 37/76.
61 BOA, A.IDVNSMHM, No. 41, 58/124.
62 Darphanelerin idare ve denetim görevlileri i^in bk. Sahillioglu, Kurulutfan XVII. Asrin Sonlarina Kadar Osmanli Para Tarihi Üzerinde Bir Deneme, 247-251; Ömerül Faruk Bölükba^i, 18. Yüzyilin Ikinci Yarisinda Darbhane-i Ämire (Istanbul: Istanbul Bilgi Üniversitesi Yayinlari, 2013), 29-68.
63 Osmanli merkezi idaresi, sikke darbi hususunda darphanelere yetkili bir emin tayin ederdi. Ayrica darphaneye gelen eski ak^e ve gümü^lerin eritilip 100 dirhemden belirlenen miktarda ak^e kestiren bir sahib-i ayar ve üstat bulunurdu. Ayrica darphane eminleri, bölgelerindeki ticaret yollari ve merkezlerine yasak^ilar yollarlar ve bu yasak^ilar, ^üphelendikleri her yerleri arayarak kalp ve eski ak^e ile yasak gümü^ yakalattirirlardi. Mustafa Akdag, Türkiye'nin Iktisadi ve Iflimai Tarihi (Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 2020), 527-528.
64 BOA, KK, No. 67, 184/661.
65 Sahib-i ayar, Darphane ^ali^anlari ba^inda bir nevi i^letme ^efi durumunda olan ve kesilen sikkelerin her türlü kusurundan sorumlu olan yetkili idi. Sahillioglu, Kurulutfan XVII. Asrin Sonlarina Kadar Osmanli Para Tarihi Üzerinde Bir Deneme, 250.
66 BOA, MAD, No. 7534, 1003/3045.
67 BOA, MAD, No. 7534, 934/2810.
Son olarak belirtilmesi gereken bir diger husus, kamu görevlilerinin yani sira esnaflarin da bu içe alet olduklaridir. 1565 yilinda Köstendil sancaginda ve ona tâbi vilayet kadiliklarinda, kalpazanlik faaliyetlerinin yani sira kuyumcu taifesinin de gümüj ve altini, dükkänlarinda içlemeyip kalp gümüj ve altini gece evlerinde ijledikleri görülmektedir.68 Bu durum, haksiz kazanca yönelik kanun diçi faaliyetlerin, kamu görevlileri ile esnaf zümresine kadar siçra-masina ve paraya olan güvenin git gide azalmasina neden olmuçtur. §u halde, teknik olarak bozulan akçe, Osmanli para politikasi ve vergi sistemini etkilerken, kamu görevlilerinin kalp ve ayari bozuk akçeler üzerinden haksiz kazanca yönelmeleri, toplumsal boyutlarda önemli sorunlarin ortaya çikmasina neden olmuç ve bu olumsuz sürecin önlenebilmesi adina bir dizi teftiç ve cezai yaptirimlar baçlatilmiçtir.
2. Kalpazanlik ve Ayari Bozuk Akçelerin Tefti§ ve Mahkeme Süreci
XVI. yüzyilin ikinci yarisinda kalpazanlik ve akçe kirkma faaliyetlerinin giderek yaygin-laçmasi ve tedavüldeki kalp ve ayari bozuk akçelerin giderek artmasi, Osmanli para politikasi-na ciddi zararlar verirken iktisadi hayat üzerinde de olumsuz tesirlere neden olmuçtur. Divana gelen çikâyetlerin artmasi devletin bu süreci teftiç edip çejitli yaptirimlar uygulamasini zaruri kilmiçtir. Kalpazanlik ile kalp ve ayari bozuk akçe hususuna oldukça hassasiyetle yaklaçilmi§ ve gerek teftiç gerekse de cezai yaptirimlarla bu durumun önüne geçilmesi amaçlanmiçtir.
Osmanli merkezi idaresi, genellikle kalp ve ayari bozuk akçelerin izini sürerek kalpazan ve akçe kirkicilara ulaçmaya çaliçirdi ve bu hususta, idari görevlilerinden önemli ölçüde ya-rarlanirdi. Idari birimlerden divana gelen çikâyetleri giderebilmek için ekseriyetle kadilara hüküm veya emr-i çerif gönderilir, tarafsiz bir sonuca varilabilmesi için konu veya kiçinin soruçturulmasi istenirdi. Bununla birlikte hükümler, ilgili kigi ve konunun türüne göre hem kadiya hem de örfi yetkililere hitap edebilirdi.69 Bu hükümlerin vilayet, sancak ve kazalarin kontrol edilmesi veya hükümlerin ilgili yerlere dogrudan dogruya ulaçtirilmasi gibi husus-larda ise genellikle çavuçlar gönderilirdi.70 Ayrica uygulamada farkli yetkililerin de ön plana çiktiklarina rastlanirdi. Mesela 1577'de, kalpazan ve kalp akçe teftiçi için zuemadan71 Geylan gönderilmi^ti.71 Bu çekilde, mahkeme huzurunda çikâyetler degerlendirilir ve konu ile ilgili vilayet, sancak veya kaza birimlerinde gerekli teftiçler yaptirildiktan sonra, suça göre çejitli cezalar uygulanirdi.
Teftiç ve mahkeme süreci ile ilgili belirtilmesi gereken bir diger husus ise verilen cezalar-dir. Osmanli hukukunda kalpazanliga verilen cezalar iki ayri kategoride degerlendirilirdi.
68 BOA, MAD, No. 2775, 265/557.
69 Halil inalcik, Osmanlida Devlet, Hukuk ve Adâlet (Istanbul: Kronik, 2018), 70-71.
70 Akdag, Türkiye'nin Iktisadi ve îçtimai Tarihi, 421.
71 Osmanli Devleti'nde zaimler, kendi bölgelerinde timarlilari düzenler ve seferlere katilirlardi. Ayrica sefer di^inda, kadinin denetiminde asayi^i saglamaya (suba^i) çali^irlar ve vergi toplarlardi. Bu gibi hizmetleri kar^iliginda ise zaimlerin müteferrika ve dergâh-i âli çavu^lugu görevine de getirildiklerine rastlanmaktadir. Nitekim zuamdan Geylan'in da hizmetleri mukabelesinde dergâh-i âli çavu^lugu görevine getirildigi söylenebilir. Erhan Afyoncu, "Zeamet" Türkiye Diyanet Vakfi îslâm Ansiklopedisi (istanbul: TDV Yayinlari, 2013), 44/163.
72 BOA, MAD, No. 7534, 1676/4901.
Sahte ak^e üreten ve su^u sabit olan kalpazanlara idam73 (siyaseten-ta'ziren katl) cezasi uy-gulanirken tedavüldeki ak^elerin kenarini kirparak degerini düjüren ve bu konu ile ilijkisi olan jahislara ise diger ta'zir cezalari74 uygun görülürdü. Mesela 1572'de, Üsküp'te bulunan kalpazan ve zindancinin dergah-i muallaya gönderilmesi emredilmij ve bu ij i^in Maden Naziri Zaim Pir Mehmed görevlendirilmijti. Nazir Mehmed'den zikrolunan kalpazani teftij edip kalpazanligi sabit olursa merkeze göndermesi istenmijtir. Ayrica zindancinin da merkeze yollanarak kalpazanin zindanci marifetiyle kürege kojulmasi emredilmijtir.75
Osmanli merkezi idaresinin teftij hususunda ^ejitli görevliler tayin ettigi malumdur. Nitekim 1565 yilinda, kalpazan ve ak^e kirkicilarin teftiji hususunda Yenijehir'e yerlejtirilen görevliler, Ramazan ve Hasan isimli jahislari ellerinde birer miktar kalp ak^e ile yakalayarak durumu merkeze arz etmijlerdir. Merkezden müfettij olarak görevlendirilen Karaferye kadisi Mevlana Abdülkerim'e gönderilen hükümde ise mezkür jahislarin kalpazanlikla ilijkileri olmayip sadece ellerindeki ak^enin birka^inin kalp ak^e olmasiyla hapis ve cerimeye gerek olmadigi bildirilmijtir. Bununla birlikte, kalp ak^elerin kimlerden temin edildiginin tespit edilmesi istenmijtir. Kalp sikke ile kalp ak^e malzemelerine dair delil bulundugu takdirde, gerekli cezasin verilebilmesi i^in tutuklanarak merkeze arz etmeleri emredilmijtir. Ayrica bu konuda mezkür kadiya, gereken önemi vermesi ve tezvir ü telbis76 ile reayaya zulmetmekten sakinmasi da tembih edilmijtir.77
1566'da ise Vul^itrin sancakbeyi ve kadilarina, kalpazan teftiji i^in emr-i jerif gönderil-mesine ragmen, kesilen kalp ak^e ve sikkelerin ele ge^irilmesi hususunda pek bajarili oluna-mamijtir. Bunun üzerine, halk arasinda yoklama yapilarak jüpheliler mahkemeye ^ikarilmij ve vaziyetleri ögrenildikten sonra merkeze bildirilmijtir. Bu durum üzerine, kalpazanlik su^u sabit olanlarin tutuklanarak merkeze gönderilmeleri emredilmijtir.78 Yargi sürecinde tutuk-lanip merkeze gönderilen kalpazanlar hakkindaki nihai karar belirsizdir. Ancak bazi kayit-larda ge^en "hakkindan gelmek"79 tabiri ile gereken agir cezalarin verildigi anlajilmaktadir.80
Ifade edilmesi gereken bir diger husus ise Osmanli merkezi idaresinin ayari bozuk ak^elerin tedavülünün iyice arttigi bölgelerde teftij ve yargi sürecini olduk^a detayli bir jekilde ele aldigidir. 1579 yilinda Aydin ve Saruhan sancaklarinda ayari bozuk ak^e kullani-
73 1579 tarihli bir kayitta "Qingane tayifesinden birka$ nefer kimesneler Sart kazasinda dutilup kallab ve kutta-i tarik olduklari bi-hasebi'f-fer'i^ertfsabit ve hükm-i kadi lahik ve sebt-i sicill oldukdan sonra mezburlar salbolup" ifadesi, kalpazanlarin asilarak idam edildiklerini göstermektedir. BOA, A.{DVNSMHM, No. 41, 138/309.
74 Kalpazanlik su^u ve cezalari hakkinda bk. Mehmet Ko^, Osmanli Hukukunda Ta'zir Su$ ve Cezalari, (Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017), 306-312.
75 BOA, KK, No. 67, 444/1611.
76 "Tezvir ve telbis" kavram bütünlügü ile kastedilen, görevlilerin hileli ijlerden ka^inmalari gerektigidir. Nitekim Osmanli belgelerinde "tezvir" terimi sahte belge düzenleme anlaminda kullanilirken, "telbis" terimi ise sahte belge ile aldatma/kandirma anlaminda kullanilmaktadir. Bk. Ko^, Osmanli Hukukunda Ta'zir Su$ ve Cezalari, 313.
77 BOA, MAD, No. 2775, 574/1291.
78 BOA, MAD, No. 2775, 1147/2666.
79 Kayitlarda ge^en "hakkindan gelmek" ifadesi, genellikle siyaseten katli ger^eklejtirmek i^in kullanilmakla birlikte, farkli cezalandirmalar i^in de kullanilirdi. Bk. Ko^, Osmanli Hukukunda Ta'zir Su$ ve Cezalari, 23.
80 1577'de Edirne kadisina, tedavüldeki kalp ak^enin bulunmasi, kalpazanligi sabit olanlarin hapsedilmesi ve haklarindan gelinmesi i^in merkeze arz edilmesi emredilmijtir. BOA, MAD, No. 7534, 1676/4901; 1577 yilinda, Istanbul Darphanesi'nde tutulan kalpazanlarin ve ak^e kirkanlarin, haklarindan gelinmesi i^in divana gönderilmesi emredilmijtir. BOA, MAD, No. 7534, 934/2810; 1580 yilinda Ujak kadilarina, ak^e kirkanlari teftij etmeleri ve bu konuda su^lari sabit olanlarin tutuklanarak haklarindan gelinmesi
_ i^in merkeze gönderilmeleri emredilmijtir. BOA, A.{DVNSMHM, No. 41, 484/1017.
minin yayginlajmasi üzerine merkezden Abdülkadir Qavuj gönderilmij; Aydin ve Saruhan sancakbeyleri ve kadilarina, kimin elinde ayari bozuk ak^e bulunursa huzurlarinda her adedinin tartilip miktari ve sahiplerinin isimlerini sicill-i mahfuza kaydetmeleri emredilmij-tir. Ardindan, bu ak^elerin keselere konup mühürlenerek cedit ak^e kesilmek i^in darphaneye gönderilmesi emredilmijtir. Bununla birlikte, sancakbeyi ve kadilara ayari bozuk ak^e kul-lanimini önlemeleri tembih edilmij ve uyarilari dinlemeyenlere gerekli cezanin verilebilmesi i^in isimleri, ikamet yerleri ve ellerindeki ak^elerin miktarini yazarak merkeze arz etmeleri istenmijtir. Ayrica herhangi bir kimsenin elinde ayari bozuk ak^e bulunmadan " ...ol makule ak^a var imij ve hilaf-i zamanda ol asil ak^a harcanmij" ve "...ayni ve hilaf-i jart" denilerek veya elinde guruj vesaire gümüj bulunanlarin ellerinden zorla gümüjlerinin alinip kestiril-mesi gibi hususlarda, hileli ijlerden ka^inmalari tembih edilmijtir.81 Hukuki süre^te bu tarz ifadelerin sik^a ge^mesine istinaden, daha önceki dönemlerde teftij faaliyetlerinde yajanilan yolsuzluk ve kanuna aykiri müdahalelerinin önüne ge^ilmeye ^alijildigi söylenebilir.
Teftij konusunda bir diger uygulama ise mevcut zararin bizzat ilgili jahistan tazmin edil-mesiydi. 1579 yilinda Rodos'ta mecavib ödemelerinde karjimiza ^ikan bu durum, merkezden gönderilen Bayram Qavuj ve müfettij Hüsam'a teftij ettirilmijtir. Ayrica ayari bozuk ak^e ile ilijkisi oldugu düjünülen nazir Mehmed'in sorgulanmasi istenmijtir. Ak^e kirktigi kesinlej-tigi takdirde ise tutuklanarak merkeze gönderilmesi emredilmijtir. Bununla birlikte, ayari bozuk ak^eler darphaneye gönderilerek yeniden kesilmij ve darphanede kesilen ak^enin eksik kisminin, mezkur nazirdan tazmin edilmesi istenmijtir.82
Görüldügü üzere Osmanli merkezi idaresi, kalpazanlik ve tedavüldeki kalp ve ayari bozuk ak^elerin piyasadan silinmesi i^in olduk^a ciddi ugrajlar vermijtir. Bu konuda bajvurulan politika ve tedbirler ile tedavüldeki ak^e mümkün oldugunca korunmaya ^alijilmijtir. Ayrica ^ejitli cezai müeyyideler belirlenerek kalpazanlarin bu olumsuz faaliyetlerden caydirilmasi ve iktisadi hayatin korunmasi ama^lanmijtir. Ancak her ne kadar cezai müeyyideler belirlense de net bir cezanin uygulandigini söylemek pek dogru degildir. §u halde, tüm tedbir ve cezalar, kalpazanlarin hareket alanini kismen engellese de tedavüldeki kalp ve ayari bozuk ak^elerin dolajimina engel oldugunu söylemek mümkün degildir.
süNug
XVI. yüzyilin ikinci yarisinda giderek yayginlajan kalpazanlik faaliyetleri, Osmanli Devleti'nin para politikasini ciddi bir jekilde tehdit etmij ve tedavüldeki ak^enin resmi <3 rayicinin giderek bozulmasina yol a^mijtir. Ayari bozuk (kirkik) ak^elerin piyasada giderek £ yayginlajmasi ise beraberinde altin ve gurujun resmi kur degerlerinin de etkilenmesine neden £ olmujtur. Nitekim incelenen dönemde, resmi kur degerleri 60 ve 40 olan altin ve gümüjün, resmi kurlarinin iyice bozularak degerlerinin 75 ve 60 ak^eye kadar ^iktigi görülmektedir. * Ayrica tedavüldeki yabanci paralarin da bu durumdan etkilendigi anlajilmaktadir. Bu durum, ^
tedavüldeki ayari bozuk ak^elerin, Osmanli para politikasini ne derecede etkiledigini a^ik bir g
<
81 BOA, A.{DVNSMHM, No. 41, 11/21; Ayni yila ait ba^ka bir belgede ise sancakbeyi ve kadilarin "... bu maküle ktrktk ve ^ kem-ayar ak$a istimal itmi^sin ve evünde hifzitmi^sin" ^eklindeki bir bahane ile kanuna aykiri müdahalelerden sakinmalarinin emredildigi gösterilmi^tir. BOA, A.jDVNSMHM, No. 41, 56/118.
82 BOA, A.jDVNSMHM, No. 41, 34/70. _
Ayari BozuK (Kirkik) Akçelerîn Iktîsadî Hayata Etkîlerî FARUK AKAR
çekilde gostermektedir. §u halde, zaman zaman merkeze gonderilen ayari bozuk akçelerîn olçùmùnùn ardindan, tedavùldeki akçenin %100'un ùzerinde deger kaybina ugratildiginin gorùlmesi, kalpazanligin ve ayari bozuk akçelerin Osmanli para politikasi ùzerindeki etkisini net bir çekilde ortaya koymaktadir.
Imparatorlugun dort bir yanina yayilan kalp ve ayari bozuk akçeler, Osmanli para poli-tikasini etkilemekle birlikte, en onemli varidat kaynaklarindan biri olan mukâta'a/iltizâm sisteminin de aksamasina neden olmuçtur. Nitekim piyasaya bol miktarda sùrùlen kalp ve ayari bozuk akçelerin kullaniminin giderek artmasi ùzerine, vergi gelirlerinin tahsili için sahih ayar akçe bulmak zor bir hale gelmiçtir. Bu durum, kamu gorevlilerinin, gorevlerini suistimal etmelerine neden olmuçtur. Çùnkù mukâta'a/iltizâm sisteminin aksamasi, vergi gelirlerinin tahsilinde onemli sorunlar çikartmiç ve vergi yùklenicilerinin taahhùtlerini yerine getirmelerine engel olmuçtur. Para ùzerinde yapilan usulsùz içlemlerin sagladigi kâr, kamu gorevlilerinin de bu içe bulaçmasina yol açmiçtir.
Kalpazanlik faaliyetlerinin giderek artmasi ile kalp ve ayari bozuk akçelerin piyasaya iyice yayilmasi, devletin çejitli tedbirler almasi sonucunu dogurmuçtur. Bu konuda, çejitli cezai mùeyyideler belirlenmiç ve mahkeme sùreci oldukça yakindan takip edilmiçtir. Nitekim bu hususta kadi, sancakbeyi, çavuç vs. idari gorevlilere oldukça iç dùçmùç ve teftiç sùrecinde, idari gorevliler de yetkilerini suistimal etmemeleri hususunda sùrekli olarak uyarilmiçlardir. Bu çekilde, Osmanli merkezi idaresi XVI. yùzyilin ikinci yarisinda kalpazanlik ve ayari bozuk akçe hususunu, bir teftiç ve denetim mekanizmasi kapsaminda onlemeye çaliçarak iktisadi hayata dair olumsuz etkilerini mùmkùn oldugunca ortadan kaldirmayi hedeflemiçtir.
Ara^tirma & Yayin Etigi: Bu makale, en az iki kor hakem tarafindan incelenmiç ve iThenticate taramasiyla intihal ve benzerlik raporu oluçturulmuçtur. Makale, araçtirma ve yayin etigine uygundur.
Etik Beyani & Çikar Çati^masi: Bu makalenin yazari çikar çatiçmasi bildiriminde bulunmamiç, makalenin hazir-lanma sùrecinde bilimsel ve etik kaidelere uyuldugunu ve yararlanilan tùm çaliçmalara atifyapildigini beyan etmiçtir. Açik eriçimli bu makale, CC BY-NC 4.0 lisansina sahiptir.
Research & Publication Ethics: Two or more blind peers reviewed this article, and an iThenticate scan generated a report for potential plagiarism and similarity. The article complies with research and publication ethics. Ethical Declaration & Conflict oflnterest: The author of this article declares no conflict of interest, and the article follows scientific and ethical principles and cites all the sources appropriately. This is an open-access article under the CC BY-NC 4.0 license.
KAYNAK^A
1. Ar^iv Belgeleri
BOA, Osmanli Arfivi. KamilKepeci Tasnifi [KK.d.]. No. 67.
BOA, Osmanli Arfivi. Maliyeden Müdevver Defterler [MAD.d.]. No. 2775, 7534.
BOA, Osmanli Arfivi.MühimmeDefterleri [A.{DVNSMHM.d.]. No. 41.
2. Kitap ve Makaleler
Afyoncu, Erhan. "Mevacib", Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi. 29/418-420. Ankara: TDV Yayinlari, 2004.
Afyoncu, Erhan. "Zeamet", Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi. 44/162-164. Istanbul: TDV Yayinlari, 2013.
Akdag, Mustafa. Türk Halkinin Dirlik ve Düzenlik Kavgasi "Celali Isyanlari". Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 4. Basim, 2018.
Akdag, Mustafa. Türkiye'nin Iktisadi ve Iftimai Tarihi (1453-1559). Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 5. Basim, 2020.
Akyildiz, Ali. "Para", Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi. 34/163-166. Istanbul: TDV Yayinlari, 2007.
Bölükbafi, Ömerül Faruk. 18. Yüzyilin Ikinci Yarisinda Darbhane-i Amire. Istanbul: Istanbul Bilgi Üniversitesi Yayinlari, 2013.
Gen^, Mehmet. "Iltizam", Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi. 22/154-158. Istanbul: TDV Yayinlari, 2000.
Hala^oglu, Yusuf. XIV-XVII. Yüzyillarda Osmanlilarda Devlet Te^kilati ve Sosyal Yapi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2. Basim, 1995.
Inalcik, Halil. Osmanli'da Devlet, Hukuk ve Adalet. Istanbul: Kronik Yayinlari, 7. Basim, 2018.
Inalcik, Halil. Osmanli Imparatorlugu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 11300-1600. Qev. Halil Berktay. Istanbul: If Bankasi Kültür Yayinlari, 2017.
Kili^, Orhan. "XVI. Yüzyilin ikinci Yarisinda Osmanli Devleti'nde Kalpazanlik Faaliyetleri", Osmanli Ansiklopedisi. 3/180-187. Ankara: Yeni Türkiye Yayinlari, 1999.
Ko^, Mehmet. Osmanli Hukukunda Ta'zir Suf ve Cezalari. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
Orhonlu, Cengiz. - Göyün^, Nejat. "Has", Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi. 16/268-270. Istanbul: TDV Yayinlari, 1997.
Öztel, Muharrem. "Osmanli Devleti'nde Kalpazanlik ve Sahte Para (1818-1914): Kalpazanligin ve Tedavül Eden Kalp Paralarin Sosyo-Ekonomik Etkileri". Akademik Ara^tirmalar ve ^ali^malar Dergisi 10/18 (2018), 304-317.
Öztürk, Mustafa. "Genel Hatlariyla Osmanli Para Tarihi", Türkler. 10/802-822. Ankara: Yeni Türkiye Yayinlari, 2002.
Pakalin, Mehmet Zeki. Osmanli Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlügü. 3 Cilt. Istanbul: Milli Egitim Basimevi, 1971.
Pamuk, ^evket. Osmanli Imparatorlugu'nda Paranin Tarihi. Istanbul: Türkiye If Bankasi Kültür Yayinlari, 3. Basim, 2021.
Sahillioglu, Halil. "Ak^e", Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi. 2/224-227. Istanbul: TDV Yayinlari, 1989.
Sahillioglu, Halil. "Bir Mültezim Zimem Defterine Göre XV. Yüzyil Sonunda Osmanli Darphane Mukataalari" Istanbul Üniversitesi Iktisat Fakültesi Mecmuasi 23/1-2 (1962-1963), 145-218.
Sahillioglu, Halil. "Darphane", Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi. 8/501-505. Istanbul: TDV Yayinlari, 1993.
Sahillioglu, Halil. Kurulu^tan XVII. Asrin Sonlarina Kadar Osmanli Para Tarihi Üzerinde Bir Deneme. Istanbul: Istanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 1958.
Sami, ^emseddin. Kamus-i Türki. Istanbul: Qagri Yayinlari, 2014.
Tabakoglu, Ahmet. "Osmanli Iktisadi Yapisinin Ana Hatlari" Osmanli Ansiklopedisi. 3/17-31. Ankara: Yeni Türkiye Yayinlari, 1999.
