Научная статья на тему 'ИЧКИ ИШЛАР ОРГАНЛАРИНИНГ ҚАСДДАН ОДАМ ЎЛДИРИШ ЖИНОЯТЛАРИ ПРОФИЛАКТИКАСИ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА БОШҚАРИШ МОҲИЯТИ'

ИЧКИ ИШЛАР ОРГАНЛАРИНИНГ ҚАСДДАН ОДАМ ЎЛДИРИШ ЖИНОЯТЛАРИ ПРОФИЛАКТИКАСИ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА БОШҚАРИШ МОҲИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
181
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
жиноят / жамият / профилактика / хусусият / тестостерон / қасд / агрессия. / сrime / society / prevention / feature / testosterone / revenge / aggression.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — М.Х. Юсупов

Мазкур мақолада ички ишлар органларининг қасддан одам ўлдириш жиноятлари профилактикаси фаолиятини ташкил этиш ва бошқариш моҳияти тўғрисида илмий маълумотлар келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ESSENCE OF ORGANIZATION AND MANAGEMENT OF POLICY PREVENTION KILLING ACTIVITIES IN INTERNAL AFFAIRS

This article provides scientific information on the importance of organization and management of policy prevention killing activities in internal affairs

Текст научной работы на тему «ИЧКИ ИШЛАР ОРГАНЛАРИНИНГ ҚАСДДАН ОДАМ ЎЛДИРИШ ЖИНОЯТЛАРИ ПРОФИЛАКТИКАСИ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА БОШҚАРИШ МОҲИЯТИ»

SCIENCE AND INNOVATION 2022

№ 3

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ИЧКИ ИШЛАР ОРГАНЛАРИНИНГ ЦАСДДАН ОДАМ УЛДИРИШ ЖИНОЯТЛАРИ ПРОФИЛАКТИКАСИ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА

БОШЦАРИШ МО^ИЯТИ М.Х. Юсупов

Узбекистан Республикаси ИИВ Академияси Магистратура тингловчиси https://doi. org/10.5281/zenodo.6727543

Аннотация. Мазкур мацолада ички ишлар органларининг цасддан одам улдириш жиноятлари профилактикаси фаолиятини ташкил этиш ва бошцариш моуияти тугрисида илмий маълумотлар келтирилган.

Таянч сузлар: жиноят, жамият, профилактика, хусусият, тестостерон, цасд, агрессия.

ОРГАНИЗАЦИЯ И УПРАВЛЕНИЕ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬЮ ОРГАНИЗАЦИИ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ ПО ПРЕДУПРЕЖДЕНИЮ УБИЙСТВЕННЫХ

ПРЕСТУПЛЕНИЙ

Аннотация. В данной статье представлена научная информация о значении организации и руководства деятельностью правоохранительных органов в предупреждении умышленных убийств.

Ключевые слова: преступность, общество, профилактика, черта, тестостерон, месть, агрессия.

THE ESSENCE OF ORGANIZATION AND MANAGEMENT OF POLICY PREVENTION KILLING ACTIVITIES IN INTERNAL AFFAIRS

Abstract. This article provides scientific information on the importance of organization and management of policy prevention killing activities in internal affairs

Keywords. сгime, society, prevention, feature, testosterone, revenge, aggression.

КИРИШ

Бугунги кунда жиноятчиликка карши курашиш ва уни олдини олиш борасида ички ишлар органларининг фаолияти замон талабларига жавоб берадиган даражада тубдан ислох килинмокда. Ислохотлар жараёнида хукукбузарликлар профилактикаси тизимини такомиллаштириш ва уларнинг моддий-техник таъминотини янада яхшилаш, фаолиятини самарадорлигини оширишга каратилган чора-тадбирлар амалга оширилди. Бу чора-тадбирларнинг барчаси конун устуворлигини таъминлаш, фукароларнинг хукук ва эркинликларини химоя килишга каратилгандир.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Жамиятда цонун устуворлигини таъминлаш - амалга оширилаётган барча ислохотлар самарадорлигига эришиш, ахоли турмуш даражасини ошириш, мамлакатда тинчлик, тотувлик ва баркарор вазиятни таъминлашнинг асосий кафолатидир".

Ижтимоий хаёт ва табиатнинг бир булаги булган инсон узининг умри давомида тулаконли турмуш кечириши учун табиат ва жамият томонидан берилган маънавий-рухий, биофизиолагик, моддий озукалар билан озикланади. Бу инсоннинг шахс булиб шаклланишида, фаровон хаёт кечиришида мухим омил булиб хизмат килади. Бирок, инсон мавжуд оламдаги яшаш даврида турли тусик ва кийинчиликларга учрашга, бошкача

SCIENCE AND INNOVATION 2022

№ 3

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

килиб айтганда, табиатан жабрланишга мойил хисобланади. Мазкур жабрланишдан хеч бир инсон холи ёки кафолатланган эмас. Айнан шунинг учун хам табиат ва жамиятнинг вокеа, ходиса ва жараёнларидан жабрланиш, уларнинг сабаб ва шарт-шароитлари хамда уларни бартараф этиш чора-тадбирларини ишлаб чикиш ва белгилаш бутун дунё ахлининг куп йиллардан бери диккат марказидан урин олган масалаларидан бирига айланиб улгирган.

Жиноят содир этилишининг сабабларини аниклашда, одам тугилишидан аввал унга ота-онадан утган ва унинг бутун умри давомида ривожланиши ва ташки мухит таъсирида шаклланадиган ирсий хусусиятларга асосланган психологияни урганиш бирламчи ахамият касб этади. Маълум бир жиноятнинг содир этилишига олиб келган сабаблар жиноятчи шахси индивидуал хисобланганидек, доимо индивидуал булади.

Оила шахснинг шаклланишида мухим урин тутади, чунки инсон шахс сифатида оилада шаклланади. Лекин шу билан бирга шахс хулкига факатгина оилавий тарбия таъсир курсатмасдан, балки шахснинг биологик хусусиятлари ва ирсият унинг шаклланишида мухим урин эгаллайди.

Мутахассисларнинг аниклашича, ёш улгайган сари, ирсий омилларнинг таъсири купайиб бориб, умумий мухитнинг таъсири эса пасайиб боради. Натижада, катталарда агрессиянинг турига айнан генлар ва индивидуал мухит таъсир этиб, агрессиянинг куриниши турлари умумий генларнинг таъсирига боглик булади.

Айрим тадкикотлар натижасига кура, одам хулкига организмдаги гормонлар микдори хам таъсир курсатиши мумкин. Хусусан, эркаклар организмида нисбатан купрок ишлаб чикарилувчи тестостерон гормони агрессив хулкнинг келиб чикишига сабаб булиши мумкин. А.В.Лисованинг фикрича, тестостерон гормони купрок микдорда булган эркаклар, уз оиласида нохуш муносабатларни вужудга келтиришга сабабчи булиши мумкин.

Э.Клэр фикрича, тестостерон ва агрессив хулк узаро шундай богликликка эгаки, агрессив хулкнинг узи тестостерон микдорининг купайишига таъсир курсатиш ва шу билан бирга, тестостерон микдорининг конда купайиши агрессив хулкнинг омили булиши мумкин.

Даббас ва шериклари (Dabbs & others, 1987) тестостерон микдори зурлик ишлатиб жиноят содир этганлик учун жазога махкум килинган эркакларда зурлик ишлатмасдан жиноят содир этган эркакларга нисбатан юкорирок эканлигини аниклаганлар [4].

Уз чакалогини касддан улдирган (УзР ЖКнинг 99-м.) аёлларни жиноий жавобгарликка тортишда, жиноятни тавсифлашда, аёл кишининг тугрукдан кейинги холати билан бир каторда жиноят содир этишга олиб келган биологик омиллар хам хисобга олиниш зарур. Бундай омилларга одам организмидаги улар унинг рухий-эмоционал холатига бевосита таъсир курсатадиган жараёнлар тушунилади. Масалан, гармонал фонининг узгариши натижасида, аёлларнинг уз чакалогини улдириши олдиндан пухта режалаштирилган ёки бу жиноят организмдаги физиологик узгариш сабабли келиб чикиши муайян рухий холат таъсирида содир этилганлигини аниклаш мумкин.

Х,ар бир жиноятнинг заминида ижтимоий омиллар ётади, чунки болани ижтимоий хаётга булган муносабати кичик мухит яъни оила таъсирида шаклланади, лекин шу билан бирга жиноят содир этилишига таъсир курсатувчи биологик омилларга етарлича бахо бермаслик хам хато булар эди.

Х,еч бир одам жиноятчи булиб тугилмайди, лекин отаси ёки онаси жиноятчи булган боланинг хулкига ирсиятнинг таъсири алохида эътиборга моликдир. Агрессияга булган мойилликларнинг узи наслдан-насилга утмасдан, балки агрессияни намоён булиши эхтимолини кучайтирувчи маълум бир хусусияти (масалан, шахснинг таъсирчанлиги, рахбарликка булган интилиши) утиши.

Шахсдаги асабийлик ва вахимага мухитнинг таъсирини ифодаловчи ирсий омилларнинг ролини урганиш натижасида, асабийлик ва вахима болаликда стрессга дучор булган болаларда юкори булиши аникланган.

Шахс хулкининг етакчи мотивлари унинг бутун умри давомида шаклланади, уларнинг амалга оширилиши эса, улар вужудга келганидан анча кейин булиши мумкин. Етакчи мотивларнинг пайдо булиши ва шаклланишида оила алохида урин тутади. Шахснинг оилада шаклланиши ва кейинги ижтимоий хавфли хулки уртасида кескин фарк мавжуд эмас. Улар уртасида узвий алока ва изчиллик мавжуд. Етакчи мативларнинг мавжудлиги бевосита хулкка таъсир курсатувчи кушимча мотивлар борлигини хам инкор этмайди.

Шахсни урганмасдан, унинг психологик хусусиятлари тузилиши, шахс яшаган хаётини билмасдан ва содир этилган жиноятни бошка харакатлар мажмуида куриб чикмасдан туриб, факатгина килмишларни тахлил килиш оркали мотивларнинг аникланиши мумкин эмас.

Мотивация мухит жиноятчи шахснинг эхтиёжлари, кизикшлари, фаолиятини узида бирлаштирувчи ахлокий тузилишнинг асоси хисобланади. Мотив субъект харакатларининг ички мазмунини ташкил этиб, шахсни ташки мухит билан бирлаштиради. Ушбу богликлик канчалик суст булса, шахс хам жамиятдан бегоналашган ва унинг ижтимоий хаёт билан булган алокаси хам шунчалик сусаяди.

Чунки, айнан бу богликликда шахс дунёни кабул килиши, кандай максадларни кузлаши, бошка шахслар билан алока ва улар уртасидаги урни акс этади.

Бир катор жиноятлар, хусусан одам улдиришнинг мотиви баъзан инсон рухиятининг каърида ётади, у жиноятчи томонидан англанмайди, бу биринчи навбатда жинсий муносабатлар замиридаги одам улдиришга тегишлидир. Купинча мотив шахс ичидан ажарлиб олинмасдан, шахснинг жиноий харакатларига факат ташки бахо бериш оркали, масалан "касддан жиноят содир этишнинг мотиви-касд", "мухаббат заминида содир этилган жиноятларнинг мотиви рашк" дея таъкидланади. Жиноятнинг факат бир турдаги мотивларини ажратиш эса, уз навбатида жиноятни аник ва тугри квалификация килишга тускинлик килади.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Бир катор жиноятлар, жумладан одам улдиришнинг мотивлари одам рухиятида шакллана бошлайди ва жиноятчи томонидан англанмайди. Бу биринчи навбатда жинсий муносабатлар заминида содир этиладиган жиноятларга тегишлидир.

^айд этилишича, 2021 йил давомида Республикамизда жами 426 та котиллик жинояти содир этилган булиб, (2020 йилда 406 та содир этилган) утган йилга нисабтан 4.9 фоизга купайган. Бу курсаткич ^оракалпогистон Республикаси, Тошкент шахар, Тошкент, Самарканд, Сирдарё ва Андижон вилоятларида ошганлиги хисобига тугри келади [5].

2021 йил давомида содир этилган котиллик жиноятларнинг 158 таси яъни 37.1 фоизи оила-турмиш муносабатларида содир этилган. Буларнинг энг ачинарлиси мазкур жиноятларнинг 50 таси хотин-кизлар томонидан содир этилгани.

Ушбу йуналишда худудларда жиноятчиликнинг барвакт олдини олиш буйича тегишли идора ташкилотлар, узини-узи бошкариш органлари ва нодавлат ташкилотлари билан хамкорликда уларни имкониятларидан кенг фойдоланган холда профилактик ишларни олиб борилиш лозим булади.

^отиллик жиноятлари аксарият холларда оила-турмуш ва куни-кушни, ака-ука ёки кариндошлар билан боглик муаммолар окибатида юз бермокда.

Оила аъзолари уртасидаги гаразли муносабатлар, адоват купинча секин-асталик билан ривожланади. Баъзан жуда узок вакт мобайинида давом этган уриш-жанжаллар, хакоратлар, калтаклашлар, турли хил куркитишлар заминида одам улдириш содир этилади.

Оилавий муносабатларни криминологик нуктаий назардан тузатиш умумий профилактик чоралар тизимидан иборат булиб, улар оилага таъсир курсатиш йули билан нафакат оиладаги махсус чоралар хакида гапиришдан олдин куйдаги чора-тадбирларни амалга ошириш зарурлигини кайд этиш лозим булади:

Муайян низоларни тинч йул билан хал этиш;

Оиланинг ижобий имкониятларидан фойдаланиш;

Оила институтидаги карама-каршиликларга чек куйиш;

Оила аъзоларига оиланинг салбий таъсирига бархам бериш учун шарт-шароитлар яратиш.

Юкоридаги чора-тадбирлар жиноятчиликнинг умумий даражасини пасайтиришга имкон яратади.

Узбекистон Республикасининг "Хукукбузарликлар профилактикаси тугрисида"ги конуннинг 6-моддасидан хукукбузарликларнинг профилактикасининг умумий, махсус, якка тартибдаги ва виктимиологик турлари курсатилган булиб, ушбу хукукбузарликлар профилактикасининг турларидан келиб чиккан холда жиноятларни олдини олишимиз учун конун талабларидан келиб чиккан холда хукукбузарликлар профилактикасини амалга оширувчи ва унда иштирок этувчи органлар хамда муассасалар билан хамкорликда ишларни амалга ошириш лозим.

Ички ишлар органларида хукукбузарликларнинг профилактикасини амалга оширувчи субъектларни хам бевосита амалга оширувчи хамда унда иштирок этувчи сохавий хизматлар сифатида икки гурухга ажратиб урганиш мумкин.

МУ^ОКАМА

Хукукбузарликларнинг профилактикасини бевосита амалга ошрувчи сохавий хизматларга куйдагилар киради:

- Жамоат хавфсизлиги департаменти ва унинг жойлардаги тизималари;

- Тергов департаменти ва унинг жойлардаги тизималари;

- Тезкор-кирирув департаменти ва унинг жойлардаги тизималари;

- Транспорт ва туризм объектларида хавфсизликни таъминлаш департаменти;

- Миграция ва фукароликни расмийлаштириш бошкармаси ва унинг жойлардаги тизималари.

Юкорида кайд этилган субъектлар зиммасига конун ва конуности меъёрий-хукукий хужжатлар, хусусан, ички ишлар вазирлигининг ички буйруклари асосида фаолият йуналишлари билан бевосита алокадор булган холда хукукбузарликлар профилактикасининг амалга ошириш вазифалари юклатилган.

Одам улдиришда асосан ахлокка зид хулк-атвор ёки айбдорда агрессия, газаб ва бошка салбий эмоциялар ва холатларни кучайтириувчи гайриконуний хулк-атвор таъсири остида тугилади.

Одам улдиришга касд баъзан куркитиш, жисмоний зурлик ишлатиш, дуппослаш, тахкирлаш, хакорат килиш, купол ёки шафкатсиз муомалада булиш, моддий зарар етказиш ва хоказолар таъсири остида тугилади.

^асддан одам улдириш жиноятини очишда профилактика инспекторлари жиноят кидирув ва уюшган жиноятчиликка карши кураш хизмати ходимлари билан асосан куйидаги йуналишларда хамкорлик киладилар:

- Бедарак йуколганларнинг кидирувини амалга ошириш хамда номаълум мурдаларни шахсини аниклаш;

- Худудда содир этилган жиноятларни "иссик изи"дан, тез ва сифатли очиш;

- Утган йилларда содир этилиб, очилмай келаётган касддан одам улдириш жиноятларин фош этиш.

^асддан одам улдиришнинг юкори ижтимоий хавфлилиги жиноятчи шахснинг жабрланувчига килган ашаддий харакатларини билдирувчи, жабрланувчига нисбатан каттик кийнокларни етказганлигини онгли равишда содир этганлиги билан богликдир. ^илмишнинг огирлиги котилнинг килган харакатларининг хусусиятлари билан белгиланиши мумкин.

^асддан одам улдириш жиноятини жабрланувчига нисбатан бевосита хаётидан махрум килишдан олдин унга етказилган каттик азоблар, кийнаш, бир канча тан жарохати етказиш, азобли огрик етказувчи захар бериш ва бошкалар амалга оширилганда ута вахшийлик билан содир этилган деб тан олинади. Ута вахшийлик жабрланувчининг якинлар ва кариндошларига, жиноят содир этиш жойида булган шахсларга нисбатан берилган

азоб-укубатларда ва бошкаларда намоён булиши мумкин.

Ушбу жиноятларни тавсифлашда алохида кийинчиликларни тугдирадиган бу одам улдириш жараёнида шахсга берилган купгина тан жарохати етказилганлиги далилларини бахолашдир.

Ута вахшийлик билан содир этилган котиллик жинояти таркибининг ажралмас элементи булиб субъектив холатлар-жиноятчи томонидан ута вахшийликни содир этаётганлигини, жабрланувчига, унинг якунлар, кариндошларига ута азобларни етказишни истаганлиги, хохлаганлигини англаш ва бу холатларни содир этишга онгли равишда йул куйганлиги хисобланади. ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда очилмай колган жиноятларни очиш, айбдорларни фош этиш ва жавобгарликнинг мукаррарлиги принципига амал килинишини таъминлаш вазифаси асосан тергов ва тезкор-кидирув хизматлари ходимларининг зиммасига юклатилади. Бирок, хар бир профилактика инспекторларидан узи фаолият олиб бораётган маъмурий худудда содир этилиб, очилмай келаётган касддан одам улдириш жиноятини очиш максадида фаол булиши талаб этилади. Бунинг учун профилактика инспекторлари сохавий хизмат ходимлари билан хамкорликда хар бир очилмай колган касддан одам улдириш жинояти юзасидан ишчи гурухлар тузиб, кушимча режа ишлаб чикиш ва жиноятни олдини олишга каратилган максадли йуналтирилган чора-тадбирлар режаларини ишлаб чикиш хамда хукукбузарликлар профилактикасининг амалга ошириш лозим.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. ^асддан одам улдириш жиноятини очиш, тергов килиш, уларнинг сабаблари ва шарт-шароитларини аниклаш ва бартараф этиш: амалий-услубий кулланма/ И.Исмаилов, Б.Э.Закиров, Ж.С.Мухтаров ва бошк.; масъул мухаррир юридик фанлар доктори Д.М.Миразов.-Т.: Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2017. - 157 б.

2. 2016 йил 9 октябрь куни Тошкентда булиб утган Узбекистон Либерал-демакратик партиясининг VIII съездида Узбекистон Республикаси Президентлигига Республика Президенти вазифасини бажарувчи, Узбекистон бош вазири Шавкат Мирзиёевнинг "Жиноятчиликнинг олдини олиш, хар фандай жиноятга адолатли бахо беришга каратилган ишларимиз кескин кучайтирилади"номли остида утган маърузаси.

3. http//www.health-ua.org/archives/ health/189.

4. http//www.law.justia.com/cases/Califomia/calapp3d/188/1437.html.

5. http//www.vocabulum.ru/word/204.

6. Абдурасулова К,.Р. Криминология. Дарслик. Масъул мухаррир: ю.ф.д. проф. МД.Рустамбоев. - Т. ТДЮИ нашриёти, 2008. - 305 бет.

7. Узбекистон Республикаси ИИВ Ахборот марказининг 2021 йилдаги жиноятга оид статистик хисоботлари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.