Научная статья на тему 'Проблемы профилактики правонарушений среди несовершеннолетних и пути их решения'

Проблемы профилактики правонарушений среди несовершеннолетних и пути их решения Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
117
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
несовершеннолетний / правонарушитель / правонарушение / причины и условия / индивидуальная профилактика / система социальных / правовых / медицинских и других мер. / minor / offender / offense / causes and conditions / individual prevention / system of social / legal / medical and other measures.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Зиёвуддин Шаумаров, Баҳром Алимов

В данной статье освещены проблемы, существующие в организации и реализации профилактике безнадзорности и правонарушений среди несовершеннолетних, причины и условия правонарушений несовершеннолетних, особенности несовершеннолетних, факторы, негативно влияющие на них, а также рекомендации по их устранению.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Problems of prevention of offenses among minors and their solutions

In this article, the problems existing in the organization and implementation of the profile of uncontrolled violations and offenses among minors, the causes and conditions of offenses of minors, the peculiarities of minors, the factors affecting them negatively, as well as recommendations on their elimination have been highlighted.

Текст научной работы на тему «Проблемы профилактики правонарушений среди несовершеннолетних и пути их решения»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Problems of prevention of offenses among minors and their solutions

Ziyovuddin SHAUMAROV1, Bahrom ALIMOV2

Academy of MIA of the Republic of Uzbekistan

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received August 2021 Received in revised form 20 August 2021 Accepted 15 September 2021 Available online 11 October 2021

Keywords: minor, offender, offense,

causes and conditions, individual prevention, system of social, legal,

medical and other measures.

In this article, the problems existing in the organization and implementation of the profile of uncontrolled violations and offenses among minors, the causes and conditions of offenses of minors, the peculiarities of minors, the factors affecting them negatively, as well as recommendations on their elimination have been highlighted.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Вояга етмаганлар уртасида хукук;бузарликларнинг олдини олиш муаммолари ва уларнинг ечимлари

_ АННОТАЦИЯ_

Калит сузлар:

вояга етмаган,

хукукбузар,

хукукбузарлик,

сабаб ва шарт-шароитлар,

якка тартибдаги

профилактика,

ижтимоий,

хукук;ий,

тиббий ва бош;а чора-тадбирлар тизими.

Ушбу ма;олада вояга етмаганлар уртасида назоратсиз-лик ва хукук;бузарликлар профилакткасини ташкил этиш ва амалга оширишда мавжуд муаммолар, вояга етмаганлар хукукбузарликларининг сабаб ва шарт-шароитлари, вояга етмаганларнинг узига хос хусусиятлари, уларга салбий таъсир этувчи омиллар х,амда уларни бартараф этиш бора-сидаги тавсиялар ёритиб берилган.

1 Senior lecturer, Department of offenses profilactics, Academy of MIA of the Republic of Uzbekistan, Tashkent, Uzbekistan.

2 Senior lecturer, Department of offenses profilactics, Academy of MIA of the Republic of Uzbekistan, Tashkent, Uzbekistan.

Проблемы профилактики правонарушений среди несовершеннолетних и пути их решения

_ АННОТАЦИЯ_

Ключевые слова:

несовершеннолетний, правонарушитель, правонарушение, причины и условия, индивидуальная профилактика, система социальных, правовых,

медицинских и других мер.

В данной статье освещены проблемы, существующие в организации и реализации профилактике безнадзорности и правонарушений среди несовершеннолетних, причины и условия правонарушений несовершеннолетних, особенности несовершеннолетних, факторы, негативно влияющие на них, а также рекомендации по их устранению.

Узбекистонда мустакиллик кулга киритилган дастлабки кунлардан бошлаб жамиятда баркарорликни таъминлаш, фукароларнинг тинчлиги ва осойишта-лигини асраш устувор вазифалардан бирига айланди. Ушбу вазифаларни бажариш-да ички ишлар органлари фаолиятини кенг жамоатчилик билан узвий хамкорликда амалга ошириши мухим уринга эгадир.

Хукукий демократик давлат тараккиётининг ривожи усиб келаётган авлод-нинг таълим ва тарбия даржасига боглик. Бунга эришиш учун эса аввало, жамият аъзоларининг, шу жумладан вояга етмаган ва ёшларнинг сиёсий, ижтимоий, маънавий ва хукукий савияси юкори даражада булиши талаб этилади. Шу боисдан, вояга етмаганлар назоратсизлиги ва хукукбузарликлари профилактикасида таълим ва тарбия алохида уринга эга.

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиеёв: "Сизларга яхши маълумки, 2016 йил биринчи Президентимиз ташаббуси билан "Соглом она ва бола йили" деб эълон килинган эди. Бу борада давлат дастури тасдикланиб, куплаб тадбирлар амалга оширилди. Бу хар томонлама соглом авлодни вояга етказиш йулидаги ишларимизни изчил давм эттириб, янада юксак боскичга кутаришга хизмат килмокда" деб такидлаб, вояга етмаганларни тарбиялаш ва уларни Ватан равнаки йулида хизмат килувчи шахс сифатида етиштириш мухим вазифалардан эканлигини курсатиб берди.

Таъкидлаш жоизки, мамлакат келажагини болалар, вояга етмаган ва ёшлар тимсолида, аникроги уларни жисмоний ва маънавий жихатдан баркамол килиб вояга етказишда куриши табиийдир. Мамлакатимизда вояга етмаганларнинг баркамол инсон булиб, улгайишига давлат сиёсати даражасида эътибор карати-лиши ва бу борада чора-тадбирларнинг амалга оширилиб келинаётгани хам шу максадда амалга оширилаётганини англаш мумкин.

Маълумки, хукукий демократик давлат тараккиётининг ривожи усиб келаётган авлоднинг таълим ва тарбия даржасига богликдир. Бунга эришиш учун эса аввало жамият аъзоларининг, шу жумладан вояга етмаган ва ёшларнинг сиёсий, ижтимоий, маънавий ва хукукий савияси юкори даражада булиши талаб этилади.

Шу боисдан, вояга етмаганлар хукукбузарлигининг олдини олишни кучайтиришга каратилган аник чора-тадбирлар ишлаб чикиш ва амалга ошириш мухим ахамият касб этади.

Узбекистон Республикасининг сайланган Президенти Шавкат Мирзиеёв: "Сизларга яхши маълумки, 2016 йил биринчи Президентимиз ташаббуси билан "Соглом она ва бола йили" деб эълон цилинган эди. Бу борада давлат дастури тасдицланиб, куплаб тадбирлар амалга оширилди. Бу хар томонлама соглом авлодни вояга етказиш йулидаги ишларимизни изчил давм эттириб, янада юксак босцичга кутаришга хизмат килмоцда", - деб такидлаб, вояга етмаганларни тарбиялаш ва уларни Ватан равнаци йулида хизмат цилувчи шахс сифатида етиштириш мухим вазифалардан эканлигини курсатиб берди.

Дархацицат мамлакатнинг келажагини белгиловчи ёшлар ва вояга етмаган-ларнинг комил инсолн цилиб тарбиялашда адолат ва цонун устуворлигини таъминлаш, уларнинг келажакка ишоничини янада мустахкамлаш давлат риво-жида мухим ахамият касб этади.

Х,озирги вацтда вояга етмаганлар ва ёшлар хуцуцбузарлиги хацида салмоцли статистик материал тупланган, уни тахлил цилиш методикаси асосан ишлаб чицилган ва булар уларнинг жиноятчилиги ва хуцуцбузарликларининг холатини, унинг мицдор ва сифат (таркибий ва бошца) узгаришларини анча аниц бахолаш имконини беради.

Вояга етмаганлар ва ёшлар томонидан аксарият холларда цасддан одам улдириш, угирлик, талончилик, цасддан баданга огир шикаст етказиш, номусга тегиш, босцинчилик, безорилик каби жиноят ва хуцуцбузарликлар содир этилиши криминолог олимлар томонидан урганилган.

Вояга етмаганлар ва ёшлар хуцуцбузарлиги катталар хуцуцбузарлиги билан бир хил сабабларга эга, бироц уларнинг таъсир курсатиш механизми анча фарц цилади. Бу сабаблар шахснинг шаклланишига сезиларли даражада таъсир курсатади. Мазкур тарбия ташкилий ва стихияли жихатларни, тарбия хамда тегишли ижтимоий амалиёт таъсирини уз ичига олади.

Х,ар бир вояга етмаган тарбияси огир шахснинг хулц-атвори узига хосдир, у усмир шахси шаклланишининг объектив ва субъектив омиллари билан белги-ланади. Бу тарбия ва профилактика ишларида индивидуал ёндашув етакчилик цилиши лозимлигини англатади.

Вояга етмаганлар уртасида назоратсизлик ва хуцуцбузарликлар профилак-тикаси бу ижтимоий фаолият булиб, жамият ривожланиши ва бошца ижтимоий холатлар билан узаро алоцадорликда булиб, уз урнига эга. Худди шу маънода, бу жараёнда якка тартибдаги (индивидуал) профилактикани ижтимоийлашуви жараёнининг бир цисми сифатида цараш керак.

Давлатчилик вужудга келган даврлардан бошлаб хукмрон доиралар фуцароларни турли йуллар билан тарбиялаш, уларнинг узлари ишлаб чиццан цонун ва цоидаларга амал цилишларига мажбур этиб келганлар ва уз навбатида адолатсиз булсада уша замоннинг узига хос булган хуцуций хулцни шаклланишида рол уйнаган. Шунинг учун шахснинг ижтимоийлашуви унда ахлоций сифатлар ва хуцуций онгни шакллантиришни келтириб чицаради. Бу жараёнлар шахсни жамиятда урнатилган цоидалар ва тартибларга риоя цилиши ва мослашашишини таъминлайди.

Аммо, хар цандай даврда хам вояга етмаганларнинг даврга ёки цоидаларга мослашиши жараёни уларга цандай таъсирни купроц цуллаш билан боглицдир. Масалан, уларни цандай тарбиялаш хамда цандай рухда устиришга боглиц. Шуни

алохида таъкидлаб утиш жоизки, х,ар ;андай шахсни узи униб усган мамлакати, миллатининг урф-одатлари асосида тарбиялаш, шу билан бирга узга миллат-ларнинг одатларини хурмат ;илиш рухида тарбиялаш уларни комил инсон этиб тарбиялашда мухим ахамият касб этади, вахоланки, уз хал;ини севувчи ва узга миллатларни хурмат ;илувчи шахсгина ху^у^бузарлик содир этмайди, атроф мухитга доимо хурматда булади.

Шу уринда, Туркистон маърифатпарвари, мутафаккир, педагог ва ахло;шунос Абдулла Авлоний: "угай тарбиядан" кура миллий тарбиямиз усулларини янгилашни афзал билади ва ва уз даврини "Тарбиянинг замони - тарбиянинг айни ва;ти" деб атайди. Унинг бу борадаги ;арашлари хануз уз кучини йу;отганмаганлигини, тарбия - хозир хам жамият учун долзарб муаммо эканлигини куриш мумкин. Уз навбатида Абдулла Авлоний: "Тарбия бизлар учун ё хаёт - ё мамот, ё нажот - ё халокат, ё саодат, ё фалокат масаласидир", деб таъкидлаб утиб, тарбиянинг вояга етмаганларнинг ху;у; ва ахло; нормаларига риоя ;илишини таъминлашда, шунингдек, улар томонидан содир этиладиган ху;у;бузарликлар содир этилишини олдини олишда мухим ахамият касб этишини курсатиб утган.

Демак, вояга етмаган шахсларда гайриижттмоий хул;-атвор шаклланишида уни ураб турган таш;и ва ички мухитдаги салбий таъсирлар рол уйнайди ва айнан шу салбий таъсирлар вояга етмаганлар томонидан ху;у;бузарликлар содир этилишига олиб келади.

Вояга етмаганлар томонидан ху;у;бузарликларсодир этилиши шарт-шароитларидан келиб чи;иб уларни ;уйидаги иккита турга ажратиш мумкин:

1. Таш;и шарт-шароит, жамиятдаги салбий ижтимоий иллатларнинг мавжуд-лиги, хусусан, гиёхвандлик ва сурункали ичкиликбозлик, "оммавий маданият", экстремизм ва терроризм;

2. Ички шарт-шароит, хусусан, оиладаги салбий мухит, оила аъзоларидаги ёмон хул;нинг салбий таъсири ва бош;алар.

Вояга етмаганлар томонидан содир этилган ху;у;бузарликларнинг тур-ларига ;араб уларнинг ;андай мухитда усганлигини ани;лаш мумкин, шу боисдан вояга етмаганлар уртасида назоратсизлик ва ху;у;бузарликлар профилактикасини ташкил этишда ва бу жараёндани мавжуд муаммоларни ани;лаш хамда уларни баратараф этишда аввало ху;у;бузарликларни урганиш ма;садга мувофи;.

Вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган ху;у;бузарликлар тахлил этилганда уларнинг ;уйидаги алохида куринишларига эътибор бериш лозим:

1. Жамоат тартиби ва ахло;ий талабларни бузиш (ноахло;ий хул;-атвор).

2. Турли хилдаги майда ;онунбузарликлар (;онунга хилоф хатти-харакат).

3. Цонуний талабларни бузиш, жиноятда содир этиш (жиноий хатти-харакат) кабилар.

Шу туфайли жамиятга зид хул;-атворни барча турларини бир-бири билан узвий богли; ва ;оидага биноан бир бирига сабабчидир. Шунинг учун жиноят ва ху;у;бузарликларнинг олдини олиш самарадорлигини оширишда, унга шароит яратаётган, жамиятга зиён етказаётган сабаблар билан курашни кучайтириш зарур.

Вояга етмаганларнинг узига хос хусусиятлардан энг мухими шундаки, оилада ва мактаб жамоасида уз урнини топа олиши нихоятда мураккабдир, шу боис хам улар томонидан содир этиладиган ху;у;бузарликлар ;уйидаги омилларни бир -бирига таъсири натижасида вужудга келади:

1. Ташци мухитнинг вояга етмаган усмирларга булган таъсири;

2. Вояга етмаган усмирнинг шахси;

3. Вояга етмаган усмирларнинг жамоада тутган урни.

Вояга етмаганлар уртасидаги хуцуцбузарликларга мойилларининг ижтимоий эхтиёжлар, цизицишлар, моддий йуналишлар бир-бирига ухшаш булади, уларни цонунга зид ишлар цилиш билан тулдирмоцчи буладилар.

Юцоридаги омилларни хисобга олган холда вояга етмаганлар уртасида назоратсизлик ва хуцуцбузарликлар профилактикасини ташкил этиш ва амалга оширишда ички ишлар органлари, вояга етмаганлар ишлари буйича комиссиямар, мутахассислар, таълим муассасалари узаро хамкорликда зарурий чора-тадбир-ларни амалга оширишлари мацсадга мувофиц.

Оила мухити ва ташци мухит вояга етмаганларнинг шахсига нихоят даражада тез таъсир цилади, бундай таъсир цилиш натижасида вояга етмаганларда жамиятга зид булган цуйидаги салбий хислатлар шаклланиб боришида катта уринни эгаллайди.

Вояга етмаган хуцуцбузарлар оилалари тузилмасида ижобий оилалар катта урин тутади. Улардан тахминан 60 фоизидан кам илганадиган болалар тарбияси хатолари куринади: 34,5 фоиз оилаларда болани доимо асоссиз эркалашади, 26,2 фоиз оилада эса болани мустацилидан ва оила муаммоларидан ажратилган. Урганилган оилалар моддий ахвол яхши. Фацат, 12-13 фоиз оилаларда моддий камчиликлар бор. Цолган оилаларда хамма нарса етарли, уларнинг купчилигида моддий эхтиёжлар маънавийларидан устун цуйилиб, шу орцали болаларнинг циммат нарсаларга булган эхтиёжи цондирилади.

Оила томонидан назоратсиз цолиш, уцув тарбия жамоасини таъсиридан тушиб цолиш ёшларда жавобгарсизлик ва бебошлик хиссини мустахкамлайди. Вояга етмаганлар хуцуцбузарликларини олдини олишнинг замонавий шароитида асосий диццат эътибор, вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган хуцуцбузар-ликларнинг олдини олувчи дастлабки профилактика масалаларига царатилган булиши керак.

Маълумки болалар нафацат дарс жараёнида, балки дарсдан ташцари вацт-ларда хам тарбия таъсири остида булишлари керак. Шу сабабли мактаблар турар жойларда педагогик марказларга айланиб, болалар цандай яшаётганликлари ва улар буш вацтларини цандай утказаётганликлари борасида жавобгарликни уз зиммаларига олишлари зарур. Тахлил этилган ижобий натижалар шундан далолат беряптики, цаерда педагогик жамоалар бундай жавобгарликни уз зиммларига олиб уцувчилани буш вацтларини тугри ташкил этган булсалар, уша ерда цонунбузар-ликлар жуда кам содир этилади.

Вояга етмаганларнинг шахсини шакллантиришда ва хуцуцбузарликнинг олди олинди педагогик усулларни узгаришларга мослаб бориш ва педагогик са-водсиз оилалар билан алоца цилиш, уларни масъулиятини ошириш мухимдир. Бунда купгина мутахассислар, жумладан социологлар, педагог ва юристларнинг фаоллиги талаб цилинади.

Шу боисдан, вояга етмаганлар уртасида назоратсизлик ва хуцуцбузарликлар профилактикасини ташкил этишда аввало вояга етмаганларга салбий таъсир курсатувчи сабаблар ва шарт-шароитларни аницлаш хамда бартараф этишга царатиш, бу борадаги самарали усулларни ишлаб чициш ва амалиётга жорий этиш мацсадга мувофицдир.

Шу билан бирга, вояга етмаган тулик ижтимоий шахс эмаслиги, унинг ривож-ланиш боскичида эканлигини инобатга олиб, улар уртасида назоратсизлик ва хукукбузарликлар профилактикасини ташкил этишда ижобий хулк-атворни шакллантириш, салбий таъсирни камайтиришга каратилган тадбирларни амалга ошириш мухим ахамият касб этади.

Хулоса килиб шуни айтишимиз керакки, хозирги пайтда вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган хукукбузарликлар ва хукукбузарликларнинг олдини олиш долзарб муаммолардан биридир. Чунки келгуси ишларнинг давомчилари айнан усиб келаётган ёш авлоддир, улар давлатнинг келажагини белгилайди. Вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган хукукбузарликларнинг олдини олиш учун, аввало уларнинг келиб чикиш сабабларини аниклашимиз ва бартараф этишимиз максадга муофидир. Шунингдек, жойларда умумий профилактикадан унумли фойдаланиш ва буларни юритишда ёшлар тарбиясига бевосита маъсул шахслар ва ташкилотлар билан узаро хамкорликни яхши йулга куйилиши ижобий натижаларни беради. Бундан ташкари хукукбузарлик ёки жиноят содир этган вояга етмаганлар билан якка профилактик тарбиявий ишларни юритишда уларнинг ёш ва психологик хусусиятларини инобатга олиб ташкиллаштирилиши хам максадга мувофикдир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т., 2020.

2. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодекси. Расмий нашр. - Т.: Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги, 2020.

3. Узбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тугрисидаги Кодекси. Расмий нашр. - Т.: Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги, 2020.

4. Узбекистон Республикасининг 2010 йил 29 сентябрдаги "Вояга етмаганлар уртасида назоратсизлик ва хукукбузарликлар профилактикаси тугрисида"ги Цонуни.

5. Узбекистон Республикасининг 2014 йил 14 майдаги "Хукукбузарликлар профилактикаси тугрисида"ги Цонуни // "Халк сузи". - 2014. - 15 май.

6. Узбекистон Республикасининг 2016 йил 14 сентябрдаги "Ёшларга оид давлат сиёсати тугрисида"ги Цонуни.

7. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегияси тугрисида"ги ПФ-4947-сонли Фармони // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. - 2017. - № 6. - 70-м.

8. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 10 апрелдаги "Ички ишлар органларининг фаолияти самарадорлигини тубдан ошириш, жамоат тартибини, фукаролар хукуклари, эркинликлари ва конуний манфаатларини ишончли химоя килишни таъминлашда уларнинг масъулиятини кучайтириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5005-сонли Фармони.

9. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 18 февралдаги "Жамиятда ижтимоий-маънавий мухитни согломлаштириш, махалла институтини янада куллаб-кувватлаш хамда оила ва хотин-кизлар билан ишлаш тизимини янги даражага олиб чикиш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5938-сонли Фармони.

10. Узбeкиcтoн Рecпyбликacи Пpeзидeнтининг2017 йил 14 мapтдaги "X,yк;yк;бyзapликлap пpoфилaктикaеивa жинoятчиликкa к^ши кypaшиш тизимини янада тaкoмиллaштиpиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa"ги ПЦ-2833-еoнли ^apop^

11. Узбeкиетoн Рecпyбликacи Пpeзидeнтининг2017 йил 12 aпpeлдaги "Ички ишлap opгaнлapи фaoлиятини янада тaкoмиллaштиpишгa дoиp ташкилий 4opa-тaдбиpлap тyFpиcидa"ги ПЦ-2883-еoнли ^apopR

12. Узбeкиетoн Рecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2017 йил 18 aпpeлдaги "Ички ишлap opгaнлapининг x,yк;yк;бyзapликлap пpoфилaктикacи бyлинмaлapи фaoлиятини тyбдaн тaкoмиллaштиpиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиеидa"ги ПЦ-2896-еoнли ^apopR

13. Узбeкиcтoн Рeепyбликaеи Пpeзидeнтининг 2019 йил 25 майдаги "Иxтиcocлaштиpилгaн yк;yв-тapбия мyaееaеaлapи фaoлиятини тyбдaн тaкoмиллaштиpиш тyFpиеидa"ги 4342-еoнли ^apop^

14. Узбeкиетoн Рeепyбликaеи Baзиpлap Maxкaмacининг 2019 йил 17 oктябpдaги "Рecпyбликa yк;yв-тapбия мyaееaеaлapи фaoлиятини ташкил этиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиеидa"ги 880-еoнли ^apop^

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.