Научная статья на тему 'ИЧКИ ИШЛАР ХОДИМЛАРИНИНГ ҲАЁТ МАЗМУНИ ВА ИНТУИТИВ БИЛИШНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ЎЗАРО АЛОҚАДОРЛИГИ'

ИЧКИ ИШЛАР ХОДИМЛАРИНИНГ ҲАЁТ МАЗМУНИ ВА ИНТУИТИВ БИЛИШНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ЎЗАРО АЛОҚАДОРЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
34
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
интуиция / интуитивлик / интуитив билиш / ижод / тафаккур / диний туйғу / интуитив тафаккур / фикрлаш жараёни / кашфиёт. / intuition / intuitiveness / intuitive cognition / creativity / thinking / religious feeling / intuitive thinking / thought process / discovery.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Искандаров, Жахонгир Шарипович

Мазкур мақолада интуиция ва унинг фалсафий талқинлари билан боғлиқ қарашлар қиёсий очиб берилган. Шунингдек, интуитивлик ва интуитив билишнинг умумий методологик муаммолари, интуитив билишни объектнинг хилма-хил хусусиятларини акс эттириш жараёнини ўз ичига олиши ҳамда интуитив билиш нафақат ғаримантиқий балки мантиқий фикр-мулоҳазаларни амалга оширилиши илмий нуқтаи-назардан асосланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE RELATIONSHIP OF THE FORMATION OF LIFE CONTENT AND INTUITIVE KNOWLEDGE OF INTERNAL AFFAIRS EMPLOYEES

This article comparatively reveals the views associated with intuition and its philosophical interpretations. Also based from a scientific point of view are the general methodological problems of intuition and intuitive cognition, the fact that intuitive cognition includes the process of reflecting various properties of an object, as well as the fact that intuitive cognition is not only mathematical, but also logical reasoning.

Текст научной работы на тему «ИЧКИ ИШЛАР ХОДИМЛАРИНИНГ ҲАЁТ МАЗМУНИ ВА ИНТУИТИВ БИЛИШНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ЎЗАРО АЛОҚАДОРЛИГИ»

ИЧКИ ИШЛАР ХОДИМЛАРИНИНГ ХДЕТ МАЗМУНИ ВА ИНТУИТИВ БИЛИШНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ УЗАРО

АЛОЦАДОРЛИГИ

ИСКАНДАРОВ Жахонгир Шарипович

Ташкент давлат ицтисодиёт университети

мустацил тадцицотчиси

d https://doi.org/10.24412/2181-2993-2023-3-68-81

Мазкур мацолада интуиция ва унинг фалсафий талцинлари билан боглиц царашлар циёсий очиб берилган. Шунингдек, интуитивлик ва интуитив билишнинг умумий методологик муаммолари, интуитив АННОТАЦИЯ билишни объектнинг хилма-хил хусусиятларини акс эттириш

жараёнини уз ичига олиши %амда интуитив билиш нафацат гаримантиций балки мантиций фикр-мулощзаларни амалга оширилиши илмий нуцтаи-назардан асосланган.

Калит сузлар: интуиция, интуитивлик, интуитив билиш, ижод, тафаккур, диний туйгу, интуитив тафаккур, фикрлаш жараёни, кашфиёт.

This article comparatively reveals the views associated with intuition and its philosophical interpretations. Also based from a scientific point of view are the general methodological problems of intuition and intuitive cognition, the fact that intuitive cognition includes the process of reflecting various properties of an object, as well as the fact that intuitive cognition is not only mathematical, but also logical reasoning.

Key words: intuition, intuitiveness, intuitive cognition, creativity, thinking, religious feeling, intuitive thinking, thought process, discovery.

В данной статье сравнительно раскрываются взгляды, связанные с интуицией и ее философскими интерпретatsiями. Также с научной точки зрения базируются общие методологические проблемы интуиции и интуитивного познания, тот факт, что интуитивное познание включает в себя процесс отражения различных свойств объекта, а также то, что интуитивное познание представляет собой не только математическое, но и логическое рассуждение.

Ключевые слова: интуиция, интуитивность, интуитивное познание, творчество, мышление, религиозное чувство, интуитивное мышление, мыслительный процесс, открытие.

ABSTRACT

АННОТАЦИЯ

68

14 www.birunijournal .uz

КИРИШ (Introduction)

Х,ар бир инсон олдида хаёт мазмуни тугрисидаги масала у ёки бу шаклда кескинлик ва муаммолиликнинг турли даражасида намоён булади. Уз хаётини мазмун билан тулдириш инсонга хос булган хусусиятдир. У уз хаёт фаолияти йуналтирилган максадга эга булишга мойилдир. Узининг мангу эмаслигини, улишини англаган инсон кандайдир мангуликка ошно булгиси келади ва жамиятдаги уз урнини излайди, уз хаётининг кимматини кутаришга интилади. Инсоннинг хаётида, шунингдек у мансуб булган жамоа, жамиятда кескин узгаришлар юз берганда, хаётнинг мазмуни тугрисидаги масала янада кескинрок намоён булади. Илгари узгармас булиб туюладиган хаётий кадриятлар издан чикаётган, бозор муносабатлари мафкураси эса буларнинг урни боса оладиган мукобилликларни жадал топиб беришга кодир булмаган бугунги кунда мамлакатда, хусусан ички ишлар тизимида хам ана шундай вазият кузга ташланмокда. Х,аёт мазмуни тугрисидаги масала кундан кунга ижтимоий фикрни камраб олаётгани ва файласуфларнинг эътиборини тортаётгани бежиз эмас.

Х,аёт мазмуни тушунчасининг инсон турмуш шароитларига богликлиги хаёт мазмуни муаммосини инсон яшаётган хаётий, хизмат, турмуш шароитлари билан белгиланган холда куриб чикишни таказо этувчи услубий мулохаза булиб, инсоннинг тарбияси, билими унинг хаётий карашлари ва феъл атвори шаклланиши юкоридаги шароитларга богликдир. Шу билан биргаликда хаёт мазмунининг шаклланган илмий тушунчаси инсонга хар кандай вазиятда маънавий карашларни саклаб колишга имкон беради.

Инсонни, унинг ривожланишини ижтимоий тараккиёт максади сифатида куриб чикиш, шахс манфаатлари ва жамият ривожлари манфаатларини инсонпарвар, маънавий асосда таккослашга имкон беради. Ушбу услубий мулохаза хаёт мазмунини инсон хаётининг изидан, шахснинг ижодий имкониятлари доимо ривожланиши ва такомиллашувидан излашни таказо этади. Шу боисдан хам А.М.Коршунов "Ижод бу субъектнинг объект билан фаол узаро харакатидир. Бу жараёнда субъект максадга йуналтирилган холда атроф-оламни узгартириб, объектив конуниятлар талабига кура янги, ижтимоий ахамиятдаги оламни яратади. Атроф-оламга таъсир килиб, субъект уз-узини хам узгартиради"[1;383], - деб ёзади.

Х,ар бир инсон нафакат уз хаётини, узининг ундаги урнини мулохазадан утказибгина колмасдан, хаётий тараккиётнинг хар бир лахзасини хиссий тарзда бошдан кечиради. Шунинг учун хаёт мазмунидаги рatsiоналлик ва хиссийлик шахснинг рухий, маънавий оламидаги уйгунлик шароитларини очиб беришга

69

www.birunijournal .uz

имкон яратувчи услубий мулохазадир. Инсон хаётини мазмуни унинг бахт саодатига таккослаган холда куриб чикилиш бир конуниятдир. Бахт дейилганда коникиш, шодлик, рохат-фарогат хиссиётлари назарда тутилади. Х,аёт мазмуни категориясида рatsiоналлик - бахолаш жихати устивордир. Инсонда рatsiоналлик ва хиссийлик узаро бир бирига боглик ва узаро бир биридан келиб чикади, бундай ёндашув хакикатни излашда бир томонламаликдан кочишга имкон беради.

Дунёдаги нарсаларнинг хилма -хиллиги, уларнинг узгариб туриши оламнинг ташки томондан куриниши, холос. Юнон файласуфи Эмпедокл таълимоти мисолида куриш мумкин. У оламнинг асосида туртта унсур - олов, хаво, сув ва тупрок ётади, деб хисоблаган. Унинг бутунлиги, яхлитлиги ана шу унсурларнинг узаро бирикиши натижасида хосил булади[2;59]. Бизга маълумки, одам организмидаги турт унсур унинг рухиятидаги турт темпераментга боглик. Шу боис уни даволашда тана ва рухияти яхлит холда урганилиши керак, деган мулохазага келамиз. Бизнинг назаримизда, билиш жараёнида рatsiонал ва иррatsiонал тафаккурнинг яхлитлигидагина муаммога ечим топилади ва бу жараёнда интуитив тафаккур уз ифодасини топади. Интуиция тиббиёт муаммоларга ечим топишда уларга яхлит ва тизимли ёндошади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Шахноза Каххорова экологик инкирозни табиат ва жамият орасидаги мувозанатнинг бузилиши тарзида изохлайди[3;12]. Бизнинг фикримизча, бу инкироз экзистенциалистлар назаридаги "бегоналашув жараёни"нинг яккол ифодасидир. Мулохазага келсак, юкоридаги икки инкирозда хам биз бутуннинг кисмларга ажралиш холатини кузатишимиз мумкин. Бизнинг талкинимизда, инсон том маънода табиат ва жамият махсули, у жамият хам табиатнинг бир булаги хисобланади. Айни пайтда, экологик инкироз жамият, табиат ва инсоннинг инкирозидир. Шундай экан, инсон жамият ва табиат билан хамнафас булиши, табиатдан окилона фойдалана олиши максадга мувофик, деб хисоблаймиз.

Антропологик инкироз юкоридаги инкирозларнинг сабабчиси сифатида намоён булади. Шунингдек, у уз ичига демографик инкироз, ахлокий инкироз, кадриятлар инкирози, оила инкирози, маънавий инкироз, таълим тарбия инкирозини камраб олади. Аслида инкирозларнинг барчаси инсон тафаккури ва келажакни уйламай килган хатти харакати туфайли содир булади. Бизнинг талкинимизда, инкирозларнинг яна бир мухим сабабичиси бугунни уйлаб иш

70

www.birunijournal .uz

битирадиган ва мавжуд конун коидаларига риоя киладиган рatsiонал тафаккур эгаларидир. Улар атроф мухитга, жамиятга ва узларига факат акл нуктаи назаридан, бир ёкламаликка асосланган холда ёндошади. Бу эса инсонда уз манфаати ва максади йулида хеч нарсадан кайтмайдиган шафкатсиз туйгуларни шакллантиради. Айни пайтда бир ёклама ёндошув бутуннинг кисмларга ажралишига ва унинг парчаланишига олиб келади. Шу боис иррatsiонал тафаккур вакиллари инсондаги рухият билан боглик булган холатларни юкори уринга куйишади ва бу билан улар хам бир ёкламалик хатосига йул куйишади. Бизга маълумки, "дин" инсон онгига ва калбига бевосита таъсир курсата оладиган кучли восита. Бирок диндан усталик билан фойлана оладиган манфур кимсалар жамият яхлитлигига узининг салбий таъсирини курсатиши бизга сир эмас. Бизнинг талкинимизда, инсон тафаккури рatsiонал ва иррatsiонал яхлитликка асослангандагина учраши мумкин булган хар кандай муаммога ечим топа олиши мумкин.

Х,аёт мазмунини илмий тушуниш хам инсон хам жамият учун объектив кийматга эга булган натижаларга амалда олиб келиши мумкин булган стратегияни ишлаб чикишдан иборат булиши лозим. Замонавий шароитда ички ишлар тизими мутахассисларга янги талаблар куйилади, чунки айнан уларга купинча янги гояларни амалда татбик этишни таъминлашлари учун ностандарт вазифаларни хал килиш мажбурияти юклатилади. Бу жараён ички ишлар тизими мутахассисларда кизикувчанлик, узига хос гайратлилик, таваккалчилик кобилияти, янги гояларга сезгирлик ва фикрлашнинг узига хослиги билан ажралиб туради. Шу боисдан хам Л.Ш.Багдасарян "Инсон билиш фаолиятидаги интуициянинг турли шаклларининг хусусиятларини куйидаги таснифда курсатиш мумкин: 1) у кулланилаётган ахборотнинг хусусиятига кура конкрет ёки мавхум сезги фаркланади, 2) мурожаат килишга кура иррatsiонал тажриба, хис-туйгуларга ёки интуитив ечимни олиш жараёнида окилона фикрлашга, сезги мистик (ута сезгир ва суперинтеллектуал), хиссий ёки интеллектуал булиши мумкин, 3) янгилик мезонига кура, сезги эвристик ёки стандартлаштирилган куринади, 4) касбий куллаш сохасига кура, сезги математик, лингвистик ва бошкалар булиши мумкин"[4;25] деб таъкидлайди.

МУ^ОКАМА (Discussion)

Ички ишлар ходимларида бундай ижодкорлик фазилатларни тарбиялаш ва умуман укув жараёнининг самарадорлигини ошириш учун куйидагиларга алохида эътибор каратиш зарур: 1) ички ишлар тизими мутахассисда интуитив билишни ривожлантириш; 2) ички ишлар тизими кадрларда табиий-илмий

71

www.birunijournal .uz

дунёкарашни шакллантирган укув жараёнининг мотивatsiясига эришиш. Бугунги кунда маълум бир фанни урганадиган ички ишлар ходимлари, купинча унинг амалий ахамиятини, унинг мафкуравий ролини етарли даражада тасаввур килполмайди. Шу сабабли, ички ишлар ходимларида табиий-илмий дунёкарашни шакллантириш келажакдаги нафакат юкори ихтисослашган йуналишларда, балки доимий равишда юзага келадиган жиддий экологик муаммоларни тугри хал килишга имкон беради. Бундай ёндашув жанговар тайёргарлик масаласи билан узаро алокадорликка эга.

Ички ишлар тизими хизматга нисбатан, инсон хаёт мазмунини илмий тушунишни аниклаштирган холда, зобитнинг хаёт мазмуни маънавий, шуурий, касбий ва жисмоний уз узини такомиллаштириш, унинг шахсий бекиёслигига, ер юзидан тинчликни саклаш, тажаввузкорликнинг олдини олиш халкнинг тинч мехнатини ишончли тарзда курол билан химоя килишни таъминлаш борасида хаётий, хизмат йулини хар бир боскичидаги салохиятлари ва яратувчанлик имкониятлари бирлигидан иборатдир деб айтиш мумкин. Зобитнинг хаёт мазмуни у канчалик турли туман булмасин уз мохиятига кура оддий фукаро мазмунидан фаркли булолмайди. Шу боис шахс хаёт мазмунининг барча мохиятли унсурларини зобит хаётига хам бевосита жорий килиш учун барча асослар мавжуддир. Бу унсурлар барча учун умумийдир. Бирок хар бир инсон хаётда мавхум тарзда эмас, балки, муаяян фаолият жараёнида уз узини намоён этади. Шундан келиб чиккан холда зобит хаёт мазмунини бевосита ташкил этувчи таркибий кисмлар ички ишлар тизими фаолият сохасидаги инсон хаёти мазмунини маъно билан тулдиришнинг узига хосликларидан келиб чикади.

Ички ишлар тизими хизматнинг узига хослиги шахсдан доимий ички ишлар тизими-техник такомиллашувни рухий ва жисмоний чиникишни, огир мехнатнинг доимий босимига чидашни таказо этади. Шу билан бир каторда мустакиллик, яратувчанлик, карорлар кабул килишда бир колипда турмаслик зарурати , кишилар билан мунтазам ишлаш зобитнинг шахсий бекиёслигини намоён этиш ва амалга оширишга имкон беради. Бирок, давлатимиз рахбари Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганидек, «Айни вактда, айтиш жоизки, курилаётган чора-тадбирларга карамасдан, ички ишлар тизими кадрларни тайёрлаш тизими замон талабларига тулик жавоб бермайди. ички ишлар тизими укув юртларида замонавий шарт-шароитларни хужакурсинга яратганимиз йук. ...Аксинча, ички ишлар ходимлариимиз ва тингловчиларимиз таълим сохасида энг илгор, инновatsiон билим ва куникмаларга эга булиши зарур. Мана, бизнинг асосий максадимиз» [5;3].

72

www.birunijournal .uz

Ички ишлар тизими хизмат шароитлари инсоннинг маънавий, касбий, ички ишлар тизими тикланиши вактини имкон кадар "ихчамлаштириб" куяди. Шу тарзда унинг уз узини намоён этишни узида мавжуд килган яширин салохиятларини амалга ошириш жараёнини жадаллаштириб юборади. Шу билан бир каторда кундалик хаётнинг хар бир лахзасида: оилада, спорт майдонида, ховлида, театрда ва бошка жойларда узини шахс сифатида намоён этади. У хам бошка хар кандай касбдаги кишилар сингари кечинмаларнинг умуминсоний кадриятларига эга. Бу энг аввало санъат асарларидан завкланиш, атроф оламни маънавий англаш имкониятларидир. Шундай килиб, хаётий кадриятларнинг (яратувчанлик, ижодкорлик, кечинмалар, муносабатлар) зобит хаёт мазмунининг маъносини ташкил этади. Унинг касбидаги тилга олинган узига хосликлар хаёт мазмунини ички ишлар тизими хизматга багишлашда хаёт мазмунига эга булишнинг объектив имкониятлари мавжудлигидан дарак бермокда.

Инсоннинг дунёкараш омиллари унинг хатти харакатини мухим белгиси булиб, бу дунёкараш турлича карашларнинг анча кенг кирраларини уз ичига олади. Бирок дунёкараш тузилмасидаги барча карашлар хам бир хил тарзда инсоннинг хатти харакати ва унинг маънавий хаётий ёндашуи билан боглик булавермайди. Барча дунёкарашлар орасида инсонинг хаёт мазмунини тушуниши энг фаол рол уйнайди. Бу роль хаёт мазмунига инсоннниг карашларига шахснинг шахсий манфаатлари билан киритилганлиги билан белгиланади. Шу боис зобитнинг узи хаёт мазмунини ташкил этувчи максадларни амалга оширишдан манфаатдордир. У бунга ички эхтиёжни хис этади. Дунёкарашлар тузилмасида хаётга ёндашув шахснинг маънавий ёндашув билан бевосита боглик булган энг юкори бугиндир. У ёки бу муайян вазиятда хаёт мазмунининг илк сабабини объективлаштириш механизмида максадни белгиловчи аник асос булиб янги тузилма курсатмага айланади. Х,аёт мазмунини тушуниш, амалга оширилган мазмунининг (фаолият натижаларининг) идеал намунаси булиб, маънавий гоялар эса ушбу натижани берувчи хатти харакатнинг идеал намунаси булиб, маънавий хатти харакат (килмиш) эса натижанинг хакикий бевосита сабаби булиб юзага чикади.

^аёт мазмунини илмий тушунадиган зобит учун унинг фаолиятининг маънавий натижаси хаётнинг асл кадрияти билан таккосланадиган кадриятга айланади. Ушбу холатда факат касамёдда ёки низомда курсатилгани учунгина эмас, балки бундай ёндашув хаётий эхтиёж булгани учун барча нарсага маънавий ёндашади. Шундай килиб, уз мохиятига кура маънавий булган хаёт мазмунини илмий тушуниш, зобитнинг ростгуйлик, жасурлик, интизомлийлик,

73

www.birunijournal .uz

BaTaHra cagoKaT, hhkh umnap TH3HMHHa ypTOK^HK, epgaM Kypcaramra xo3upnHK cuHrapu $a3HnaraapH aKKon Ky3ra TamnaHagu. Ma3Kyp xonaTga 3oSht SomKaHa xapaKaT KHnonMafigH, HyHKH, MatHaBHaTCH3 khhmhh HHcoHHHHr acocufi KagpuaTH -xaeT Ma3MyHHra Taxguggup.

Y3ÖeKHCTOH PecnySnuKacu Hhkh umnap TH3HMHga HHTyHTHB Su^um hhkh umnap xogHMnapuHH Taöepnam Ba yKHTHmHHHr aHru H^ogufi KoHyHnapHHH ypraHHm Ba aManra omupumga, o^H^pnapHH Tafiepnamga anoxuga ypHH TyTagu. ffly SoucgaH xaM HHTyHTHB Sunum Sup KaTop guaneKTHK xycycuaTnapra эгa.

HHTyHTHB ÖHHHm - Sy hhkh umnap TH3HMH H^ogufi H3naHHmnapHHHr ^yHgaMeHTan acocnapu Ba KoHyHnapHHH, hhkh umnap xogHMnapu Ba hhkh umnap TH3HMH ^aMoanapHH hhmhh canoxuaTHHH roKcarrapyBHH MyxHM omhh XHcoSnaHagu. HHTyHTHB SHnHmHHHr y3ura xoc xycycuaTH myHgaH uSopaTKH, y hhkh umnap xogHMnapuga xaKHKHfi H^ogufi-^aHroBap Ba3H$anapHH xan KHnumra xH3MaT Kunagu. HHTyHTHB SunumHu roKcarrapHm Ba3H^anapHHH y3 BaKTHga xan этнm, SupHHHH HaBSaTga, Y3SeKHCTOH PecnySnuKacu Hhkh umnapHHHHr ^aHroBap KyHHHH KyHafiTupum MaH^aaraapuga hhcoh omhhhhh ^aonnamTHpumHHHr aHru ycyn Ba BOCHTanapuHH ronamra hmkoh Sepagu. Hhkh umnap xoguMnapu opacuga 3aMOHaBHfi HnMHH-H«:ogHH Ta^aKKypHH maKmaHTupum, ^yH^HOHan Ba yKyB Ba3H^anapuHH cu^arau Sa^apum, hhkh umnap TH3HMH ^aMoaga KOHyH, xyKyK-TapTuSoT Ba hhkh umnap TH3HMH hhth30mhh ypHaram yHyH y3ura xoc H^ogufi MyxHT, xaM^uxarauK, y3apo TanaSHamuK Ba maxcufi ®&BoSrapnHK MyxHTHHH apaTHmra 3aMHH apaTagu.

HATH^AHAP (Results)

HHTyHTHB Sunum эгacн acocaH KyfiugarH xHcnaraapu SunaH anoxuga a^panuS Typagu:

1. Пepцeптнв xycycuaTnap (raponuS MatHo-Ma3MyHra эгa SynraH guKKaTHHHr ^aMnaHHmu, TatcupHaH^HK, KyHrunHaHnHK), HHTenneKTyan xycycuaTnap (ннтyнцнa, ^aHTa3ua, yfinaS HHKapum, ongHHgaH Kypum KoSunuaTH, KeHr gyHeKapam), xapaKTepnu xycycuaTnap (Sup Konunga umnaMacnuK, opurHHamHK, KyHT, WKopu gapa^agaru y3-y3HHH TamKunnamTupum Ba MexHaTra naeKaraHHHK) (^.A.noHoMapeB)[6;480];

2. Bunum MoTHBatsiacHHHHr goMHHaHTnu ypHH, TagKHKHfi H^ogufi ^aonnuK, cySteKTHHHr aHrunuKHu Tonumra SynraH KoSunuaTHga Ba MyaMMonapHH eHHmgaru y3ura xocnHKga HaMoeH Synagu. MacanaH, opuruHan eHHMnapHH Tonum Ba nporao3nam эxтнмoппнrн, WKopu SaxonapHH TatMHHnaögHraH эcтeтнк,

74

www.birunijournal .uz

ахлокий ва интеллектуал идеаллар эталонларини яратиш кобилияти ва бошкалар шулар жумласидандир (А.М.Матюшкин)[7;718];

3. Узида аклий ва мотивatsiон омилларни интегрatsiя килувчи интеллектуал фаоллик (Д.Б.Богоявленская)[8;127];

4. Муаммони топишдаги зукколик, мулохазаларнинг узун занжирини яхлитлаш кобилияти, "четдан караш"га лаёкатлилик, таъсирланишнинг максадлилиги, хотиранинг тайёрлиги, фикрлаш эгилувчанлиги, бахолаш кобилияти, гояларни хаётга осон татбик килиш, кушимча ишланма беришга лаёкат, осонгина яхлитлаш, юмор хиссининг мавжудлиги (А.Н. Лук)[9;127];

5. Юкори ижодий кобилият ва мотивatsiон-ижодий фаолликнинг органик бирлиги (В.И.Андреев)[10;207];

6. Оддий ходисалар доирасидан чикувчи, аммо табиат конунларига зид булмаган харакатларни амалга ошириш, келажакда буладиган нарсани хис килиш, бой фантазия ва интуиция, янгилик ва ноёб нарсаларга катта кизикиш (П.Торренс)[11;172];

7. Мустакиллик, таваккал килишга мойиллик, фаоллик, кизикувчанлик, мавжуд нарсага коникмаслик, карор кабул килишга тайёргарлик, эътироф этилишга интилиш, ички мотивatsiя, усишга тайёрлик (К.Тейлор, Э.Роу)[12;172];

8. Оламдаги нарса ва ходисалар табиатидаги мукобилликларни кура билиш ва шакллантириш, фантазияни ифодалай олиш, савол бера олиш ва юзаки изохлардан кочиш, кунт, мустакил позиция, таваккалга тайёргарлик, урганилаётган муаммога катта кизикиш (А.Матейко)[13;300];

9. Уз-узини шакллантириш, юксалтиришга интилиш, килаётган ишини бурч деб билиш, шахснинг аутентиклиги, уз кучига ишонч, юкори даражадаги танкидийлик ва рефлексия (А.Маслоу)[14;478].

Интуитив билиш муаммоларини хал килишда ижодкорлик ички ишлар ходими касби таълими самарадорлигини оширишга имкон берадиган алохида масаладир. Бу жараён куйидаги бир неча боскичларни уз ичига олади: 1) ижодий тайёргарлик 2) ижодий англаш 3) инкубatsiя даври 4) ижодий юксаклик. Ушбу ижодий боскичнинг барчасини хар кандай касбий фаолият сохасида самарали куллаш мумкин, чунки бу боскич хар доим муаммони уз вактида хал килишда устувор ахамият касб этади. Шундай килиб, ёш ички ишлар тизими мутахассис фаолиятининг хар кандай сохаларида келгусида мустакил илмий тадкикотлар олиб бориш учун ижодий алгоритмни ишлаб чикиш мухим уринни эгаллайди. Бу боскичлар куйидагилардан иборат:

75

www.birunijournal .uz

Тренинг. Бу ижодий режалаштириш боскичидир. Унда назарий маълумотлар йигилади, муаммо аник шакллантирилади ва тадкикот натижалари тугрисида илмий-ижодий тахминлар ишлаб чикилади. Ушбу боскичда аник рatsiонал максадлар белгиланади ва натижалар аникланади. Шунингдек, тадкикот олиб боришнинг тугри йуналиши танланади, зарур воситаларнинг мавжудлиги текширилади ва тажриба стратегияси ишлаб чикилади.

Тушкунлик ижодий англаш ва лаззатланиш боскичи. Ушбу боскич ички ишлар тизими мутахассисдаги умидсизликка тушиш, уз кобилиятига нисбатан ишончсизликни бартараф этиш устувор уринни эгаллайди. Агар бу боскичда устоз тусикни енгиб утишнинг йулини курсатмаса ёки унинг уз кобилиятига булган ишончни илхомлантирмаса кузланган максадга эришиб булмайди. Шу боисдан хам бу жараёнда ижод лаззатини хис килиш ва англаш мухим ахамият касб этади.

Инкубatsiя даври. Муаммони хал килишда кийинчиликларга дуч келганингиздан сунг, уни хал килишни бироз вактга кечиктиришингиз, ички ишлар ходимларининг диккат эътиборини бошка масалаларга узгартиришингиз керак.

Ижодий юксаклик боскичи. Бу онгдан онгга утиш, миянинг чап ва унг ярим шарлари уртасидаги богликликни ифодалайди. Ушбу боскичда инсоннинг ноёб ижодий сезги кобилияти устувор уринни эгаллайди. Бу интуитив ечимлар нафакат самарали, балки ижодий юксакликка интилишга хам ёрдам беради. Бу боскичда инсон уз тахминларини текшириши, уларга макбул шаклни бериши мумкин. Уз максадларига эришишда ишончи комил булиш учун катъий илмий, окилона, хатто прагматик ёндашув зарурдир.

Назарий ва экспериментам тадкикотлар жараёнида биз мудофаа вазирлигининг олий укув юртлари ички ишлар ходимлариининг интуитив билишини ривожлантириш воситаси сифатида умумий гуманитар блок фанларига куйиладиган талабларни янгилаш заруратига алохида эътибор каратишимиз максадга мувофикдир[15;187].

Замонавий шароитда интуитив фикрлаш ихтисослашган ички ишлар тизими таълим муассасаларида ички ишлар ходимларининг асосий максад ва вазифаларига айлантириш долзарб ахамиятга эга. Умумий гуманитар фанлар блокининг укув материали асосида ички ишлар ходимларида интуитив фикрлаш кобилиятини ривожлантириш жуда мухимдир, чунки бугунги ички ишлар ходимлари ва эртанги кун ички ишлар тизими кисмлари ички ишлар ходимлариининг шахсий ва индивидуал хусусиятларини шакллантириш ушбу

76

www.birunijournal .uz

муаммони хал килишга чамбарчас боглик. Интуитив билиш хар бир инсоннинг узига хос шахсий мулки ва у укув жараёнида янада ривожлантирилиб боради. Шу муносабат билан, умумий гуманитар цикл фанлари укув материалларидан фойдаланишнинг узига хослиги ва интуитив билиш хусусиятлари билан уйгунликда ривожланишини кузатишимиз мумкин. Ички ишлар тизими таълим муассасаларида ходимларнинг интуитив билишини ривожланиши укув материалини танлаш мезонлари ва тамойилларини янги талаблар асосида кайдаражада ишлаб чикилганлиги ва ундан окилона фойдаланиш шартлари билан характерланади.

Ички ишлар ходимларини ижодий ривожланиш даражаларига кура интеллектуал, мотивatsiон, ихтиёрий, мавзуий-амалий ва хиссий сохаларга булинади. Тадкикот натижалари шуни курсатдики, интуитив фикрлаш кобилиятига эга булмаган ички ишлар ходимлари паст даражада натижалар курсатади: бундай ички ишлар ходимлари репродуктив фаолиятни афзал курадилар, аклий фаолиятнинг табиати буйича, конвергент фикрлаш устунлик килади, уз-узини хурмат килиш даражаси паст, ташвишланиш даражаси юкори, бошкалар билан алока килиш кобилияти суст булади.

Уртача ижодкорлик даражасидаги ички ишлар ходимларида эса ишлаб чикаришнинг аклий фаолиятини афзал курган, узини узи паст бахолайдиган, хавотирнинг уртача даражасига мойил ва бошкалар билан алока килиш кобилияти вазиятга караб намоён буладиган шахс киёфаси акс этади. Бизнинг фикримизча, интеллектуал ва ижодий фаолиятнинг самарадорлиги бевосита режалаштириш, мувофиклаштириш, узини узи бошкариш, ижодий фаолият натижаларини мустакил тахлил килиш куникмаларига боглик.

Ички ишлар тизими таълим муассасаларида интеллектуал ва ижодий фаолиятнинг боскичма-боскич дастурини тайёрлаш, ижодий муаммони хал этишда, ривожланиш жараёнида белгиланган максадни хисобга олган холда амалга ошириладиган, интегрatsiя ва ташкилий-амалий тамойилни амалга оширадиган ташкилий-процессуал компонент устувор ахамият касб этади.

Ички ишларнинг инсонпарвар максадлари ва вазифалари инсонга хаётини ички ишлар тизими хизматга багишлаган холда хаёт мазмунига эга булиш имкониятини беради. Бирок ушбу имконият юкорида тилга олинган максадлар ва вазифалар амалиётга тулик жорий килинса, Ички ишлар тизимининг ичидаги муносабатлар зобитга узининг мавжуд шуурий ижодий салохиятини ишга солишга имкон берса ва унинг узи хаёт мазмунини илмий тушунишни эгаси булсагина вокеликка айланади. Ушбу вазифа бошкарув ва тарбиялаш

77

www.birunijournal .uz

субъектлари фаолияти бир неча йуналишларини амалга ошириш билан хал килиниши мумкин. Бу йуналишлардан энг мухимлари куйидагилардир:

- Ички ишлар тизими максадлари ва тузилмаларини хаётнинг объектив талабларига мослаштириш;

- зобитнинг шахсий манфаатлари ва хизмат талабларининг имкон кадар мос келишини таъминловчи муносабатлар тизимини яратиш;

- зобитларни хизмат жойларига таксимлашда ижтимоий адолатни амалга ошириш;

- Ички ишлар тизимини ислох килиш чогида лозим ва мавжуд, идеаллик ва вокелик, суз ва иш уртасидаги жарликни камайтириш;

- ички ишлар тизими хизматда хаёт ва маиший хизмат курсатиш сохасини такомиллаштириш;

- зобитларнинг, барча хизматчиларнинг жисмоний саломатлигини мустахкамлаш ва хаказолар.

Ички ишлар тизими бошликлар фаолиятининг ушбу йуналишлари, зобитнинг хаёт мазмунига булган эхтиёжларини кондиришни имкон кадар таъминлайдиган ташки мухитни шакллантиришга шароит яратади. Айникса, бугунги кунда давлатимиз рахбари Ш.М.Мирзиёев тугри таъкидлаганидек, "Ички ишлар ходимларининг рухий жихатдан чидамли булиши хакида гапирганда, кейинги пайтда дунёнинг турли минтакаларида содир булаётган куролли тукнашувларда кузга ташланаётган бир холатга эътиборингизни каратмокчиман. Яъни, жанговар харакатлар давомида шахсий таркиб уртасидаги йукотишларнинг асосий кисми кучли рухий таъсир ва зарбалар билан боглик экани маълум булмокда. Бундай рухий жарохатларни хатто тинч хаёт шароитида хам даволаш жуда мураккаб масаладир. Шу муносабат билан тегишли вазирлик ва идоралар рахбарлари барча тоифадаги ички ишлар ходимларининг жисмоний ва рухий тайёргарлиги буйича принципиал жихатдан янги меъёрий хужжатлар ишлаб чикиши зарур. Бу борада асосий эътиборни ички ишлар тизими-амалий масалаларни хал этишга йуналтириш лозим. Ички ишлар ходимлари хар томонлама соглом ва чидамли булиши, хар кандай мураккаб жисмоний ва рухий синовларга бардош бериши керак"[16;11].

Юкорида тилга олинганлардан ташкари, хаёт мазмунини ва буларга булган йулни бевосита очиб берувчи маънавий тарбия йуналишлари мухим роль уйнади. Булардан энг долзарблари куйидагилардан:

- Ички ишлар тизимининг хамда ички ишлар ходими касбининг юксак мазмуни ва вазифаларини таргиб килиш, намойиш этиш;

- инсоннинг бекиёслиги ва узига хослиги кадриятларини курсатиш;

78

www.birunijournal .uz

- шахснинг маънавий ижобий индивидуал узига хосликларини ривожлантиришни рагбатлантириш;

- ички ишлар тизими билим юртлари ички ишлар ходимлариидан ва зобитларидан хаётий истикболарни шакллантириш;

- улимдан куркишни шуурий ва рухий бартараф этиш ва хоказо.

Х,аёт мазмунини тушуниш уз навбатида зобитни шууурий ва маънавий кадриятларни самарали тарзда яратувчи ижодкор шахсга айлантиради.

Интуитивлик концепцияси, универсал ижодий кобилият сифатида Ж.Гилфорднинг бир катор шу мавзуга багишланган ишлари нашр этилганда машхур булиб кетди. Мазкур концепция асоси сифатида куб шаклидаги интеллект тузилмаси модели хизмат килди: материал Х оперatsiя Х натижалар-SOI (structure of the intellect). Ана шу ишларида у тафаккур оперatsiяларнинг икки тури: конвергенция ва дивергенция уртасидаги фаркни курсатади. Конвергент тафаккур ижодий топширикни бажараётган инсонга, куплаб вазиятлар ичидан биргина тугри ечимни топишига ердам беради. Шу маънода, Ж. Гильфорд конвергент тафаккур кобилиятини интеллектга киёслаган, у тезкор IQ тестлари ёрдамида аникланган[17;49].

Дивергент тафаккур деганда, у турли йуналишларда ишлайдиган, йуналишлар узгаришини истисно килмайдиган, муаммоларни ечишнинг кутилмаган хулоса ва натижаларга олиб келувчи тафаккур турини тушунишни таклиф килган.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Шундан келиб чикиб, Гилфорд интуитивликнинг олти мезони ажратиб курсатади:

- муаммони аниклаш ва постановка килиш кобилияти;

- куплаб гояларни генерatsiя килиш кобилияти;

- турлича гояларни ишлаб чикиш кобилияти;

- бузгунчиларга ностандарт тарзда жавоб бера олиш кобилияти;

- объектни, деталларни кушиб такомиллаштириш кобилияти;

- муаммоларни хал килиш кобилияти, яъни анализ ва синтез кила

олиш кобилияти.

ХУЛОСА (Conclusion)

Шундай килиб, Гильфорд дивергенция оперatsiясини кайта узгартириш ва импликatsiя оперatsiялари билан интуитивликнинг асоси, инсоннинг умумий ижодий кобилияти сифатида таъкидлайди1.

1 Guilford, J. P. (1967), "Joy Paul Guilford.", A history of psychology in autobiography, Vol V, Appleton-Century-Crofts, pp. 167-191.

79

www.birunijournal .uz

Юкоридаги фикрлардан келиб чикиб, ижодий тафаккур, тасаввур, кизикувчанлик ривожининг паст даражаси мазкур ички ишлар тизими таълим тизими шахсга унинг маданиятига нисбатан ахборотлаштириш, хиссий-эмоционал томонига нисбатан рatsiонал жихати устуворлиги сакланиб колинаётганлигидан далолат беради. Яъни бу таълим тизими доирасидаги фаолият асосан ички ишлар ходимларига билим узатишга йуналтирилганлигини, таълим жараёнининг узи эса дидактоцентрик технологияга асосланганлигини ва унда укитувчи ва ички ишлар ходимлари уртасида субъект-субъектли муносабатлар хукмронлигини курсатади. Шу нуктаи-назардан, укитувчи дарсга канчалик мукаммал тайёргарлик курмасин, унинг тактикаси ва куллаётган методикаси ички ишлар ходимларини янги погонага олиб чикишига хизмат килмайди, зеро анъанавий таълим технологиялар асосида авторитар педагогика асослари ва талаблари жорий килинган булиб, индивидуал ва ижодий кобилиятларни намоён килишга шароит яратилмаган. Интуитив-педагогик адабиётлар тахлили курсатишича, ички ишлар ходимларида ижодий кобилиятлар максадли таълими укув жараёнида ижодий мухит яратилишини таъминлайдиган таълим максадга мувофик булади. Бу аввало укув фаолиятининг тадкикий характери билан белгиланади, амалий масалаларни мустакил ечишга, таълим ташкилий жихатларига танкидий ёндашувни куллашга тугри келади, бу уз навбатида ички ишлар ходимларининг регламентларштирилган кун тартибининг самарали булишини таъминлайди.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES)

1. Андреев В.И. Саморазвитие творческой конкурентоспособной личности менеджера. - Казань: СКАМ, 1992. - 207с.

2. Богоявленская Д.Б. Интеллектуальная активность как проблема творчества. — Ростов -на-Дону: Изд-во Ростовского ун-та, 1983. — 172 с.

3. Фалсафа энциклопедик лугат / УзР ФА, И.Муминов номидаги фалсафа ва хукук институти. -Т.: "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2010. -Б 59

4. Грибанов С.В. Интуиция в гуманитарном познании: диссертatsiя ... кандидата философских наук. - Нижний Новгород, 2003. - 187 с

5. Guilford, J.P. (1982). Cognitive psychology's ambiguities: Some suggested remedies. Psychological Review, 89, 48-59.

6. Guilford, J. P. (1967), "Joy Paul Guilford.", A history of psychology in autobiography, Vol V, Appleton-Century-Crofts, pp. 167-191.

80

www.birunijournal .uz

7. Пономарев Я. Психология творения. Избранные психологические труды. -М - Воронеж.: Московский психолого-социальный институт, МОДЭК, 1999. -

8. Матюшкин А.М. Мышление, обучение, творчество. - М.-Воронеж.: Модэк, 2003. - 718 с.

9. Лук А.Н. Психология творчества / А. Н. Лук; [отв. ред. В. А. Лекторский]. -М.: Наука, 1978. - 127 с.

10. Коршунов А.М., Мантатов В.В. Диалектика социального познания. - М.: Политиздат 1988. - 383 с.

11. Туник Е.Е. Диагностика креативности: Тест Торренса Е. Адаптированный вариант: Руководство. Стимульный материал. Коробка. - СПб.: Речь, 2006. -

12. Клевцова В.Л. Формирование творческих способностей младших школьников в условиях развивающей среды: Дис. ... канд. пед. наук. Саратов, 2000. - 168 а

13. Тейлор К. Основы делопроизводства в современном бизнесе. : Пер. с англ. -- М.: Сол Систем, Финансы и статистика, 1997. - 172 с.

14. Матейко А. Условия творческого труда. - М.: Мир, 1970. - 300 с

15. Маслоу А.Г. Мотивatsiя и личность. Пер. с англ. - С-Пб.: Евразия. 1999. -

16. Safarov, M.K. (2023). Abu bakr ar-Roziyning "Tibbi Ruhoniy (Ruh tibbiyoti) asarida gazabni va insonning o'z kamchilliklarini bartaraf qilish haqida mulohazalar. Ijtimoiy-gumanitar fanlarning dolzarb muammolari, 2(3), 214-219.

17. Safarov.M.K.(2023). Ar-Roziyning falsafiy nazariyalari va ular haqida mulohazalar. Falsafa va huquq,24(4).-B.183-186.

18. Ш.Мирзиёев. Хавфсизлик кенгаши мажлисидаги "Ички ишлар тизими -мамлакатимиз баркарорлиги ва тараккиётининг мустахкам кафолатидир" мавзусидаги нутки. //—Халк сузи газетаси. 2018 йил, №3.

19. Багдасарян Л.Ш. Интуиция в системе когнитивной деятельности: автореферат дис. ... кандидата философских наук. - Нальчик, 2010. - 25 с.

20. ^аххорова Ш.Глобал маънавият - глобаллашувнинг гоявий асоси. "TAFAKKUR" нашриёти - Т.: 2009. Б 12.

480 с

176 с.

478 с.

81

www.birunijournal .uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.