Научная статья на тему 'ИБОРАҲОИ ФЕЪЛИИ АЛОҚАИ ҲАМРОҲӢ ДАР ЗАБОНИ НАСРИ АСРҲОИ ХV-ХVI'

ИБОРАҲОИ ФЕЪЛИИ АЛОҚАИ ҲАМРОҲӢ ДАР ЗАБОНИ НАСРИ АСРҲОИ ХV-ХVI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
435
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ПРЕДЛОГ / ГРАММАТИЧЕСКАЯ СВЯЗЬ / ПИСМЕННЫХ НАСЛЕДИЯХ СВЯЗЬ ПРИМЫКАНИЕ / СИНТАКСИЧЕСИКИЕ ОТНОШЕНИЯ ОТЕНКИ ЗНАЧЕНИЯ / ГЛАГОЛЬНЫЕ СЛОВОСОЧЕТАНИЯ / СВЯЗЬ СЛОВ / ЗНАЧЕНИЕ СЛОВА / PREPOSITION / GRAMMATICAL CONNECTION / CONNECTION CONNECTION / SHADES OF MEANING / VERB PHRASES / LINKING WORDS / MEANING OF THE WORD

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ғаффоров Абдушукур, Раҳматуллозода Сахидод Раҳматулло

В данной статье всестороно анализируются отенки значения глагольных словосочетания со связью примиканием в прозы ХV -ХV1-го вв. Авторы указывают на различные отенки значения глаголов в глагольных словосочетаниях с связю примиканием, одновременно чётко определяют сравнительные признаки и количество употребления данных синтаксических единиц в прозы данного времени. Анализ фактического материала показывает, что связью примиканием различные группы лексических единиц присоединяясь к глаголу создают глагольные словосочетания. Глагольные словосочетания со связью примиканием в писменных наследиях аназируемого периода охвативают один из больших синтаксических групп. Существуют много слов и словосочетания подчинившиеся глаголу без формального грамматического показателья. В прозы ХV -ХV1 вв по грамматическим свойствам глагола такие лексико-грамматические группы слов как имя существительное, имя прилагателое, числительное, местоимение, причастие и др. лексемы присоединяясь связью примиканием обозначают различные синтаксичесикие отношения.This article deals with shades of verb meanings in verbal phrases with the parataxis of the poetics of the XV -XVI centures. An author pointing out the various shades of verb meanings in verbal phrases with similar combinations at the same time clearly defined the amount of use in the poetics of this time. It was determined that different lexical groups of words are connected through parataxses and they creat veral phrases as well as. According to the review and analysis of the researcher the verbal phrases which are made by parataxis organize on of the largest syntactical groups. The amount of words and phrases that are connected without grammatical form to the verbs are enough. In the prose of the ХV-ХVI according to the grammatical peculiarities of the verb, mostly adverb, noun, numeral, pronoun, participle and different exspressions are connected through parataxisand denote various syntactic bonds.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

VERB PHRASES WITH THE PARATAXIS IN THE TAJIK HERITAGE OF XV -XVI CENTURIES

This article deals with shades of verb meanings in verbal phrases with the parataxis of the poetics of the XV -XVI centures. An author pointing out the various shades of verb meanings in verbal phrases with similar combinations at the same time clearly defined the amount of use in the poetics of this time. It was determined that different lexical groups of words are connected through parataxses and they creat veral phrases as well as. According to the review and analysis of the researcher the verbal phrases which are made by parataxis organize on of the largest syntactical groups. The amount of words and phrases that are connected without grammatical form to the verbs are enough. In the prose of the ХV-ХVI according to the grammatical peculiarities of the verb, mostly adverb, noun, numeral, pronoun, participle and different exspressions are connected through parataxisand denote various syntactic bonds.

Текст научной работы на тему «ИБОРАҲОИ ФЕЪЛИИ АЛОҚАИ ҲАМРОҲӢ ДАР ЗАБОНИ НАСРИ АСРҲОИ ХV-ХVI»

ЗАБОНШИНОСЙ I ЯЗЫКОЗНАНИЕ

ИБОРА^ОИ ФЕЪЛИИ АЛО^АИ ^АМРОХЙ ДАР ЗАБОНИ НАСРИ АСРХ,ОИ XV-XVI

FaффоровА.О., Рахматтуллозода С. Р.

Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба номы Садриддин Айни

TaxK^^ тaъpихи зaбoни точикй aз вaзифaxoи мyбpaм Ba зapypии мyxaккикoн бyдa, oн бoяд нa тaнxo дap acocи кoнyн Ba кaвoиди дacгypxoи кaдимa cypaт бигиpaд, бaлки дap acocи тaкя бa нaмyнaxoи ocopи мaнзyм Ba мaнcypи кдaccикoн aнчoм пaзиpaд. 3epo aдибoни клaccик aз тaлaбaги дacтypxo oгoxии кoмид дoштaнд Ba тибки oн ocopи гapoнмoяи хeшpo тaъдиф Ba тaдвин мeкapдaнд. Идoвa бap ин, oн бyзypгoн имкoнoти мyхтaлифи зaбoни зиндa Ba гуфтугуии мухити зиндaгй Ba зaмoни хyдpo 6o кaмoди мaxopaт бa xиcoб мeгиpифтaнд Ba дap чoдaи эчoд oн дypдoнaxopo мaвpиди кopбypд Kapop мeдoдaнд.

Xycycияти гpaммaтикй Ba мaънoии ибopaxoи феъдй дap зaбoни aдaбии точик aз мacoиди мyбpaм Ba кaмoмyхтaшyдaи идми зaбoншинocй буд^ тaxкики oн нa тaнxo бa oмyзиши ин чaнбaи тaъpихии зaбoн мycoидaт мeкyнaд, бaлки бa pyшди минбaъдaи идми зaбoншинocии точик Ba Faнoвaти зaбoни aдaбй низ шapoити мycoид фapoxaм мeopaд.

Бa феъд гypyxхoи гyнoгyни дyFaвии кaлимaxo 6o poxи aлoкaи xaмpoxй aлoкaмaнд гapдидa, ибopaxoи фeъдиpo тaшкид мeдиxaнд.

Ибopaxoи феъдии aлoкaи xaмpoxй «яке aз гypyxxoи кaлoнгapини нaxвиpo тaшкид мекушнд» [2, c.176].

Aлoкaи xaмpoxй, чунин нaвъи aлoкaи нaвxиcт, ки дap oн тoбeъияти як кaлимa бa кaлимaи дигap нa тaвaccyти пeшoяндy пacoянд ë ин ки бaндaки изoфй, бaлки 6o чoй, 6o вaзифaи гpaммaтикй Ba 6o мaънoи худ ифoдa мeëбaд. Xyддac, дap cypaт гиpифтaни ибopaxoи феъдиии aлoкaи xaмpoxй пеш aз xaмa мaънoи дyFaвй Ba тapтиби чoйrapии чyзъxoи ибopa axaмияги кaлoн дopaд [1, c.37-39]. Кaлимa Ba ибopaxoe, ки бе нишoндиxaндaи шaкли гpaммaтикй бa феъд тoбeъ мeшaвaнд, хеде зиëдaнд.

Дap capчaшмaxoи хaтгии acpxoи XV-XVI, aз чyмдa «Бaдoeъ-yд-вaкoeь»-и Зaйниддин Мaxмyди Вocифй вoбacгa бa хycycияти гpaммaтикии феъд бeштap зapф, иcм, cифaт, шyмopa, чoнишин, cифaти феъдй Ba феъли xoд Ba тapкибxoи гушгун 6o aлoкaи xaмpoxй тoбeъ гapдидa мyнocибaтxoи гyнoгyни нaxвиpo ифoдa кapдaaнд.

1. Иборэдои феълии a.iOKan хдмрох,й бо зaрф.

Бo феъд дap aлoкaи xaмpoxй aз xaмa бeштap зapфxo тoбeъ мeшaвaнд Ba ин бa хycycияги гpaммaтикии зapф вoбacтa acт, зepo зapф тaFЙиpëбaндa бyдa, изoфaт Ba пeшoяндy пacoянд гиpифтa нaмeтaвoнaд Ba aз ин py, 6o кaлимaxoи дигap aкcap дap aлoкaи xaмpoxй мeoяд [2, c.177].

Ибopaxoи феъдии aлoкaи xaмpoxй, ки чузъи тoбeъaшoн зapф acг, дap нacpи ин дaвpa бa тaвpи фapoвoн вoмeхypaд. Дap тaшaккyд дoдaни ин нaвъи ибopaxo зapфxoи гушгун иштиpoк мeкyнaнд. Ифoдaкyнaндaи мyнocибaти нaxвй низ пеш aз xaмa чузъи тобеь мeбoшaд, ки aмaли чузъи acorapo aз Чиxaтxoи гyнoгyн шapx мeдиxaд. Бa фeьлxoи гyнoгyнмaьнo зapфxo тoбeь шуд^ вoбacгa бa мaънoи Чyзьxoи ибopa мyнocибaтxoи гyнoгyнpo 6o тoбишxoи идoвaгии мaънoй ифoдa кapдaaнд

Ифодaи муносибaти зaмонй. Бa cифaти чузъи тoбeь зapфxoи зaмoн oмaдa, зaмoни бa ByK^ oмaдaни aмaлpo ифoдa кapдaaнд:

.. .nmpys ичoзaт фapмoй ... пeштap 6o мo хoндaй(861). Шyмo имpyз aз oн дap...бepyн хoxeдpaфт(795).

Бa cифaти чузъи тoбeъ дap нacpи ин дaвpa зapфxoe низ бa фeълxo тoбeъ шyдaaнд, ки мyнocибaти зaмoниpo 6o тoбиши тapз ифoдa кapдaaнд:

... rox-rox oн ду мypF минкopxoи хyдpo мecoидaнд (891). ... зaмoн-зaмoн бap худ cиxaт зиëдa мeëфт(804). Дap нacpи ин дaвpa зapфxoи нaвъи ногох,, x,aмeшa Ba aмcoли инxo 6o aлoкaи xaмpoxй бa фeълxo тoбeъ шyдa, мyнocибaти зaмoнии aмaлиFaйpичaшмдoшт Ba ë дoимиpo ифoдa кapдaaнд:

Зaйниддин Мaxмyди Вocифй. Бaдoeъ-yд-вaкoeъ» 4^.1-2. (мaтни ингикoдй 6o мyкaддимa Ba тaкзexaги А.Н. Бoлдиpeв). М.,1961. -С.1087. Минбaъд миcoлxo aз xaмин acap oвapдa шyдa, тaнxo caxифaи acap зикp мerapдaд.

Horox Мaвдoнo Xaran aз дapи xorn дapoмaд (923). Фaкиp бeихтиëpхaндoн шyдaм (6G). Aлaлдaвoм ... мeбypдaнд (869). Horox мypFeбипapид (lG0).

Ифодaи муносибaти мивдору дaрaчa. Зapфxoи микдopy дapaчa бa cифaти чузъи тoбeъ oмaдa, чун чузъи acocй, acocaн, фeълxoи тapкибии нoмй кopбacт мeшaвaнд. Чузъи тобеъ aфзyнй ë кaмии aндoзaи aмaлy xoдaтpo нишoн мeдиxaнд. Дap ин нaвъи ибopaxoи феъдй чузъи тобеъ бeштap дap XOдaти xaмшaфaт мeoяд, Bane дap xoдaти диcтaнтй (дyp) вoкeь rapдидaни чyзъxo низ мyшoxидa мerapдaд:

.. .биcëpдaшнoм дод (1G23)____биcëpдеp кapд (S 1B). Xa^rom' мvбoлaFaмaбдyл нaшyдaнд (277).

... бештapмaйл менaмoяд (772). Aминvддaлa тaмoмбa вaй мyтaвaччех гapдид (790). .Ba он руз ^риб чихил кac бехуш rn^a, эшонро 6a душ a3 он мaчлиc беpyн oвapдa бyдaнд

( 458). Ba м-Kappap шуд, ки хap руз як Faзaлнaвиштa, 6a apзи чaнoби xo^a гyзapoнидa шaвaд (5бб).

Зapфи бисёр дap нacpи ин дaвpa бaъди чузъи номии феъл низ oмaдaacт:

.. .мyбoлaFaбиcëp менaмyдaнд (912).....тaхcииy oфapинбиcëp кapдaнд (923). Xapoинa хдмчунин

бояд Faми мaзхaбv миллaт xУpдaн aз aхaмми мухимоти дин aCT (605). . .^a мaн aз он биcëp хapocoнaм (155).

Зapфи баFоят дap тapкиби ^opas^ феълй бо феъли хол oмaдa мyнocибaти ca6a6y дapaчapo ифoдa кapдaacт:

Чунин гуянд, ки xo^a бaFOятoшyфтa гapдидa (4B2).

Ифодаи муносибати холи тарз. Дap нacpи ин дaвpa зapфхoи тapз 6a феълхо вoбacтa шyдa мyнocибaти тapзи руй дoдaни aмaлpo ифoдa кapдaaнд. Boбacтa 6a мaънoи лyFaвии чузъхо ин адбил ^opas^ феълй мyнocибaти холи тapзpo бо тобишх,ои дигapи мaънoй ифoдa кapдaaнд.

Зapфхoи нaвъи зор-зор, охиста вa aмcoли инхо бо феълхои aмaлy хapaкaт вoбacтa шyдa, тapзи бa вучуд oмaдaни aмaлpo бо тобиши вaзъият нишон дoдaaнд:

.бояд ки бa кору бори худ зор-зорбигирйй (60). .. .зop-зopгиpиcтaнд (933). ... capocемa aз дapaxт aфтoдaнд ( 855). ... биcëpеpo бa душ бехуш aз мacчид берун бypдaнд (Вб).

Гурухи мyaйяни cифaтхoи зapфшyдa бо anoK^ хaмpoхй бa феълхо тобеъ шyдa мyнocибaти холи тapзpo бо тобиши мyaйянкyнaндaгй ифoдa кapдaaнд:

.....некнигох кapдaн (815).......xyббoxтaн (861). Бaд бoзйкapдaн (866). .. ^мшку мaлoл

нишacтaн (799). Aбyaлй бемaлoл бa xoнa paфт (799). Cap бapaхнacaвop шaвед (172).

Зapфхoи нaвъи дафъа-дафъабa феълхои хapaкaтv aмaл тобеъ шyдa, ибopaхoи феълиеро cypaт дoдaaнд, ки мvнocибaти тapзpo бо тобиши тapтиби вокеъ шyдaни aмaл ифoдa мекyнaнд: .,gaÍba-3aÍbaAap кoFaзи хapиpи xитoйпечидa(3 В7-3 BS).

Зapфхoи нaвъи савора, дуаспа вa aмcoли инхо бa феълхои хapaкaт тобеъ rama ибopaхoи феълии хaмpoхии тapзpo бо тобиши вocитaи ичрои aмaл тaшкил дoдaaид:

Рузе хaмpoхи Мир caвopaмеpaфт (Бaдoеъ-yл-вaкoеъ, c. 840). ... acпcaвop aз дapвoзa дapoмaд(1213). .. .дvacпa бap capи мaн тoxтaид (75G).

Бо зapфхoи зуд, як-як, гурух-гурух, хандон-хандон тapзи вокеъ шyдaни aмaл ифoдa мегapдaд: .. ..як-як aз нaздики он caг бигзapaид(B55). Чук-чук вa гvpyх-гvpvхpacидa(43). 2.2.9. Ифодаи муносибати холии монанди. Дap ин гvнa ибopaхoи феълй бa cифaти чузъи тобеъ зapфхoе кopбacт шyдaнд, ки бa вocитaи пacвaндхoи -вор, -сон, -осо coxтa шyдaaнд. Ин гурухи ибopaхo дap «Бaдoеъ -yл-вaкoеъ» cеpиcтеъмoлaид:

Якчaид руз мухдат нaмoед, то дap мaшк мaшaккaти бехaд нaмoемv Faввocвop дap бaхpи мyчoхидaт дapoем (886). Он oлих,aзpaт нaxoхaд тофт вa coявop дap пaйpaвивy итoaти офтоби oлaмгoби он хaзpaт xoхaд шитофт (1323). Ba лoмaлифвop бap caхфaи aвзoи худ ... зохир coxтaнд (ВВ5). Кaбкcoнмaйл бa кухшри aдaм нaмyдa( б73).

Дap нacpи ин дaвpa чун чузъи тобеъ зapфхoи нaвъи килксифат хеле зиëд иcтеъмoл шyдaaид. Ин нaвъи зapфхo бо aлoкaи хaмpoхй бештap бa феъл тобеъ шyдa, мvнocибaти мoнaндиpo ифoдa кapдaaид. Чунин тавъи ибopaхopo тaихo дap зaбoни «Бaдoеъ-yл-вaкoеъ» дучор нaмvдем:

Шикaми ypo кoнcифaтшикoфтaид(853). Онро кaмoнcифaтxaм гapдoнидa (880). ... пapиcифaтaз нaзapи мapдyм FOиб гapдид (195).

Ифодаи муносибати холии масохави. Дap нacpи ин дaвpa зapфхoи мaкoн бо рохи aлoкaи хaмpoхй тобеъ шyдa, мyнocибaти холиро бо тобиши мaкoнy мacoхa ифoдa кapдaaид:

Бифapмvд, то кaнизaкpo беpyнoвapдaид (б1). Иггифoкaн хaм дap он руз xaлифa бa шикор беpyнoмaд (1G3).

Бо зapфи мaкoн, иcмхoи мvшaxxacy чомеъ вa феълхои хapaкaт cyи вокеъ шyдaни aмaлpo ифoдa менaмoяд:

Maвлoнo Myхaммaд пешдaвидa дap бaFaл гиpифтa хapaкaте кapд, ки Мир aз xaндa бap зaмин Faлтид (300). Mиpдapoмaдa, он Fyлoмбaчapo дap лaт кaшидaнд (309). Он чaмoaтдapoмaдa, кacеpo нaëфтaнд (310). Дap ин acнo мapдyмиИpoк oмaдa (26g).

Ифодаи муносибати холии сабабу максад. Бa cифaти чузъи тобеи чунин ^opas^ феълй дap нacpи ин дaвpa зapфхoи иктибocии apaбй кopбacт шyдaaид:

Билoxиpaбa пoнcaд хонй фypvxтaм (476). Aждaхopo бa шир мaйлбиcëp мебoшaд (В16). Дaфъa-дaфъa дap кoFaзи хapиpи хитой печидa (3В7-3ВВ).

Ин кaбил ибopaхoи феълй дap capчaшмaхoи xaттии мaвpиди нaзap дap хoлaти хaмшaфaт (контакта) вa фocилaдop (диcтaитй) oмaдaaид:

Иборахои феълии хaмшaфaт: Имpyзичoзaт фapмoй (819). Пaгoхтapoмaдa (75). Имшaб тaмoм шyдaнд (1256). Зop-зopгиpиcтaид (933). То ин илмро кaмoянбoFйбa дacт нaëpaд (799).

Иборахои феълии чузъхояшон дap хoлaти фocилaдop (диcтaитй) oмaдa: ..aнкapиб мгёни мо мyфopикaт вокеъ шуд (105). Ногох aз хaвo Faливoже pacTO (872). Охиcтaбa мaн гуфт (1G24). 2. Иборахои феълии алокаи хамрохи бо исм

Бa вocитaи aлoкaи хaмpoхй бa феъл тобеъ шyдaни дом^о aз чихaти лyFaвй ниcбaтaн мaхдyд acт. Тapтиби кaлимa вa ягoнaгии шaклv мaънo мохият вa acocи ибopaхoи феълии aлoкaи хaмpoхиpo тaшкил мекyнaид. Харчанд ки иборахои феълии aлoкaи хaмpoхй aз чихати coxти гpaммaтикй шaбехи якдигapaид, яъне aз aз руи як колиб coxтa мешaвaид, вoбacтa бa мaънoи лyFaвию гpaммaтикии чузъхо м-го^бат^ои гуногуни нaхвиpo ифoдa мекyнaнд. Зapфхo, ^фат^о, феъли хол, cифaти феълй, шyмopa, чонишинхо вa тapкибхoи шyмopaвию нyмеpaтив бa феълхои aмaлy хoлaт, хapaкaт вa вазъият тобеъ шyдa, м-го^бат^ои гуногуни нaхвиpo ифoдa менaмoянд.

Муносибати замони. Дap нacpи ин дaвpa иcмхoи ифoдaгapи мaфхyми зaмoнй бо aлoкaи хaмpoхй бa феълхо тобеъ шуда мyнocибaти зaмoниpo cypaт дoдaaнд. Дap тaшкили ибopaхoи мaзкyp, чунон ки дap боло ишopa paфт, хaмaи хиccaхoи мvcтaкили нутк иштирок мекунанд, aммo дapaчaи иcтифoдa, ифoдaи тобишхои мaънo вa микдори шхти онхо бapoбap неет. Maънoи зaмoнии чунин ибopaхoи феълй бa мaънoи лvFaвии иcми бa вaзифaи бa мaънoи лyFaвии иcми бa вaзифaи чузъи тобеъ oмaдa вoбacгa acr

Бо эзoхдихaндaи шyмopaи микдорй микдори aники вакги aмaлpo нишон медихад: Ba cagy пaичoх coл aз умри y гvзaштa буд (22). Иморм зaне бихоог вa caj кaнизaки opocгa бa хилъатхои гapoнмoя фириогод (28). Рyзехaмpoхи Мир caвopa меpaфт(B4G).

Бо иcми умр вa пacвaиди -хо ибopa микдори нoмyaйяни мyддaти зaмoни aмaлpo бо тобиши мaънoи доимй нишон медихaд:

Х^рхо^^и тaлaб бypдaид, то бa мaтлyб pacид (72). Умрхо дap хaвoи фaзoи caлтaнaтv подшохй пapвoз менaмvдaм (759).

Бо эзoхдихaндaи шyмopaи тaxминй микдори тaxмин вa нoмyaйянии вaкти бa вучуд oмaдaни aмaлpo мефaхмoнaд:

Ba хapчaид дap он ду-œ руз тaбъи вaй гил тaлaбид вa xoтиpaш бa он кашид (57). Бaъзе ибopaхoи ифoдaгapи ченаки вaкт дap тapкиби ибopaхoи феълй яклухт чун чузъи тобеъ иcгифoдa шyдaaнд:

Нaмoзи шом... он хacyд бa xoнaи мaн дapoмaд (747).

Ибора бо иcми шaб вa apтикли нoмyaйянии -е aмaл вa зaмoни нoмvaйяни бaвyчyдoии онро нишон медихад:

Шaбе мapди caмapкaидии нохушовоз вa бaдoхaт бapoи Мирзо «<Шoхнoмa» мехонд(В5). Ифодаи муносибати макони. Дoиpaи ифoдaи мvнocибaти мaкoнй дap иборахои феълии aлoкaи хaмpoхй иcмv феъл дap нacpи ин дaвpa хеле мaхдyд acг. Тaихo бaъзе иамхои мaкoн бо феълхои хapaкaт бо рохи aлoкaи хaмpoхй имконияти тобеъ шyдaн дopaид:

Бapxез вa Тaбpезpaв (806). Xo4apo мycoхибе буд, ки тaмoми paбъи мacкyнcaйp кapдa буд (806). Эй мa6хyт, чй шaвaд, ки paвй бa мaxдyмй apз дорй, ки пиcapи козии Сиагономада доияи мvлoзимaт дopaд (729). Хофиз Fиëcиддин дид, ки Мир тaнхoнишacгa, фypcaт Faнимaт дониага, мyтaвaччех шуд (729).

Ин мyнocибaти мaънoй дap нacpи ин дaвpa бештap бо рохи aлoкaхoи вoбacтaгии пешояндй cypaт мегирифт.

Ифодаи муносибати андоза. Дap нacpи ин дaвpa як зyмpa иcмхoи ифoдaгapи aидoзa 6a cифaти чузъи тобеи ибopaхoи феълй oмaдa, мyнocибaти aндoзa зохир кapдaaнд:

...шаммае бaëн фapмoяид (633). Чй бoшaд, aгap ушрекироат фapмoяид(251). Ифодаи муносибати пуркунандаги. Дар иборахои феълии aлoкaи хамрохй, ки чузъи тобеъ иамхои моддй мебoшaд, иcм объекти бевocитapo нишон медихад, ки aмaли бо феъли гvзapaидa ифодашуда 6a он нигapoнидa шyдaacт. Aлoкaи чунин феълхо бо дом хатмй буд!, мавчудияти он аз маънои лyFaвии чузъи acocй cap мезaнaд. Ин кабил иборахои феълй мvнocибaти пypкyнaндaгиpo 6a таври умумй в! нoмyaйян ифода менaмoяид [4, c.185-206].

Дар нacpи ин давра иcми нoмyaйян aкcapaн бо артикли -е иcтифoдa шyдaacт: Дар «Забони aдaбии хозираи точик» кайд шyдaacт, ки пypкyнaндaи бевocитaи cypaтнaëфтa хaмешa бо хабари феълии чумла хaмпaхлy меояд

[3, c.115]. Дapвoкеъ, ин пypкyнaидaхo хaмешa имконияти хaмпaхлy oмaдaн доранд, вaле мувофики тaлaбy мароми cvxaн в! дигар холатх,ои ycлyбй онхо дар холати дур низ oмaдa метaвoнaнд:

Сипаре аз пулод coxтaид (797).Кошде ба чониби Бухоро равона гардид(В07). Ин гуна иборахои феълй дар шакли мураккаб низ омадаанд: Чахор дарахт. карам фармуданд (51).

Феъли ^мудан дap тapкиби ибopaxoи феълии aлoкaи xaмpoxй мyнocибaти oбъeкти бeвocитapo бa тaвpи умумй нишoн медшад:

Кapaмнaмyдa, apзи xoдpo иншo мeфapмoяд, шoяд ки aз бapaкaти aнфocи эшoн oн шухи кaтгoдpo Xyдoи тaъoдo paxмe кapaмфapмoяд( 488).

MopaxoH фeълии aлокaи хдмрох,й бо шуморa.

Дap нacpи capчaшмaxoи хaтгии xaкзaи тaxкик тeъдoди ин нaвъи ^opa хеде кaм acт. Дap ибopaxoи мaзкyp шyмopaxoи микдopй бa cифaти чузъи тoбeъ вoкeъ гapдидa, фeълxoи гуфтaн, шунидaн, куштaн xaмчyн чузъи acorä мyнocибaти пypкyнaндaгиpo 6o тобиши микдopй Ba дapaчa ифoдa мекушд:

Чун Фиpдaвcй шacт xaзop бaйтбигvфт Ba бa xaзpaти cyлтoн apз нaмyд, бaFOят мaкбyд aфтoд ( 459). Эй aзизoн, oн чй Шyмo фapмyдeд, бaëни вoкeъ acn; aммo фaкиp, ки бa ин B^om- oмaдaн, як-ду кaлимaaз мapдyми шyмo шунидям(472).

3.Иборax,ои фeълии хдмрох,й бо чонишин

Дap нacpи acpxoи XV-XVl бaъзe чoнишинxoи ишopaтию caвoлй 6o poxи aлoкaи xaмpoxй бa фeълxoи гyнoгvнмaънo тoбeъ шyдa, ибopaxoи фeъдиpo тaшкид дoдaaнд, Bane тeъдoди orao чaндoн зиëд неот. Ин ^бил ибopaxoи феъдй as чиxaти ифoдaи мyнocибaти нaxвй xaм мaxдyдaнд. Дap orao, acocaн, мyнocибaтxoи xoлй Ba oбъeктй мyшoxидa гapдид.

Ифодяи муносибaти тaрзБa cифaти чузъи тoбeъ ичунин ибopaxo чoнишинxoи ишopaтии нaвъи чунин, oнчyнoн Ba caвoдй Ba чун чузъи тобеъ фeълxoи гушгун oмaдa, мyнocибaти тapзи bok^ шyдaни aмaлpo ишopa ë caвoд кapдaaнд:

Чyниннaкд мeкyнaнд(559). Мaн oнчyнoннaхoxaм брхт (864). Он чaмьoaт xaйpoн шуд^ хaндoн гapдидa, дacг aB y бoздoштaнд (320).

Ифодaи муносибaти микдор. Бa cифaти чузъи тoбeъ чoнишини нoмyaйянии хеди чaнд иcгифoдa шyдaaнд:

Arap мaктyбe нaвиштa шaвaд, ки aз oн мeвaxo якчaндиpcoд тамрянд (111). Ифодaи муносибaти зaмон. Чун тoбeъшaвaндa дap нacpи ин дaвpa чoнишини caвoдии Kau иcгифoдa шyдaacт:

Ту кaй aз мaн тaлaб нaмyдй(472).

Ифодaи муносибaти пуркунaндaгй. Бa cифaти чузъи тобеъ чoнишинxoи caвoдй Ba ишopaтии хеди ин, oн oмaдa, мyнocибaти пypкyнaндaгиpo 6a тaвpи умумй нишoн дoдaaнд:

Бo мaн чй мег^й? (740)....ин бигуфт ( 1056). Чун oн бидид (815). Шyмopo кaдoм хуш oмaд? (938).

Иборax,ои фeълии хдмрохД бо фeъли х,ол. Дap нacpи acpxoи XV-XV1 феъди xoд 6o poxи aлoкaи xaмpoxй 6o фeълxoи гушгун тoбeъ шyдa, ибopaxoи фeъдиpo тaшaккyл дoдaaнд. Дap ин кaбид ибopaxoи феъдй, acocaн, мyнocибaти xoди тapз мeбoшaд Ba вoбacгa 6a хycycияти дyFaвию гpaммaтикии чyзъxo тoбишxoи зaйли мaънoй зoxиp кapдaaнд: Ифодaи муносибaти тaрзи вукуъи aмaл:

Чун кaнизaк тaвaччyxy мaйди хaгиpи ypo 6a чoниби orao дoниcт... нaзвopaкyнoн 6a кaнopaи xaквaи дapc иcгoд(Бaдoeъ-yд-вaкoeъ, c.705). Бoз xaмoн Faлeвoж 6o Faливoжи дигap пapвoзкyнoн 6ap pyйи xaBo пaйдo шуд (872). Миpзo хaндaзaнoнбa 6of дapoмaд (1171). Дидaнд, ки шaхce нишacтaвy пoйxoи хyдoвeхтa Ba X,aзpaти Мaвдoнo иcтoдa, тaкя 6ap aco дopaд (624). Ифодaи муносибaти тaрз бо тобиши воситa Ba хдгату вaзъият:

Aфтoнy хeзoн хyдpo 6a ин чo pacoнидeм (488). Зaн-зaнoнy кaш-кaшoн ...pacидeм(1G3б). Мapдyм xaмa гиpëнy нoдoн . . .paфтaнд (932). Tapcoн дap кунчи хoнa нишacт (321). nopco acг, ки ин oтaшaфpYхтa Ba мaтoи caбзи xaзpaти мaхдyмиpo cyхтa (567).

Ифодaи муносибaти сaбaбию мaксaдй. Бa cифaти чузъи тобеи чунин ибopaxoи феъдй дap нacpи ин дaвpa зapфxoи иктибocии apaбй кopбacг шyдaaнд:

Иттифoкaн 6ap дapи oхтaхoнa мeгvзaштaм (9G5). Лoчapм oн пoдшoxи coxибкapaмpo 6a хaгиp гapoн oмaдa (83G). Taвъaн Ba paFбaтaн кaбyд нaмyд (800). .. .эъчoбaн..фapмoн дoд(824).

X,aнгoми тaxкики ин мacъaлa мaъдyм гapдид, ки ибopaxoи феъдие, ки тaвaccyти aлoкaи xaмpoxй тaшaккyд мeëбaнд 6a ду rypyx чyдo мeшaвaнд. Бa ^ухи aBBan ибopaxoe дoхид мeшaвaнд, ки Чyзъxoяшoн пaиxaм oмaдaaнд Ba 6a ^ухи дуюм бoшaд, ибopaxoe шoмид мeгapдaнд, ки дap бaйни Чyзъxoи ^opa вoжaxo мeтaвoнaнд чoйгиp шaвaнд.

Aß тaxдиди мaвoди гиpдoвapдaшyдa мaъдyм гapдид, ки дap тaшaккyди ибopaxoи феъдии aлoкaи xaмpoxй, мaхcycaн кoдибxoи пeшoянд+фeъл+иcм, пeшoянд+фeъд +чoнишин Ba пeшoянд +фeъл+зapф ниcбaт 6a дигap кoдибxoи феъдй cepиcтeъмoлaнд.

Хдмин тapик, aз нaтичaи тaxдиди мaвoди фapoxaмoмaдaбa хyдocae oмaдaн мумкин acn; ки ибopaxoи феъдие, ки тaвaccyти aлoкaи xaмpoxй тaшaккyл мeëбaнд, ифoдaгapи мyнocибaтxoи пypкyнaндaгй Ba xoлй мeбoшaнд. Orao дap бapoбapи тoбишxoи гvнoгyни мaънo шaклy кoлибxoи гyнoгvн дopaнд, ки тaвaccyти чyзъxo Ba вocитaxoи aлoкaи гpaммaтикй m^o мeшaвaнд.

И

АДАБИЁТ

1.Грамматика русского языка. АН СССР. Т.11. Синтаксис. Часть 1-2. М.,1960. -С.37-39.

2.Грамматикаи забони адабии дозираи точик. Ибора ва синтаксиси чумладои сода. Ч..2. Душанбе: Дониш, 1986.-372с.

З.Забони адабии дозираи точик. Синтаксис. к. 2. (Китоби дарсй барои факултетдои филологияи макгабдои олй). Нашри

дуюми такмилёфта.-Душанбе: Маориф, 1984.-327 с.

4.Мирзоев, А. Иборадои феъли замонй дар забони адабии дозираи точик / Мирзоев А.-Душанбе: Дониш, 1972, -252 с.

Сарчашма:

5.Зайниддин Махмуда Восифй. Бадоеъ-ул-вакоеъ» Ч,. 1-2. ( матни интикодй бо мукаддима ва тавзедоти А.Н.

Болдирев). М.,1961.

ГЛАГОЛЬНЫЕ СЛОВОСОЧЕТАНИЯ С СВЯЗЮ ПРИМИКАНИЯ В ТАДЖИКСКОЙ ПРОЗЫ XV-XVI вв

В данной статье всестороно анализируются отенки значения глагольных словосочетания со связью примиканием в прозы XV -XVl-го вв. Авторы указывают на различные отенки значения глаголов в глагольных словосочетаниях с связю примиканием, одновременно чётко определяют сравнительные признаки и количество употребления данных синтаксических единиц в прозы данного времени.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Анализ фактического материала показывает, что связью примиканием различные группы лексических единиц присоединяясь к глаголу создают глагольные словосочетания. Глагольные словосочетания со связью примиканием в писменных наследиях аназируемого периода охвативают один из больших синтаксических групп. Существуют много слов и словосочетания подчинившиеся глаголу без формального грамматического показателья В прозы XV -XV1 вв по грамматическим свойствам глагола такие лексико-грамматические группы слов как имя существительное, имя прилагателое, числительное, местоимение, причастие и др. лексемы присоединяясь связью примиканием обозначают различные синтаксичесикие отношения.

Ключевые слова: предлог, грамматическая связь, писменных наследиях связь примыкание, синтаксичесикие отношения отенки значения, глагольные словосочетания, связь слов, значение слова.

VERB PHRASES WITH THE PARATAXIS IN THE TAJIK HERITAGE OF XV -XVI CENTURIES

This article deals with shades of verb meanings in verbal phrases with the parataxis of the poetics of the XV -XVI centures.

An author pointing out the various shades of verb meanings in verbal phrases with similar combinations at the same time clearly defined the amount of use in the poetics of this time.

It was determined that different lexical groups of words are connected through parataxses and they creat veral phrases as well as. According to the review and analysis of the researcher the verbal phrases which are made by parataxis organize on of the largest syntactical groups. The amount of words and phrases that are connected without grammatical form to the verbs are enough. In the prose of the XV-XVI according to the grammatical peculiarities of the verb, mostly adverb, noun, numeral, pronoun, participle and different exspressions are connected through parataxisand denote various syntactic bonds.

Keywords: preposition, grammatical connection, connection connection, shades of meaning, verb phrases, linking words, the meaning of the word.

Сведения об авторах:

Гаффоров Абдушукур — кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикского языка и литературы, Таджикского государственного педагогического университета им. С.Айни. Тел.: (+992) 901063068; Электронный почта: qafforov@mail.ru

Рахматуллозода Сахидод Рахматулло - доктор филологических наук, член -корр Национальной академии наук Республики Таджикистан. Электронный почта: saxidodi@list.ru. Тел.: (+992) 919002178;

About the authors:

Gafforov A. - candidate of philological sciences, associate professor of the Department of Tajik Language and Literature, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini.Tel.: (+992) 901063068, E-mail: Qafforov@mail.ru

Rakhmatullozoda Sahidod Rakhmatullo - Doctor of Philology sciences, member -corr. of the Acfdemy of National Sciences of the Republic of Tajikistan. E-mail: saxidodi@list.ru. Phone.: (+992) 919002178;

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.