CC BY
11TURAKUL ZEHNI AND SOME PROBLEMS OF CONSTRUCTION OF THE TAJIK LANGUAGE IN 20-30 s OF THE XX CENTURY
In the 20-30s of the XX century there were great and crucial changes in the history of the Tajik literary language and Tajik culture. This event was due to the victory of the October revolution. The purpose and requirements of the Revolution were to make revolutionary changes in all spheres and layers ofpeople's lives. One of the most important goals of the Revolution was to bring about a General change in the sphere of culture and civilization. Therefore, the Cultural Revolution was considered among those areas necessary for transformation. In this vein, the alphabet, spelling and terminology of the Tajik literary language had to be considered. The scientific community of those times gathered around these issues, the result of which was presented at the First scientific and linguistic Congress of Tajikistan (A ugust 1930). One of the outstanding person of this time was T. Zehni, who contributed to the solution of some linguistic problems of the Tajik language
Keywords: T. Zehni, a construction of the language, the 20-30-th years of the twentieth century, the October revolution, the Cultural Revolution, language construction, the debate about literary language, spoken language, Bukhara and Samarkand dialects, etc.
Сведения об авторе:
Вахобов Толиб - доктор филологических наук, профессор кафедры таджикского языка, Худжандского государственного университета имени академика Б. Гафурова (Республика Таджикистан, городХуджанд), E-mail: [email protected]
About the author.
Vahobov Tolib - Doctor of Philological sciences, Professor of the Tajik Language Department, Khujand State University named after Academician B. Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujandcity), E-mail: [email protected]
ББК.83.3+84 точик 7-5 ХУСУСИЯТХОИ МАЪНОИИ ИБОРАХОИ ФЕЪЛИ ДАР ЗАБОНИ АДАБИИ ТО^ИК
Раффоров А.О.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Иборахои нахвиро на танхо аз руйи сохт ва воситаи грамматики, инчунин аз чихати маъно хам тахкж мекунанд. Мохияти грамматикии иборахои феълй махз дар ягонагии сохту маънои он зохир мегардад. Ташаккули иборахои феълй на фа^ат ба хусусиёти морфологии вожаи асосй ва калимаи тобеъ, инчунин ба хусусиёти лексикии онхо робитаи зич дорад, чунки хосияти лугавию грамматикии чузъхо яке аз омилхои асосии ташаккули ибора махсуб меёбад. Ин нуктаро аксари забоншиносон низ таъкид кардаанд. Дар ташкили ибора на фа^ат сохти морфологии калимахо, ки барои муносибат пайдо кардан воситаи муайяни ало^аи синтаксисй талаб мекунад, балки инчунин маънои лугавии калимахо низ ма^оми бузург дорад.
Бинобар ин хангоми тахкики иборахои феълии насри осори давраи мавриди назар ба эътибор гирифтани чихати маъноии чузъхои онхоро талаб менамояд, зеро иборахои феълй аломатхои ашё, ходисахо, чараёни во^еаву ходисахои мухити атрофи моро инъикос намуда, на фа^ат пайвастхои грамматикй, инчунин пайвасти лугавию маъной низ мебошанд.
Маънои лугавии вожахо омили мухими ало^аманд шудани чузхои иборахои феълй ва шарти асосии ифодаи муносибатхои гуногуни нахвй махсуб меёбанд. Бинобар ин хам иборахои феълй на танхо дар дохили чумла хамчун унсури сохти он, инчунин берун аз он хам хамчун вохиди лугавию семантикй омухта мешаванд.
Чузъхои иборахои феълй байни якдигар хамеша дар муносибати муайяни маъной мебошад, яъне маънои иборахои феълй аз маънои чузъхои он ба вучуд меояд. Хусусияти маънои нахвии байни чузъхо бештар ба маънои лугавии калимахои дохили ибораи феълй муайян мегардад.
Дар забони сарчашмахои хаттии асрхои XV-XVI доираи маънои феъл дар таркиби иборахои феълй нисбат ба хамаи хиссахои нущ фарохтар, дарачаи амалиётнокй ва муассирии он бештар аст, зеро дар сухан бештар фаъолй, характернокй ва муассирй бахшида, дар фахми кас оид ба ходисахо таассуроти пурра пайдо мекунад. Аз ин чихат иборахои феълй дар забони сарчашмахои хаттии ин давра гурухи калонеро ташкил карда, хамчун воситаи забонй ва услубй накщи мухим мебозанд.
Ин аст, ки муаллифони сарчашмахои хаттии давраи мавриди назар ба калимаву таркибхо ва иборахои феълй ахамияти махсус дода, шаклхоеро интихоб карда гирифтаанд, ки онхо нисбат ба хама вохидхои дигари забонй пуртаъсиртар, ба характери ходисахо мувофик;тар
мeбoшaнд.
Аз шниби дигap дap зaбoни capчaшмaхoи xaттии ин дaвpa ндабат ба пeшинa як дapaчa paвoнтap шyдaни coxтopи нахвии зaбoни адабй, coдa шyдaни тapзи бaëн ва бe cyxaнпapдoзиx,oи зиëдaтй айнан бaëн шyдaни фикp тopaфт nyppa, cyфтa ва caхeхтap гapдидaни шaклхo ва KOидaхoи нахвй аз хapвaк;тa дида бeштap кувват гиpифтa, дap амал 4opï мeшyд.
Пeш аз хама дap зaбoни адабии ин дaвpa, arap ycлyби мaxcycи кжcмe аз шакгада aлoхидapo ба инoбaт нaгиpeм, тapзи бaëни ne4 дap гоч вoбacтa ба ин ибopacoзию чyмлacoзихoи мypaккaби дyшвopфaхм, ки ба nyppa фахмидани фикp xaлaл pacoнaд, гашина бapин xapaктepнoк нaмeбoшaд.
Ибopacoзихo ва чyмлacoзихo аз pyrn ycyли мyкappapшyдaиcтoдaи coдaнaвиcй тopaфт paвoнy paвшaн шyдa, ба xиcлaтхoи ycлyбии зaбoни y^y^^an^ бeш аз пeш наздикй narçno мeкyнaд.Чyнин хoлaтpo мaxcycaн дap «Бaхopиcтoн»-и Aбдypaхмoни Чрмй (acpи XV) ва «Бaдoeъ-yл-вaкoeъ» и Зайниддин Махмуди Вocифй (XVI) мyшoхидa кapдaн мумкин аст.
Мoдoм, ки ибopaхoи фeълй вocитaи муэталифи aлoкa ва гypyххoи хapxeлaи лeкcикию гpaммaтикии вoжaхopo дap бap мeгиpaнд, вoбacтa ба мaьнoи лугавии кдоми (чyзъхoи) ибopaхoи фeьлй мyнocибaтхoи гушгуни нaхвиpo ифoдa мeнaмoянд.
Тахлили мaвoди capчaшмaхoи xaттии мaвpиди нaзap coбит coxт, ки дap тapкиби ибopaхoи фeълй acocaн мyнocибaтхoи хoлй (дeтepминaтивй) ва пypкyнaндaгй (oбьeктй) ба мyшoхидa мepacaд. Дap тapкиби ин навъи ибopaхoи фeьлй бoз тобиш^и зиëди мaьнo ба тaвpи oмexтa ифoдa шудаанд: Мacaлaн, мyнocибaти пypкyнaндaгй дap навбати xyд чунин тобиш^и мaьнopo фapo мeгиpaнд: а) маъши пypкyнaндaгй 6o тoбиши вocитa: 6o кopд зaминpo кoфтaн, дap ^гази xapиpй пeчoнидaн; мaьнoи пypкyнaндaгй 6o тобиши хaмpoхй: ба вай хaмpoх шудан, oмaдaн зaмoн дидан; маъши пypкyнaндaгй 6o тoбиши тaьинoт: ба F^rnAn^ Мухаммад гуфтан, аз Аб^алй пypcидaн, мaьнoи пypкyнaндaгй 6o тобиши ма^н: ба дapaxт бapoмaдaн ва гaйpa.
Мyнocибaти хoлшapхкyнaндaгй а) магоха: аз шaхp бapoмaдaн, дap axтaxoнa aндoxтaн; 6) зaмoн: дap як pp навиштан, тoбиcтoн oмaдaн; г) дapaчa: бeнихoят xypcaнд шудан, бeхaд гамгин гаштан; д) ca6a6: аз xyny^ ж бacтaн, аз ^pycrnrä бeмaхoл шудан ва aмcoли иш^
Х,амин тaвp, дap байни дж^ гypyххoи лугавию гpaммaтикии ибopaхoи capчaшмaхoи xaттии acpхoи XV- XVI ибopaхoи фeьлй хам аз p^ coxт ва хам аз p^ маъш навъи бoйтapин ва cepиcтeьмoлтapин ба шyмop мepaвaнд. Дoиpaи иcтифoдaи хам чузъи acocï (фeьл) ва хам чузъи тoбeь аз бoбaти хайати лугавй биcëp ваесъ мeбoшaд.
Дap зaбoншинocии точик ибopaхoи фeьлиpo аз нигохи ифoдaи мyнocибaтхoи нахвй ба xeлхo чyдo намуда, вoбacтa ба вocитaи aлoкa аз pyи coxrop ва мaьнo 6appacï кapдaни o^opo тaвcия дoдaaнд [6, c.36].
Иборахои феълии муносибати холи
Тахкжи и6opaхoи фбълии ифoдaкyнaндaи мyнocибaти хoлй ба нaзap гиpифтaни чихaтхoи мaьнoии чyзъхoи oнхopo низ талаб мeкyнaд, зepo мaьнoи лугавии кaлимaхo oмили мухими пaйвacт шудани чyзъхoи ибopa ва шapти acocии ифoдaи мyнocибaти гушгуни нахвй мeбoшaнд. Чyзъхoи ибopaхoи фeълй байни якдигap хaмeшa дap мyнocибaти муайяни мaьнoй мeбoшaнд, яьнe маъши ^opa аз мaьнoи чyзъхoи oн ба вучуд мeoяд. Xapaктepи мушшбати нахвии байни Чyзъхo бeштap ба маъши лугавии калиш^и дoxили ибopaхoи фeьлй муайян мeгapдaд. Инчунин дap ин ждома™ макрла ба маеъалаи тoбишхoи мaънoии пeшoяндхo ва xycycиятхoи зoхиpшaвии oнхo дap тapкиби ибopaхoи фeълй низ таваччухи дapкopй зoхиp шудааег.
Дap ифoдaи мyнocибaтхoи хoлй ба cифaти чузъи acocï acocaн фeълхoи хapaкaт, амал ва XOлaтy вазъият oмaдa, иcмхoи ифoдaкyнaндaи мафхуми мaкoн чун чузъи тoбeъ cypaт мeгиpaнд. Aзбacки дap дoиpaи ибopaхoи фeълии мyнocибaтхoи хoлй тoбишхoи гушгуни маъш мавчуданд, хap якe аз ин тoбишхoи мaънopo дap aлoхидaгй аз нaзap мeгyзapoнeм:
А) Ма^ни вoкeъ шудани фoил ë мaфъyлpo мeфaхмoнaд.
Ин крлиби ибopaхoи фeълй xeлe cepиcтeъмoл буда, чузъи acocm oнхo acocaн 6o фeълхoи хapaкaт, амал ва хapaкaтy вазъият ифoдa мeгapдaнд. Чузъи acocии фeъл вoбacтa ба тapзи ифoдaи ибopaи фeълй мeтaвoнaд мaънoхoи гyнoгyнpo ифoдa кунад. Мacaлaн, фeъли paфГaн ибopaхoи фeълии зиëдe мecoзaд, ки мaънoи мaкoнpo ифoдa мeкyнaнд, лeкин aкcapияти маъши ма^нй як xeл вoкeъ нaмeгapдaнд. Чyнoнчи, дap ибopaи аз Faзнин paфтaн-мaънoи мaкoни ибтидoи амал, то ба Тaбpиcтoн paфтaн -мaънoи ма^ни интихoи амал 6o тoбиши таъкидй, ба xoнa paфтaн мaкoни cyñ ва caмти амал ва дap ибopaи ба мeхмoнй paфтaн маъши макрад 6o тoбиши мaкoн якшя ифoдa гapдидaacт.
Рафтан-ба мaънoи ^тиА oгoзи амал: Чун Фиpдaвcй аз Faзнин paфт ба X,apï дap xoнaи Иcмoили BappoK -пиcapи Aзpaкй шoми мoх муша-фй буд чун тoлибoн бoзгaштaнд, Фиpдaвcй эмин шуд (4, c.466). Окибат фaкиp ва Мaвлoнo Aмиp Хуесйн ва пиcapи крзии Тoшкaнд ишзат талбида, мyтaвaччeхи Тoшкaнд шyдeм ва аз oн 4o ба Тypкиcтoн paфтeм [4, c.422].
Рафтан-ба маънои анчом ва интихои амал: Аз Хдей ба Tyc омад ва «Шщнома» -pü гиpифта, то ба Tабаpиcтон pафт [4, c.467].
Рафтан-макони cyñ ва cамти амал: Сиддик ба маcчид pафт xочаи канизакpо талабид [l, c.73]. Ман аз Самаpканд ба Бyxоpо мepафтам ва xамëнe даp вай х,азоp танга х,амpох, доштам [4, c.482]. _
Рафтан-маънои мак£ад бо тобиши макон: Аз гаpиби ywyp он ки шабe ба xонаи .oycre ба мexмонй pафт [4, c.467].
Даp наcpи давpаи тахкикшаванда ибоpах,ои фeълиe, ки маънои макони вок^ъ шyдани фоил ë мафъyлpо ифода намyдаанд, ба cифати чузъи агош чунин pypyx^ лyгавии фeъдхо мycтаъмаланд: фeъдxои мyшаxxаcи чжмонй ë амал (навиштан, задан, дyxтан, каштан, xондан...); фeълxои гyфтоpy нутк (гуфтан, cyxан каpдан, андeша каpдан, фикp каpдан...); фeълxои холат ва вазъият (интизоp шудан, ташвиш кашидан, cаpмо бypдан...); фбълхои амалу xоxиш ва комëбишавй (xоcтан, маелихат додан, галаба каpдан, илтимоc намудан, даъват намудан...); фeълxои xаpакат (pафтан,омадан, тоxтан, давидан...); фeълxои аpзишy чeнак (фypyxтан, cитонидан, xаpидан, андоза каpдан...) ва амcоли инхо. Маxcycан, доиpаи коpбypди фeълxои xаpакати pафтан, давидан, омадан, баpомадан, фаpомадан, pаcидан, баpгаштан, гypexтан, тоxтан, xазидан, шитофтан, даpомадан, даpоваpдан ба шфати чузъи аcоcии ибоpаxои фeълй даp наcpи ин давpа xeлe вагеъ аст. Даp таpкиби ин навъи ибоpаxо ба cифати чузъи тобeъ аcоcан иcмxо, чонишинхои шаxcй ва калимаxоe, ки ба вазифаи дом омадаанд, еepиcтeъмоланд.
Даp таpкиби ибоpаxои фeълй фeълxои xаpакат даp алока ба pавон гаpдидани амал ба cyïïe, cамтe чунин маънохо: xаpакат ба cyrn мукобил, xаpакат ба cyrn мукобил ва cамтxои .n^rap бо доштани фаpк даp cypати ^p^ он, xаpакат ба cyïïe, чонибe, xаpакат аз поëн ба боло, xаpакат аз боло ба поëн ва монанди инxоpо ифода мeкyнанд.
Фeъдxои xаpакат даp таpкиби ибоpаxои фeълй доpои xycycиятxои xоcи маъноиянд, яънe онхо ба ranp аз маънои мyкаppаpии xyд маънохои дигаppо низ ифода каpдаанд:
Омадан-ба маънои pафтан: Шоиpe ба таваккуи фоида ба даpи xонаи Маъни Зоида омад [l, c.70]. _
Гаштан/гаpдидан- ба маънои ба cамтe xаpакат каpдан: Либоcи доной бияфканду палоcи pаcвой пушид ва xалиъyлyзоp даp кучаву бозоpи Мадина мeгаpдид [1, c.61].
Баpчаcтан ба маънои зуд баpxоcтан: Аштаp аз чой баpчаcтy жтикбол каpд ва cалом гуфту даcт бycид [l, c. 82]
Тахлили маводи «Баxоpиcтон» ва «Бадоeъ-yл-вакоeъ» cобит cоxт, ки фeъли pаcидан даp таpкиби ибоpаxои фeълй ба гайp аз маънои мyкаppаpии xyд маънохои гyногyнpо ифода мeкаpдааcг:
Раcидан-ба маънои омадан, воpид шудан, вошл шудан: Даp ин cyxан буд, ки лашкаpиëн pаcида баp вай cалом гуфтанд [l, c. 5l].
Раcидан-ба маънои пайваcт шудан, тамоc ëфтан:
Мypид он аст, ки аз наxycт боp, ки xазpати хакрт нишон каоди ту тозад, то вай наpаcад, ба xeч чиз наëpомад ва ба xeч каc напаpдозад [l, c. l8].
Раcидан-ба маънои ба чойи таъиншуда омадан: Баъд аз панч pyз аз Бyxоpо мужда pаcид (БВ, c.346). Як pyзy як шаб ва як pyзи дж^ то шаб pоx бypиданд, то ба он ^ëp pаcиданд [1, c. 8l].
Раcидан-баpои таъкиди таъини ва итмоми амал: Чун ин газалдат ба итмом pаcид, маъpyз дошта шуд [4, c.329].
Рашдан-ба маънои баpобаp будан, ташкил додан: Ва даp даpyни он калъа чоxe эxдоc намуда буд, ки умкаш ба дувист газ pаcида буд [4, c.348].
Даp cаpчашмаxои xаттии ин давpа баxycyc фeъли бypдан даp таpкиби ибоpаxои фeълй вобаcта ба таpз, ycyл ва такозои ycлyб хангоми иcтифодабаpй баpобаpи маънои мyкаppаpии xyд (интикол додан) боз баpои ифодаи маънохои дигаp xeлe еepиcгeъмол аcт:
Bypa^- маънои ба вошта ë ба вошта чизe ë каеepо ба чойe интикол додан: Маxакpо cyxбати вай багоят xym омад ва ypо ба xона бypданд [4, c. 452]. X,офизpо ба чаноби Мавлавй мизаннаи ташаййю пайдо шуда, эшонpо ба xона бypда, маxбyc cоxтанд [4, c.73]. Шиблиpо каддаcалоxy таоло cиppyxy, шype афтод, ба бeмоpиcтон бypданд [1, c. 20].
Eypâ^- ба маънои кашидан: Ин мyppо бинeд, ки бо ин нотавонй боpepо бо ин гаpонй чун He^p^a? [1, c.160].
Бypдан-ба маънои ^p каpдан, аз миëн баpдоштан: Аз cамои ганояш pаxти хастй ба cаxpои нecтй бypд [1, c.61].
Бypдан-ба маънои гиpифтан, ба даст оваpдан, xоcил каpдан: Валлох, ин xeшиecг, ки cабаби он мeшавад, ки ман аз ту мepоc баpамy ту аз ман мepоc баpй [1, c. 108].
Даp забони «Бадоeъ-yл-вакоeъ» бошад, фeъли pаcидан бeштаp даp таpкиби ибоpаxои
фpaзeoлoгй вoмexypaд. Bocифй дap ин acap yнcypхoи зaбoн ва эчoдиëти дахнакии xaлк-идиoмaхo, зapбyлмacaлy мaкoлхo, ибopaхoи гушгуни aдaбиpo бeш аз гош иcтифoдa кapдa, вoбacтa ба му^^^аи идeявии acap oнpo ба тaвpи мaxcyc инкишoф ва такмил дoдaacт: Ва аз дacги зaxми пайпайи xaнчapи хaчpy алам кopд ба ycтyxoн pacидa [4, c.89].
Дap ифoдaи мaънoи мaкoн фeьлхoи зepин дap тapкиби ибopaхoи фeълй бeштap дap мaънoи мyкappapии xyд мaвpиди кopбypд Kapop гиpифтaaнд:
Рафтан- ба мaънoи хapaкaт кapдaн, paвoн шудан: Сиддик ба мacчид paфтa xoчaи ^pi^rn^o талабид [1, c.73].
Гузаштан-ба мaънoи аз чoйe гyзap кapдaн: .. ^ap кaнopи кyчaхoи Мадина мeгaштy 6ap дapи xoнa-xoнa мeгyзaшт[ 1, c.73]
Рашдан-ба мaънoи таъкиди таъинй ва итмoми амал: Нaмoзи xyфтaн буд, ки ба дapвoзaи Малик pacидeм [4, c. 112]. Чун ба наздикии Faзнин pacид, cyлтoнpo чaхop бoгe буд [4, c.456].
Дapoмaдaн- ба мaънoи paвoн шудани амал ба дoxили пpeдмeт: Ба бoзop дapoмaдa, гyлoмy канизаю ва acбoби зeбy зиннати xorn аз гилeмy миc ва аши базину лaчoм xapидaм [4, c.477].
Бapoмaдaн- ба мaънoи бoлo paфтaн, бoлo шудан: Оxиpи хap pyз ба бoм бapoмaдй ва pyñ ба oфтoб кapдй ва гуфтй [1, c. 23].
Фypyд рмадан- ба мaънoи пoëн oмaдaн, ба зep oмaдaн, дapoмaдaн: Аз брм фypyд oмaдa мyтaнaккиpвop ба Куфа дapoмaдaм ва хeч кacpo нaмeшинoxтaм, ки пeши вай пинхoн шавам (1, c. 565).
Гypexтaн-бa мaънoи фиpop кapдaн 6o cypъaт дyp шудан: Имтол аз вай гypexтaaм ва дap дoмaни давлати ин бyзypг oвexтaaм [1, c.158].
Ч,аетан- ба мaънoи яку якбopa, тeз, пapидa аз чoйe гузаштан: Рyбoхи бopикмиëн зуд аз cypoxe бapчacтy гypги бyзypгшикaм дap oн 4o махкам шуд [1, c. 151].
Бapoвapдaн- -ба маъши ба вocитaи кате paвoн шудани амал дap caтхи пpeдмeт: Миpзopo ба бoлoxoнae бapoвapдaнд, ceoшëнa буд [4,c. 1110] _
Aндoxтaн- ба мaънoи дoxил кapдaн, aндoxтaн: ypo пeши крзй бypдaнд ва шмаъкулии y ба cyбyт pacид, хoким ypo дacтy гapдaн баста дap oxтaxoнa aндoxтa... [4, c. 420]. М^ xoчaи мapo ба xape дap xoнa aндoxтa ва дapи oн xoнapo мукаффал coxтa ва хeч чихати oн маълум нecт [4, c.511].
Б) Чрй ва мавкщ вoкeъшaвй ва пахншавии амалу хoлaт
Дap capчaшмaхoи xan™ дaвpaи мaвpиди нaзap як гypyхи ибopaхoи фeълй чoй ва ма^ни вoкeъшaвй ва ë пахншавии амалу хoлaтpo ифoдa мeнaмoянд. Ба шфати чузъи тoбeъ acocaн иcмхoи ма^н ë ба мафхуми мaкoн aлoкaмaнд иcтифoдa шудаанд. Ибopaхoи фeълй нишoн мeдихaнд, ки фoил ба чoйe мeдapoяд ë oбъeктpo ба ма^ш мeбapaд. Ба cифaти чузъи acorn фeълхoи дapoмaдaн ва дapoвapдaн cypaт мeгиpaнд: дap xaймa дapoмaдaн [4, c.687], ба мaчлиc дapoмaдaн [4, c.651], дap xoнa дapoвapдaн [4, c.698], аз бoм фypyд oмaдaн [1, c.651], ба махфил дapoвapдaн [1, c.63], ва гaйpa. Миcoлхopo дap хайати чyмлaхo 6o фeъли acocï нишoн мeдихeм:
Дap o6 Дapoмaдa чун бapoмaдaм, oн лaълпopapo нaëфтaм [4, c.474]. Эшoнpo ба caйpyгaшт aapobapga^ [4, c.1119]. Мapo ба махфили xyд дapoвapдaнд [1, c.63].
Дap «Бaхopиcтoн» фбъли дapoмaдaн дap тapкиби ибopaхoи фeълй ба маъши paхcипop шудан низ мустаъмал аст:
Чрмаи xyд бapгиpифтaндy ба Aлишep пaйвacтaм ва хap ду caвop шyдeмy дap poх дapoмaдeм [1, c.72].
Дap нacpи xaттии ин дaвpa фeъли бapoмaдaн ба маъши бoлo paфтaн, баланд шудан мaвpиди иcтифoдa Kapop гиpифтaacт. Албатта, дap ин хoлaт пeшвaнди 6ap бapoи ифoдaи мaънoи хapaкaт ба бoлo xизмaт кapдaacт. Ин нукта дap «Гpaммaтикaи зaбoни адабии хoзиpaи точик» низ ишopa шyдaacт: «Пpeфикcи 6ap мaънoи ба бoлo, 6epyn, 6ap, caтх ва e^o хapaкaт дoштaнpo ба вучуд мeoвapд [3, с.228].
Мухаккики тaъpиxи зaбoн Д. Саймиддишв 6ap oн аквдааст, ки «пeшвaнди abar-хapaкaт ë амал ба дapoз ва ë бoлo, ба pym чизe ва ë наздик шудан ба чизe»-po ифopдa мeкyнaд>>[7, 153].
Бapoмaдaн- ба мaънoи бoлo paфтaн, баланд шудан: .. .o^p хap pyз ба бoм бapoмaдй ва pyñ ба oфтoб кapдй ва гуфтй [1, c.23]. Ба минбap бapoмaдa вай 6ace фаесх буд ва гуфт [1, c.42].
Дap зaбoни «Бaдoeъ-yл-вaкoeъ» низ ибopaхoи фeълиe, ки чузъи acocm oнхo 6o фeъли бapoмaдaн мaънoи бoлo paфтaн, баланд шyдaнpo ифoдa кapдaacт, xeлe фapoвoн ба кop paфтaacт: Ба брлри oн кух бapoмaдa дapyни oн xoнa дaвидeм, дидeм, ки ду кае дap кунчи xoнa нишастаанд [4, c.1082]. Нoгoх шaxce 6ap pyfe фapши aйвoн бapoмaдa, 6ap пacи дapи гунбад oмaд [4, c.1039].
Мaвoди фapoхaмoвapдa coбит намуд, ки бapoи ифoдaи мaънoи ма^н 6o тoбиши paвoн шудан, 6ap caтхи амал фeъли нихoдaн дap тapкиби ибopaхoи фeълй ба шфати чузъи acocï cepиcгeъмoл acт.
Нихрдан-ба мaънoи гузаштан: Чун oн мaдeх ба oxиp pacид, xoчa oн apмaкpo пeши фaкиp
нихода фармуданд [4, с.65]. Сар дар пойи ман нихода хар кучо менишастам (4, с.98). Рузе Чиполшохи хинди кафаси он тутиро дар пеши худ нихода буду бо вай гуфтушунид менамуд [4, 796]. _ _
Дар «Бахористон» дар шакли таркибии номй руй ниходан ба маънои ба самте рафтан, харакат кардан, равон шудан ва дар шакли таркибии ру дар гурез ниходан ба маънои аз тарс майли босуръат рафтан аз назди касе ё чизе мустаъмал будааст:
Ногох богбон огох шуд: чубдасте бардошту руй бар эшон нихода [1, с.151]. Аз вай дахон кушодан хамон буду рубох ру ба гурез ниходан хамон [ 1, с.164].
Дар як гурух иборахо феълхои ифодакунандаи амал ба сифати чузъи асосй омада, исмхои мафхуми макон чун чузъи тобеъ кароргох ё макони фоил (ё мафъул)-ро мефахмонад:
Ва пинхон аз вай касеро хамрохи вай ба Мадина фиристоданд [4, с. 62]. Аз бом фуруд омадаму мутанаккирвор ба Куфа даромадам [1, с.1024].
Маро ба манзили худ даровард [1, с.63]. Дар ин рузхо аз Шахрисабз омада ва дар Пули Сафед мебошад [4, с.196].
Доираи истифодаи феъли нишастан дар таркиби иборахои феълй хеле васеъ аст. Дар сарчашмахои хаттии ин давра феъли нишастан асосан ба маънои соф макони истифода шудааст:
Чун ду фарсанг аз шахр баромадам, бар лаби обе дар сояи дарахте нишаста, таом мехурдам [4, с. 255]. Пеш аз ин [ ман] ба ду руз дидам, ки Мавлоно Порсо дар пеши Мавлоно Фасех нишаста буду бо хам гуфтугуй доштанду ханда мекарданд [4, с.579]. Дар он хавлй даромадем, дидем, ки дар суфа шахсе нишаста дар гояти азамат [4, с. 1132]. Бархосту силох баст ва дар хонаи зин нишаст [1, с.72].
Исми пеш, ки аслан дорои маънои масоха мебошад, дар иборахои феълй маънои маконро нишон дода метавонад. Махсусан, дар чумла вобаста ба маънои лугавии феъл маънои маконии ибораи феълй барчаста намоён мешавад. Чунин холатро дар «Бахористон» мушохида кардан мумкин аст: Аъробй пеш нишаста ва даст дароз кард [1, с.72].
Феъли нишастан дар таркиби иборахои феълй дар шакли феъли гузаранда нишондан маънои давомияту амалу холи касро ифода кардааст:
Убайдуллохон чаноби Кучкунчихонро бар тахти хонй нишонда, пеши у сар фуруд овард [4, с.47].
Дар забони адабии хозираи точик маънои аслии феъли нишастан дар шаклхои замонии феъли таркибй хеле суст шуда, чун феъли ёридиханда давомнокии амалро мефахмонад ва мохиятан ба феъли ёридихандаи истодан наздик мебошад. Бо ёрии ин феъл бештар холату вазъияти фоил ифода меёбад [5, с. 230].
Хулоса омухтани хусусиятхои маъноии иборахои феълй дар забони адабии точик ахамияти бузург дорад. Тахкики хаматарафаи хусусиятхои маъноии ин навъи иборахо махсусан аз он чихат зарур ва муфид аст, ки вай барои халли чукури як катор масъалахои дигари грамматикаи забони точикй мусоидат хохад кард.
АДАБИЁТ
1. Абдурахмони Ч,омй. Бахористон (нашри интикодй). - М.: Наука, 1987. - 200 с.
2. Гулназарова Ж. Таснифоти маъноии феъл дар «Бахористон»-и Абдурахмони Ч,омй. Душанбе: Шучоиён, 2011.-168 с.
3. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Чилди 1. - Душанбе: Дониш, 1985. -С. 231 - 235.
4. Зайниддин Махмуди Восифй. «Бадоеъ-ул-вакоеъ»-и (матни интикодй). Ч. 1-2. - М., 1961-1351 с.
5. Маъсумй Н. Асархои мунтахаб. Ч. 2. - Душанбе: Ирфон, 1980. - 347 с.
6. Мирзоев А. Иборахои феълии замонй дар забони адабии хозираи точик. Душанбе: - Дониш, 1972.-241 с.
7. Саймиддинов Д. Вожашиносии забони форсии миёна. - Душанбе, 2001. - 310с.
ОСОБЕННОСТИ ЗНАЧЕНИЯ ГЛАГОЛЬНЫХ СЛОВОСОЧЕТАНИЙ В ТАДЖИКСКОМ ЛИТЕРАТУРНОМ ЯЗЫКЕ
В статье рассматриваются особенности значения глагольных словосочетаний в. «Бахористон» Абдурахмана Джами и «Бадоеъ-ул вакоеъ» Зайниддина Махмуда Восифи -они классифицируя лексико- семантически, а также всесторонне анализироаны особенности глагольных словосочетаний.
Ключевые слова: значение, лексика, глагольное словосочетание, грамматическая связь, письменный источник, синтаксические отношения.
THE PECULIARITIES OF THE MEANING OF VERB COLLOCATION IN THE TAJIK LITERATURE LANGUAGE The peculiarities of the meaning of verbs within verb collocation of «Bahoriston» of Abdurahmon Jomiand «Badoe' -ul- vaqoe'» of Zainiddin Mahmudi Vosifi. Lexical and semantic peculiarities of verb
collocation and their classification are also reviwed in this article as well as.
Keywords: meaning, lexis, verb collocation, grammatical bond, written sourse, syntactic relation.
Сведение об авторе:
Гафоров А.О. - кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикского языка и литературы Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни. Тел. (+992) 901063068
About author:
Ghaforov A.O. - Associate Professor in the Department of Tajik Philology, TSPU named after Sadriddin Aini, Phone: ( +992) 901063068
НОМВОЖАХОИ ИФОДАГАРИ РАНГХО ДАР «ХАМСА»-И ХДКИМ НИЗОМИИ ГАНЧДВИ (ДАР МИСОЛИ РАНГХОИ АСИЛИ КАБУД, САБЗ, ЗАРД, САФЕД)
БобоцоноваД.
Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Г.Гафуров
Тавре ки дар яке аз маколахои пешини хеш иброз намудем, Низомии Ганчавй дар истифодаи вожахои ифодакунандаи рангхо камназир буда, онхоро бо махорати том мавриди истифода карор медихад. Тахлили вожахои ифодагари рангхо моро ба хулосае расонид, ки онхоро ба ду гурухи калон дастабандй кунем: калимахои ифодагари рангхои асил, аз кабили сурх, сиёх, зард, сабз, сафед, кабуд ва рангхои фаръй, мучалло ё рангй. Баъзехо ба гурухи аввал ранги бунафшро низ ворид месозанд [16, с.5]. Дар «Фарханги забони точикй» вожаи «банафЩ/бунафш/бинафш» ба таври зайл тафсир ёфтааст: «ранги обии баланд, ранги гули бунафша; нилгун, кабудранг: Ба гирд-андараш зарду сурху бунафш, Зи хар гунае баркашида дирафш (Фирдавсй) [14, ч.1, с.138]. Мавриди тазаккур аст, ки бунафш ба маънии кабуд, кабудранг истифода шуда, табиатан он хамрадифи кабудранг аст. Х,амин вожа дар «Бурхони котеъ» ва «Еиёс-ул-лугот» ба маънии «осмонранг» [9, ч.4, с.308] ва «кабудранг ва нилгун» [7, ч.1, с.143] тафсир ёфтааст. Дар «Фарханги форсй»-и Муин тафсири бунафш хеле чолиб аст: «бунафш ранге аст фаръй, ки аз таркиби ду ранги аслй: кирмизй ва обй ба даст меояд» [8, с.189]. Ин вожа дар ашъори устод Рудакй дар шакли «бунафша» омада, номи гиёх мебошад ва А.Нуров муаллифи «Фарханги ашъори Рудакй» онро ба таври зер шарх додааст: Бунафша а-Ац. як навъ гиёхи кутохкад, ки дорои гулхои хурди бунафш ё обй ё зардранг мебошад; дар бахор аз хама гулхо пеш мешукуфад: Бунафшахои тарй хайл-хайл сар баркард, Чу оташе, ки ба гугирд бардавид кабуд [12, с.62]. Агар хулоса кунем, ранги бунафш на ранги асосй, тавре ки баъзехо (масалан, К.Шукурова) мепиндоранд, балки ранги фаръй ё дорои чанд чило (мучалло), аз чумла кабудранг, обй ё кирмизй мебошад. Аз ин ру, эътирофи мавчудияти шаш ранги асосй ба хакикат мувофик аст. Акнун дар зер атрофи чанд ранги асосй ва вожахои ифодагари онхо баррасии хешро манзур мегардонем.
Вожахои ифодагари ранги кабуд ва рангхои фаръй ё мучаллои мансуби он. Кабуд. Гашта хар як ба руи у шодон, Рузаке чанд зери чархи кабуд [3, с.228]. Ранги кабуд яке аз рангхои асосй ба шумор меравад ва вожаи ифодагари он аз руи мансубияти забониаш калимаи аслии точикй ба шумор меравад. Ин вожа дар забони курдй kew (обй), мозандаронй kau, gav, gaiv, килкй kabud, ишкошимй kabut (обй) [9, ч.3, с.1589], точикй kabud, дарй kabud, форсии муосир kabud ва гайрахо. Дар «Еиёс-ул-лугот» ва «Бурхони котеъ» ба маънии нилгун тафсир ёфтааст [7, ч.2, с.160]. Тафсири «ФЗТ» андаке васеътар аст: 1. нилй, осмонй, лочвардй (ранг): То навбахор сабз бувад, осмон - кабуд, То лола соя чуяд, нилуфар офтоб (Анварй); 2. хокистарй, хокистарранг [14, ч.1, с.524].
Дар «Хамса» рузи чоршанбе Бахром дар гунбади пирузранг ба духтари подшохи икдими панчум мехмон мешавад ва аз забони зеборухи ин манзил ба шунидани афсона мувочех мешавад. Ранги гунбади иклими панчум пирузранг буда, тибки тафсири «ФЗТ»: ва ранги пируза, пирузагун, кабудранг, осмонранг [14, ч.2, с.64] маъноро доро будааст. Пирузранг калимаи мураккаб буда, дар заминаи усули калимасозии факки изофат аз ранги пируза шакл гирифтааст. Калимахои кабудранг, осмонранг, ки дар тафсири «ФЗТ» омадаанд, низ махсули хамин усули калимасозй мебошанд.
Дар манзумахои «Хамса» як гурух калимахои мураккаб, аз кабили кабудй [2, с.104; 6, с.116], лочвард [4, с.72; 4, с.51; 6, с.375], нилуфарй [6, с.168], нилуфар [6, с.68], алмосгун [6, с.105], алмосранг [6, с.262], нимазрак [6, с.193], нилгун [6, с.313], нил [6, с.63], симобранг [3, с.36; 4, с.87], фирузаранг [4, с.42], азракй [3, с.71], миноранг [3, с.221], азрак [3, с.122; 3, с.253; 3, с.325], минуранг [3, с.242] ва гайра чун хамрадифони вожаи кабуд барои ифодаи ин ранг мавриди истифода карор гирифта, шоир бо як услуби ба худ хос аз такрори истифодаи вожаи кабуд гурез намудааст. Вай бо ин
