Научная статья на тему 'ИБН СИНОНИНГ ФАЛСАФИЙ АСАРЛАРИДА ИНСОН КАМОЛОТИ'

ИБН СИНОНИНГ ФАЛСАФИЙ АСАРЛАРИДА ИНСОН КАМОЛОТИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
дунёқараш / борлиқ / Ишқ рисоласи / гўзаллик / хунуклик / бағрикенглик / тана / рух / рухий камолот / маънавий юксалиш. / worldview / existence / love treatise / beauty / ugliness / tolerance / body / soul / spiritual maturity / spiritual growth.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Юлдашева, Л.С., Абдураимов, Ж.

Ушбу мақолада буюк Шарқ мутафаккири Абу Али ибн Синонинг нодир асарларида инсон камолоти, маданияти ва фалсафий мулохазасини юксалтириш каби масалалари ёритилган. Бугунги кундаги таълим соҳасидаги ислоҳатлар аждодларимиз ижодини ҳар томонлама чуқур изланишларга даъват этиб, миллий маънавий қадриятларимиз салмоғини юксалтирмоқда. Жумладан, Абу Али ибн Сино фалсафий мероси кўпқиррали бўлиб, уларни ўзаро қиёсий ўрганиш фуқаролик жамияти асослари яратилаётган ҳозирги тарихий босқичларда муҳим аҳамият касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HUMAN PERFECTION IN IBN SINA'S PHILOSOPHICAL WORKS

In this article, the great Eastern thinker Abu Ali ibn Sina's rare works highlight the issues of human perfection, culture and raising philosophical reasoning. Today's reforms in the field of education encourage the creativity of our forefathers to be deeply researched in every way and raise the weight of our national spiritual values. In particular, the philosophical heritage of Abu Ali ibn Sina is multifaceted, and their comparative study is of great importance in the current historical stages when the foundations of civil society are being created.

Текст научной работы на тему «ИБН СИНОНИНГ ФАЛСАФИЙ АСАРЛАРИДА ИНСОН КАМОЛОТИ»

ИБН СИНОНИНГ ФАЛСАФИЙ АСАРЛАРИДА ИНСОН КАМОЛОТИ

Юлдашева Л.С.

Тошкент Давлат стоматология институти доценти

Абдураимов Ж.

1-курс Стоматология факультети талабаси

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада буюк Шарц мутафаккири Абу Али ибн Синонинг нодир асарларида инсон камолоти, маданияти ва фалсафий мулохазасини юксалтириш каби масалалари ёритилган. Бугунги кундаги таълим соуасидаги ислоуатлар аждодларимиз ижодини уар томонлама чуцур изланишларга даъват этиб, миллий маънавий цадриятларимиз салмогини юксалтирмоцда. Жумладан, Абу Али ибн Сино фалсафий мероси купциррали булиб, уларни узаро циёсий урганиш фуцаролик жамияти асослари яратилаётган уозирги тарихий босцичларда мууим ауамият касб этади.

Калит сузлари: дунёцараш, борлиц, Ишц рисоласи, гузаллик, хунуклик, базрикенглик, тана, рух, рухий камолот, маънавий юксалиш.

ABSTRACT

In this article, the great Eastern thinker Abu Ali ibn Sina's rare works highlight the issues of human perfection, culture and raising philosophical reasoning. Today's reforms in the field of education encourage the creativity of our forefathers to be deeply researched in every way and raise the weight of our national spiritual values. In particular, the philosophical heritage of Abu Ali ibn Sina is multifaceted, and their comparative study is of great importance in the current historical stages when the foundations of civil society are being created.

Key words: worldview, existence, love treatise, beauty, ugliness, tolerance, body, soul, spiritual maturity, spiritual growth.

КИРИШ

Жадал равишда олиб борилаётган ислохатлар таълим сохасида хам уз самарасини курсатмокда Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев узининг маърузаларида, буюк аждодаларимизнинг илмий -маънавий меросини урганиш хам карз хам фарздир. Ёшларимизни аждодларимизга муносиб баркамол авлод килиб тарбиялаш бизларнинг энг улуг вазифаларимиздан

133

www.birunijournal .uz

хисобланади, деб таъкидлаган. ...агар жамият хаётининг танаси иктисодиёт булса, жони ва рухи маънавиятдир"1.

"Шифо-ар раис" номи билан машхур булган Ислом оламининг машхур мутафаккири, файласуфи ва комусий алломаси Абу Али ибн Синонинг хаёти ва фаолияти бугунги ёш авлода алохида гурур ва эхтиром туйгуларини уйготади. Илмий тадкикот ишларини 16 ёшида бошлаган бу улуг зот уз умри давомида 450 дан ортик асар яратди. Уларнинг аксарияти аввало тиббиёт ва фалсафа, шунингдек, мантик, кимё, физика, астрономия, математика, мусика, адабиёт, тилшунослик сохаларига багишланган. Леонардо да Винчи, Микеланжело, Фрэнсис Бэкон ва бошка куплаб Гарб файласуф-олимлари унинг асарларини укиб, хайратга тушганлар.

МЕТОДЛАР.

Унинг фалсафий дунёкараши, борлик, билиш, кадрият хакидаги илмий билиши, инсон рухи, табиати, характери, мижозлар хакидаги тиббий карашлари умумбашарий ахамият касб этади. Аллома ижодига, унинг яратган беназир фалсафий мазмундаги асарларининг тадкики мамлакатимизда, бевосита миллий гоя таргиботи, ёшларда ватанпарварлик, юртпарварлик, яратувчанлик кайфияти, тарбияси, умуминсоний характердаги маданиятини, фалсафий мулохазасини юксалтиришда мухим назарий ва амалий ахамият касб этмокда. Ибн Синонинг ижтимоий идеал хакидаги борликга нисбатан ва тасаввурий карашлари унинг "Соломон ва Ибсол", "Тайр киссаси", "Тиб конунлари" асарларида килинади. Биз асосан мутафаккирнинг "Тайр киссаси"нинг мазмуни, фалсафий мохияти хакида фикр юритамиз. Ибн Синонинг фалсафий киссаларидан бири булган бу асар илмий мукаммаллиги ва баён килган фикрлар теранлиги билан ажралиб туради. Бу асарнинг ботиний маьноларини яхши тушуниш учун алломанинг "Ат-танбех вал-ишорат" асарида айтилган айрим мулохазалар билан якиндан танишиб чикиш максадга мувофикдир. Аллома асарининг еттинчи боби "Рухнинг танадан ажралиши" деб аталади. Ушбу бобда Ибн Сино такидлайдики, яъни "Жахонда турли жонли мавжудотларнинг холатларида курилган (ва куриладиган) меёрдан ошик ховликиш, эхтирос ва газабга берилиш сабабли инсонинг охиратдаги хаёти хакида нотугри тасаввурлар пайдо булади. Лекин, бундай холатдаги одамлар жамиятда озчиликни ташкил этади. Тангри таоло шундай сабабларга кура

1 Ш.М.Мирзиёев Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз.

Т.Узбекистон 1-жилд. 2017

134

www.birunijournal .uz

ёмонлик килиб яшовчиларни, буларнинг такдирига шулар ёзилганлигини яхши билади ва хамда уларни вактинча тинч куяди. Алломанинг кайд килишича, инсон узининг онги билан яхши тушиниши даркор. Асарда таъкидланадики: -Эхтимол, сенда бундай савол тугилади. Купчилик одамлар жахолатга, эхтиросларга ва газабга берилгандир. Нега бундай одамларни камчилик деб уйлайдилар? Мутафаккир бунга жавобан инсон танаси, уч хил холатда булишини билдиради. Биринчиси, уз гузаллиги ва согломлиги жихатидан энг яхши холат. Иккинчиси, гузаллиги ва согломлиги етишмаган холат. Учинчиси, хунуклик ва беморлик холати. Биринчи ва иккинчи турдаги одамлар бу дунёда тулик ёки кисман бахтиёрликка ва согломликка эришадилар" Шундан сунг Ибн Сино бу одамларнинг рухи хам уч турли мазмунда эканлигини такидлайди: Биринчидан, аклий, маьнавий фазилатлар сохиби булган инсонлар булиб улар олий бахт-саодатга эришадилар. Иккинчидан, аклли, маьнавий фазилатларга эга эмас, лекин билимсизлиги унинг охиратига зарар келтирмайдиган одамлар. Булар (бошкаларга ёмонлик килмагани учун) охиратда сог-саломат буладилар. Учинчидан, рухи соглом , учрайдиган одамлар. Булардан уртадагилар яъни иккинчи гурух таркибига кирадиганлар яхшилик, сахийлик килмайдиган, ёмонлик хам килмайдиганлар жамиятда купчиликни ташкил этади. Ибн Синонинг замондоши аллома Мухаммад Газзолийнинг бу сохада масалага оид фалсафий фикрлари бутунлай бошкачадир. Муаллиф "Кимиёи саодат" асарида олтин, дур, гавхар кам учраб, кум-шагал куп учраганидай, нодир инсонлар кам, жун, саёз, ёмон одамлар эса купчиликдир деб такидлайди. Ибн Сино фалсафий карашларда тушинтирадики, "Инсон дегани" еб туймаслиги, очкузлиги сабабли турли касалликлар билан жазолангани каби, инсон рухи хам гунохлари, нуксонлари учун (хар икки дунёда) жазоланади. Жумладан Ибн Синонинг "Ат-Танбех вал-ишорат" асарида айтган куйидаги фикрлари жуда кизикарлидир. "-Авом, илмсиз одамлардан бирига насихат килиб айтамизки, сиз аёллар билан кушилишни (шахватини), ширин таомларини энг яхши лаззат деб уйлайсиз лекин, шуни билинки, оддий шахмат уйинида ютиб чиккан одам учун бу галаба аёлларга кушилишдан ва ширин овкатдан хам хузурлирокдир. Аллома такидлайдики, бошка бир одам халол яшашни ва мансаб, хокимиятини шахват ва ширин таомдан лаззатлирок деб билади. Сахий одамлар хам бировга бир нарса совга килсалар хайвоний майл-истакни кондиришдан кура купрок лаззатланадилар. Мард, олижаноб инсон халоллик, ор-номусни саклаш олдида очлик ва ташналикни арзимас нарса деб билади. Такидлаш лозимки, Ибн Синонинг УЗФА Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик институти хазинасида сакланаётган "Саламон ва Ибсол" киссаси билан Б. Шидфар тахлил

135

www.birunijournal .uz

килган, шархлаган "Саламон ва Абсол" киссаси ахлокий - фалсафий гояси жихатидан ухшаш булсада сюжети ва кахрамонлари бир бирдан жиддий фарк килади. Тошкентдаги шаркшунослик институти нусхасида Ибсол ва Саламон акаукалар сифатида тасвирланганлар. Маликанинг исми айтилмаган. Унинг ахлоксизлиги, жиноий килмишлари, шахватпарастлиги хар икки вариантда хам катъий кораланади. Лекин идеал ижобий образ - сиймо Ибсол нима учундир Германиялик шаркшунос Б. Шидфар топган нусхада маликанинг исми Абсолга айланган. Саламон урнида Б. Шидфар вариантида Рум подшохи Германус булиб, булар энди ака-ука эмас, ота-угил сифатида тасвирланган. Атокли шаркшунос олим Абдусодик Ирисов асарнинг Тошкент шахридаги нусхаси хакида бундай ёзган эди: "Бу асар сунгги йилларгача Гарбу Шаркнинг файласуф олимларига маълум булмай келди. Файласуфлар асарни йуколиб кетган деб уйлардилар. Баъзи манбашунос олимлар эса Ибн Сино бу асар сюжетини узидан олдинрок утган Хунайин ибн Исхокнинг юнончадан таржима килган "Саламон ва Ибсол" киссасидан олган деб хисоблаганлар. УЗФА Шаркшунослик институтида (кулёзмалар) фондида сакланаётган бу асар чалкаш фикрларга бархам бериб, Ибн Синонинг оргинал асари ва алломанинг каламига мансублигини исботлади. Бу асарда ака-ука, Саламон ва Ибсол хакида хикоя килинади. Ибсол акаси кулида тарбияланади. Лекин уни янгаси севиб колиб, мухаббат изхор килади. Ибсол узини алокасиз булиб куринишдан куркиб ундан узокрок олиб юради. Лекин аёл унга якинлашмокчи булади, аммо максадига эриша олмагач Ибсолга синглисини бериб, ниятини амалга оширмокчи булади. Туй кечгаси чимилдикка коронгуда билдирмай, синглиси урнига узи кириб ётиб олади. Лекин Ибсол хотинининг макрини сезиб колиб, ундан кутилиш учун урушга жунаб кетади. Жангдан кайтгандан кейин малика Ибсолни ошпаз оркали захар бериб улдиради. Аммо маликанинг сири очилиб колади. Натижада ундан газабланган Подшох маликага хам захар бериб улдиради. Бу икки асарнинг сунги сюжеити бир бирдан жиддий фаркланади. -Хдётда инсон учун икки йул бор. Биринчиси, инсонга ато килинган акл заковат етакчилигида маънавий юксакликларга чикиш, иккинчиси, салбий хиссиётларга берилиб, ахлокий жихатдан тубанликларга кулаш. Сенга фикрим тушунарли булиши учун хакикатни мохиятини билишинг учун хиссиётлар оламидан мисол келтираман. Бизнинг хумоюн даргохимизга якин булишни хохловчи инсонлар адолатли ва окил одамлардир. Бундай (одил ва окил) одамлар жисмоний кучларини, бази имкониятларни тог чуккисидаги адолат хакикат тимсоли булган нурга якинлашиш учун сарфлайди. Бу одамларнинг Ушбу нурга якинлашганлиги аломати яъни белгиси шуки, уларга табиатнинг, борликнинг

136

www.birunijournal .uz

барча сирлари очилади. Бундай холат инсоннинг маънавий юксалишидаги унинг камолотининг биринчи, куйи боскичидир. Узларининг самарали харакати билан маънавий камолотнинг уртача боскичига етишганлар осмондан тушаётган (тажаллий) оламшумул голиб нурни курадилар. Энг юкори боскичга етишганлар эса (табиат ва рухий) оламдаги барча мавжудотларнинг мохиятини, хакикатини ва адолатини мазмунини тулик била оладилар. Асарда такидланадики, агар сен доимо хотининг айтганларингга итоат килиб, кулок соладиган булишини истасанг, юксак интилишлардан айриласан, хакикатга етиш йулинг узоклашади, йул озигинг (савоб, хайрли ишларинг) хам тугайди. Лекин, агар сен хакикий эркаклардай (мард инсонлардай) узингга юксак ниятлар йулини очишни истасанг, мана бу фохиша Абсолдан кунгилингни узгин, у билан якин булиш сенга ярашмайди. Агар мард булиб, ундан (шахват, фохишабозликдан) узоклашсанг, совчи булиб, сенга шундай маъшукани топиб бераманки, у сенга тоабад вафодор, содик ёр булгай. Асарда тасвирланишича, Саламон подишох отасининг панд-насихатига кулок солмайди, севгилиси Абсолдан воз кечмайди. Маъшукаси Саламонга "Бу ёлгон гапларга кулок солма, отанг сенга насихат ва дук-

пуписа килиб, хаёт лаззатларидан воз кечишингни хохлайди" дейди. Аммо подшох угли Саламон оиласининг панд насихатларига амал килмай, кайсарлик килиб севгилиси билан учрашаверади. Подшох углини бундай гунохдан куткариш учун канизак Абсолни улдиришга карор килади. Давлат бошлигининг кароридан огох булган Саламон ва Абсол Магриб тарафлардаги денгиз оркасидаги худудга кочадилар. Муаллифнинг мазкур фалсафий киссасида аллегория - мажоз, рамзий маьнолар яширинган. Файласуф тадкикотчилар (Саид Нафисий, Б. Шидфар, Абдусодик Ирисов) фикрича, бу асарда подшох образи - Акл тимсоли, Саламон камолот изловчи толиб - солик, йуловчи, Абсол - инсоннинг жисмоний (маълум маънода хайвоний) майл - истаклардир. Магриб эса, Шарк файласуфлари назарида - кунботар, Акл куёшининг ботишини, яъни сунишини ифодалайди. Ибн Сино "Х,айй ибн Якзон" ("Уйгок угли Тирик") асарида хам Магриб хакида бундай ёзган эди: Магрибнинг энг узок жойида катта ва иссик бир денгиз бор. Уни Тангри китобида " Айн -ул -хамиатан" - иссик чашма деб юритилади. Куёш унинг якинида ботади. Бу денгиз бенихоя хароб бир мамлакатдан бошланади. Турли томонлардан мусофирлар келиб, уни обод килиб турадилар. У ерларни доимий коронгулик эгаллаб туради. Мусофирлар у ерга куёш ботганида керак булади, деб бир озгина ёруглик олиб борадилар. У ернинг тупроги шур булади. Бориб куним булиб колганлар арик казиб, обод киладилар, бинолар куриб кучатлар

137

www.birunijournal .uz

утказадилар. Бошка бирлари иморат соладилар, кейин у бинолар кулайди, уни яна тиклашади, тагин бузилади. Ибн Синонинг бу сирли, мажозий сузлари фалсафий тадкикотларда етарлича изох берилмаган ва шархини топмаган. Атокли шаркшунос А. Ирисов ушбу холат ва мавжуд вокеаликнинг мохиятини изохлашга мушохада килишга харакат килган. Унинг фикрича, асарда айтилган "Иссик чашма"нинг таркиби модда, материядан иборатдир. Муаллиф куёшнинг чашма якинида ботишини модданинг шаклга кириши яъни бошка шакилга айланиши деб изохлайди. Бизнингча, бу изохга аниклик киритиш лозим. Агар "Иссик чашма" - модда, материянинг намоён булиши булса, унинг якинида куёшнинг ботиши модданинг шаклга кириши булолмайди. Аввало, Ибн Сино бу асарининг ушбу сюжети оркали ерда Куёшнинг ботиши оркали кандай маънони, максадни кузда тутгани аник эмас. Бизнингча, Куёш, ёруглик - илм -фан, маърифатдир. Иссик чашма мазмунида келтирилган образ уткинчи дунё ижтимоий турмуш ташвишларидир. Яъни, илм - фан куёш ботганда хаёт ташвишлари огирлашиб инсонлар онги дунёкараши коронгулашади. "Бу денгизнинг бенихоя хароб бир мамлакатдан бошланиши" дейилиши бизнингча, муаллиф (Ибн Сино) турли таъсирларга, бериладиган, касалликларга чалинадиган жонзодлар, ижтимоий кийинчиликлар купайган юрт ташвишлари шу жумладан мураккабликларга дучор булган инсонларнинг жисми, танасини кузда тутган булиши мумкин.

Хулоса, килиб айтганда Ибн Синонинг фалсафий карашларидаги мухим хусусиятлардан бири унинг инсон хакидаги, мохияти, харакатлари мазмуни ва ундаги акл маънавий дунёсининг хусусиятларини фалсафий нуктаи назардан изохлаганлигидадир. Шунингдек аллома инсон таракиётидаги мухим омиллардан бири унинг дунёвий ва диний билим олиш учун мунтазам харакати зарурлиги хакидаги фикирлари фукоролик жамияти шароитида хам мухим ахамиятга эгадир. Буюк файласуфнинг бу илмий хулосалари баркамол шахс тарбиясида алохида уринга эга.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES):

1. Ш.М.Мирзиёев Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. Т.Узбекистон 2017

2. Ziyodullayev, Maqsudjon Shokirjon O'G'Li. "ABU ALI IBN SINONING "HAY IBN YAQZON" FALSAFIY QISSASINING YORITILISHI VA UNING FALSAFIY TAHLILI" Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, vol. 2, no. Special Issue 4-2, 2022, pp.

138

www.birunijournal .uz

3. Sagdullaevna, Y. L. (2022). The Principle of Emanation in IBN Sino's Ontology. Central Asian Journal of Social Sciences and History, 3(12), 90-92.

https://cajssh.centralasianstudies.org/index.php/CAJSSH/article/view/539

4. Yuldasheva, L.S. (2024). LIFE GIVEN TO PEOPLE. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 4 (2), 678-682.

5. Jurayev, S. S. O. (2021). Abu Ali ibn Sinoning falsafiy qarashlarida baxt-saodat masalasi. Academic research in educational sciences, 2(Special Issue 1), 395-401.

6. Jurayev, S. S. U. (2021). Abu Ali ibn Sinoning falsafiy qarashlarida axloq masalasi va uning bugungi kundagi ahamiyati. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(3), 11-14.

Retrieved

from

139

www.birunijournal .uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.