Научная статья на тему 'ИБН СИНОНИНГ ИЛМИЙ МЕРОСИНИ ГЕОГРАФИК ЎРГАНИШ МАСАЛАЛАРИ'

ИБН СИНОНИНГ ИЛМИЙ МЕРОСИНИ ГЕОГРАФИК ЎРГАНИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

243
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Анъанавий географик билимлар / етти иқлим / илмий мерос / маънавий мерос / мизож / уржуза / қомусий олим

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ҳилола Шуҳратовна Джўрабоева

Ушбу мақолада Ўрта Осиѐлик буюк аллома Абу Али ибн Синонинг тиббиѐтга доир айрим асарларида инсон саломатлигини асрашда атроф-табиий муҳитнинг таъсирига оид анъанавий билимларнинг қўлланилиши географик нуқтаи назардан ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИБН СИНОНИНГ ИЛМИЙ МЕРОСИНИ ГЕОГРАФИК ЎРГАНИШ МАСАЛАЛАРИ»

ИБН СИНОНИНГ ИЛМИЙ МЕРОСИНИ ГЕОГРАФИК УРГАНИШ

МАСАЛАЛАРИ

Х,илола Шухратовна Джурабоева

Фаргона давлат университети география кафедраси катта укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Урта Осиёлик буюк аллома Абу Али ибн Синонинг тиббиётга доир айрим асарларида инсон саломатлигини асрашда атроф-табиий мухитнинг таъсирига оид анъанавий билимларнинг кулланилиши географик нуктаи назардан урганилган.

Калит сузлар: Анъанавий географик билимлар, етти иклим, илмий мерос, маънавий мерос, мизож, уржуза, комусий олим

КИРИШ

Тарихга назар ташласак, аждодларимиздан бизга улкан маънавий мерос колганки, улар бугун хам бекиёс кадр-кимматга эга. Жахон фани тараккиётига улкан хисса кушган Урта Осиёлик буюк алломалардан бири Абу Али ибн Синодир. Ибн Сино милодий 980 йилда Бухоро шахри якинидаги Афшона кдшлогида тугилган. У асосий билимларини Сомонийларнинг пойтахти (Х аср), сиёсий ва маданий хаётнинг маркази булган Бухоро шахрида олди. XI асрнинг бошларида Корахонийлар томонидан Бухоро босиб олингандан сунг Ибн Сино Хоразм давлатининг маркази Урганчга кучиб утди. Кейинчалик Урганчда хам сиёсий ахвол узгариб, шахар Махмуд Газнавий томонидан ишгол килингач, у Каспий денгизининг жанубидаги Журжонга кетишга мажбур булади. Умрининг сунгги йилларини Эроннинг Исфахон, Рай, Хдмадон шахарларида утказди [1].

Уз давридаги фанларнинг карийб барчаси буйича илмий изланишлар олиб борган Ибн Сино, жахон фани тарихида комусий олим сифатида тан олинган. У фалсафа, тиббиёт, геология, минералогия, физика, кимё, математика, астрономия, география, адабиётшунослик, мусика, мантик, психология ва бошка фанларга оид юзлаб асарлар яратган [2]. Шунинг учун уни Шаркда «Шайх ар-раис», яъни «донишмандлар сардори» деб атаганлар.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Олимнинг аксарият фалсафа ва тибга оид асарлари инглиз, рус, француз, немис, турк, узбек, хинд, араб ва бошка тилларга таржима этилиб, асрлар

давомида кайта-кайта нашр килиб келинган. Маълумотларга кура, Ибн Сино асарларининг нашр этилиши илк китоб босиш техникаси пайдо булгандан бошлаб, хозирги кунгача давом этиб келмокда. Жумладан, унинг машхур "Тиб конунлари" китоби дастлаб XII асрда лотин тилига таржима килинган [5].

Ибн Синонинг илмий мероси тиббий, ижтимоий-фалсафий, сиёсий-хукукий, педагогик, психологик, математик, геологик, ботаник, физик ва кимё нуктаи назаридан жахон олимлари томонидан чукур урганилиб, куплаб илмий тадкикотлар учун объект вазифасини бажарди, докторлик диссертациялари химоя килинди, макола ва библиографик китоблар нашр этилди. Фанларнинг кайси сохасида Ибн Синонинг асарларига доир илмий изланиш олиб борилган булса, шу фан нуктаи назаридан тадкик этишга харакат килинди. Биз хам буюк бобокалонимизнинг бебахо маънавий меросига географик нуктаи назардан ёндошишга харакат килдик. Мазкур маколада Ибн Синонинг барча асарларини камраб олишга ожизлик киламиз, албатта. Куйида буюк комусий олимнинг тиббиётга доир айрим асарларида инсон саломатлигини асрашда атроф-табиий мухитнинг таъсирига оид анъанавий географик билимларнинг кулланилиши хакида фикр юритмокчимиз.

Турли манбаларда Ибн Синонинг 450дан ортик асар ёзганлиги кайд этилади, лекин бизгача 242таси етиб келган, холос [6]. Гарчи, Ибн Синони Гарбда «Авиценна» сифатида машхур килган унинг тиббий мероси, хусусан, «Тиб конунлари» булсада, «Шайх-ар-раис» номи, аввало унинг буюк файласуфлигига ишорадир. Ибн Сино асарларининг микдорий нисбатига назар солсак, олимнинг кдзикдш ва эътибори купрок фалсафа ва тибга каратилганлигини куриш мумкин. Унинг табииёт ва тиббиётга багишланган асарлари, хусусан "Китоб аш-шифо", "Донишнома", "Тиб конунлари", "Нажот китоби", "Уржуза" кабиларда согликди саклашнинг назарий масалаларига тухталиб, олим инсон саломатлигида жойнинг табиий шароитлари, жумладан сув ва тупрок, иклим ва хавонинг мухим урин эгаллашига алохида эътибор каратади. Дори тайинлашда биринчи навбатда беморнинг мижози, ёши хамда у яшайдиган табиий географик шароитларни хисобга олиш албатта зарурлигини таъкидлайди.

Ибн Сино "Табобат хакида уржуза" достонида инсон саломатлигини саклашда иклим омилларининг ахамиятига тухталиб, жумладан шундай ёзади: "Зарурий ишлардан биринчиси хаводир. Х,авога Куёшнинг хукмлари бор. У хукмлар (йил) фаслларида ва ёриткичларга тушишида аён булади. Иклимларга хам унинг (Куёшнинг) таъсири бор. Х,аво хар бир чикадиган ва ботадиган ёриткичлар (оралигидаги масофа микдори)га нисбатан хам узгаради. Куёш

качон юлдузга якинлашса, хавода алангаланишни кузготади. Юлдуз качон Куёшдан узоклашса, хаво бироз совиган куринади" [2, 31б.]. Замонавий иклимшуносликда Куёш радиацияси, хаво ва атмосфера намлиги иклимнинг моддий ифодаси сифатида эътироф этилишини хисобга олсак, олим томонидан иклимнинг шаклланиш омилларига накадар тугри таъриф берилганлигини куриш мумкин [8]. Хрзирги кунда айрим касалликларнинг авж олиши бевосита осмон жисмлари, хусусан Куёшнинг холатига боглик эканлиги фанда исботланган. Масалан, "D", яъни "Куёш" витамини тишлар, суяклар ва мушакларни мустахкамлайди, британиялик тиббиёт профессори Жон Родснинг таъкидлашича, шамоллаш ва гриппга карши курашишга хам ёрдам беради. Одам организмида "D" витамини етишмаслиги рахит, остеомаляция ва бошка касалликларнинг келиб чикишига сабаб булади [3. 47б.].

Ибн Сино "Уржуза"да инсон саломатлиги ва ранги (ирки)га иклимнинг таъсири борлигига тухталиб, куйидагиларни таъкидлайди: "Кишиларнинг рангига караб далил ахтарма, агар унга мамлакатларнинг таъсири булган булса. Занж (Африканинг шаркий сохили)да иссиклик танларни узгартириб юборган, хатто у танларнинг терисига кораликни кийим килиб кийгизган. Саклаб (славян)лар узига окликни олган, шу кадарки, уларнинг териси нафис-нозик булиб кетган. Агар етти иклимнинг чегарасини билиб олсанг, мизожнинг хамма турларига ошно булган буласан. Уша иклимлардан (мизожда) муътадил ва текиси туртинчисидир, ранг унда мизожга тобедир" [2, 26б.].

Маълумки, «иклим» тушунчаси юнонча «клима» сузидан олинган булиб, юнонлар турли географик кенгликдаги жойлар иклими фаркини куёш нурларининг ер бетига тушиш киялиги-климага ва куннинг неча соат давом этишига караб улчаганлар [8]. Ибн Сино томонидан тилга олинган "етти иклим" тушунчаси дастлаб юнон фанида вужудга келиб, урта асрларда мусулмон Шарки илм-фанида хам кенг таркалган. Беруний узининг "Геодезия" асарида «Улар (юнонлар) одам яшайдиган ерни аникрок булган (кеча ва кундуз орасидаги) тафовутга мувофик бир-бирига (параллел) булган чизиклар билан 7 иклимга булганлар. У чизиклар Машрикда маъмур ерларнинг энг узогидан тортиб Магрибнинг охирига боради. Улар биринчи иклимнинг уртасидан бошлаб энг узуни 13 соат буладиган ёз куни, иккинчи иклимнинг уртасини энг узуни 13 ярим соат буладиган ёзнинг кунига илаштирдилар. Шундай килиб, иклимнинг уртасини ярим соатдан ошириб бориб, энг узуни 16 соат буладиган ёз кунига илаштирдилар», деб ёзади.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Маълум буладики, юнонлар Ерни астрономик услубда, яъни Куёш нурининг Ерга кия тушиши асосида экватордан шимол томонга Етти иклимга булганлар ва уларнинг чегаралари энг узун ёз куни ярим соатдан фарк киладиган жойдан утган. Шарк географиясида юнон фанидаги «етти иклим» тушунчаси кабул килинган. Чунончи, юнонлар Етти иклимга ернинг улар тушунчасидаги ахоли яшайдиган обод кисмини (Шаркий ярим шарнинг шимолий палласини) киритганлар ва уни «ойкумена» (юнонча "ойкео" - обод килмок) деб атаганлар. Шарк географиясида мазкур тушунча арабча «маъмура» (обод жойлар) ёки «рубъи маскун» (Ернинг одамлар яшайдиган чораги) деган сузлар билан ифода этилади. Абу Райхон Беруний "Геодезия" асарида етти иклимнинг жанубий чегарасини 12° 39' 5" шимолий кенгликдан утказди ва ундан экваторгача булган ораликни «биринчи иклимнинг нариёгидаги ерлар» деб атади. Кейинги иклимларни шунга параллел равишда шимолга давом эттириб, еттинчи иклимнинг шимолий чегарасини 50° 24' 34" шимолий кенгликкача етказди [9. 457б.]. Етти иклим доирасидаги ерларни обод жойлар деб, етти иклимдан шимолдаги ва биринчи иклимдан жанубдаги маълум ерларни ободонлиги нисбатан камрок ерлар каторига киритди. Абу Али ибн Сино "уржуза"да таъкидлаганидек, табиб ана шу етти иклимнинг чегарасини билиши ва беморни даволашда жойнинг табиий географик хусусиятларини хисобга олиши мухим ахамиятга эга.

Географияда ер юзасидаги бирон-бир нукта ёки ареалнинг шу нуктадан ёки ареалдан ташкарида булган худудлар ёки объектларга нисбатан тутган урни географик урин дейилади. Ибн Синонинг "Табобат хакида уржуза" асарида шахар (мамлакат) ва тогларнинг географик урнига караб иклимнинг узгариши хакида хам кимматли маълумотлар учрайди: "Кайси бир шахар тог устида жойлашган булса, у ер (бошка ерга нисбатан) совук булади. Агар шахар тоглар тагидаги чукурликда жойлашган булса, унинг мизожида иссиклик бор деб хукм кил. Агар (шахар тогнинг) жанубига жойлашган булса, унда иссик шамол эсиб туришига хукм килинади" [2. 31б.]. Юкоридагиларни таъкидлаш оркали Ибн Сино табибга бемор учун дори тайинлашда жойнинг географик урнини аниклаш мухим эканлигини уктиради.

Асарда жойнинг географик урнини иклимнинг шаклланишига таъсири борлиги хакидаги фикрлар хам диккатга сазовордир, яъни, "Агар тоглар у шахарнинг жанубида булса, шимолий шамолнинг совуги унга таъсир килади. Агар тоглар гарб томонда булса, у шахарнинг хавоси огир булади, шарк томонда булса, тоза булади" [2. 31б.].

Ибн Сино айникса турар жой танлашда ва уй-жой куришда жойнинг географик урни, рельефи, тупрок, иклим, сув ва гидрогеологик шароитларни эътиборга олиш масалаларига жиддий караган. У узининг "Тадобир ал манзил ав ас-Сиёсат ал-ахлия" асарида ёзишича, "Турар жой танловчи киши куйидагиларни билиши керак: ернинг тупроги, баландлик ва пастлиги, очик ва ёпиклиги, суви, сувнинг моддаси, окиб чикишлиги ва очиклиги ёки унинг баландлик ва пастликдан окишлиги, у ерда шамоллар эсадими, ёки у жой чукурликдами, шамоллар канака - улар совук соглом шамолларми, у ерга якин жойда кандай денгизлар, боткоклар, тоглар ва конлар бор. Яна уша жой ахолисининг соглик ва касаллик холларини, уларга кайси касалликлар одат булиб колганини билиши керак; ... шунингдек, биноларнинг холатини билиши керак; улар кенг ва очикми? Кириладиган ерлари торми ва хаво кирадиган жойлари сикикми? Сунгра дераза ва эшикларни шарк ва шимолга каратиб куриши керак" [5. 123б.].

Ибн Синонинг тиббиётга оид асарларида аксарият холларда сувнинг таркиби, холати ва инсон саломатлигига таъсирига алохида ахамият каратилади: "Кудук ва ер ости каналларининг сувлари окиб чикадиган булок сувларига нисбатан ёмондир. Чунки улар узок муддат давомида ер булакчалари билан аралашган холда камалиб ётиш натижасида маълум даражадаги сасишдан холи булмайди. [4.63б.]

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, узбек халкининг анъанавий маънавиятига улкан хисса кушган Абу Али ибн Синонинг бой ва серкирра мероси куп асрлардан бери дунё олимларини жалб этиб келмокда. Буюк аллома асарларини географик нуктаи назардан тадкик этиш, айникса хозирги коронавирус пандемияси шароитида касалликларни даволашда инсоннинг мизожи билан бирга, у яшайдиган табиий географик шароитларни хисобга олиш ахоли саломатлигини саклаш, усиб келаётган ёш авлодни соглом вояга етказиш ва уларни турли юкумли касалликлардан мухофаза килишда мухим ахамият касб этади.

REFERENCES

1. Абу Али Ибн Сино Тиббий угитлар/ Тузувчилар У.И.Каримов, С.У.Каримова - Т.: Мехнат, 1991.-191б.

2. Абу Али Ибн Сино Тиббий рисолалар. Бир томлик. - Т.: "Фан", 1987. - 350б.

3. Juraboeva H.Sh. Eco-geographical basis of uzbek national values. Trans Asian Research Journals AJMR: Asian Journal of Multimensional Research (A Double

Blind Refereed & Peer Reviewed International Journal Vol 9, Issue 11, November, 2020.

4. Ибн Сино шифобахш усимликлар хакида/ Тузувчи ва нашрга тайёрловчи Анвар Собиржон угли - Т.: Мехнат, 1994.-80 б.

5. Ирисов А. Абу Али ибн Сино хаёти ва ижодий мероси. Т.: Фан, 1980.-205б.

6. Каримов У.И. Буюк аллома. Т.: "Шарк юлдузи" №1 1979, 199-б.

7. Рахимов С.Р. Психолого-педагогические взгляды Абу Али ибн Сины. - Т.: Укитувчи, 1979. -С.120.

8. Шубаев Л.П. Умумий ер билими. - Т.: Укитувчи, 1975. -353б.

9. Узбекистон Миллий Энциклопедияси. 3-жилд. -Т.: УзМЭ, 2002.-704б.

10. Узбекистон миллий энциклопедияси. 4-жилд. -Т.: УзМЭ, 2002. -704б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.