Научная статья на тему 'ИБН СИНО ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАРИДА БИЛИШ НАЗАРИЯСИ'

ИБН СИНО ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАРИДА БИЛИШ НАЗАРИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
382
118
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
билиш / сезиш / кўриш / тасвир / жисм / шакл / идрок / тасаввур.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Рустамов Илхомиддин Абдуқодирович

Мақолада Шарқ уйғониш даврининг буюк алломаларидан бўлган Абу Али ибн Сино фалсафий таълимотида билиш назарияси ва сезиш масалаларини чуқур тадқиқ қилган. Шунингдек мутафаккирнинг ички ва ташқи сезиш, тасаввур қилиш каби қарашлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИБН СИНО ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАРИДА БИЛИШ НАЗАРИЯСИ»

ИБН СИНО ФАЛСАФИЙ ЦАРАШЛАРИДА БИЛИШ НАЗАРИЯСИ

Рустамов Илхомиддин Абдукодирович

ТАТУ Фаргона филиали доценти, фалсафа фанлари буйича PhD https://doi.org/10.5281/zenodo.7588160

Аннотация: Маколада Шарк уйгониш даврининг буюк алломаларидан булган Абу Али ибн Сино фалсафий таълимотида билиш назарияси ва сезиш масалаларини чукур тадкик килган. Шунингдек мутафаккирнинг ички ва ташки сезиш, тасаввур килиш каби карашлари ёритилган.

Калит сузлар: билиш, сезиш, куриш, тасвир, жисм, шакл, идрок, тасаввур.

Абу Али ибн Сино мамлакатимиз фалсафа фани таракиётига муносиб хисса кушган буюк олимлар каторига киради. Янги фукоролик жамиятини ривожлантириш даврида, Мутафаккир Абу Али ибн Сино ижодини ижтимоий фалсафа нуктаи назаридан урганиш, тадкик килиш мухдм илмий амалий, назарий ахамиятга эгадир. Узбекистон Республикаси Президенти таъкидлайдики, "Биз аждодларимизнинг ёркин хотирасини асраб-авайлаб, калбимизда, юрагимизда абадий саклаймиз. Букилмас ирода, фидойилик ва жасорат намунасини амалда намоён этиб, уз хдётини азиз Ватанимизнинг хдр томонлама равнактопишига багишлаган устоз ва мураббийларимиз, замондошларимиз билан биз чексиз фахрланамиз"46.

Ибн Сино фалсафий таълимотида билиш назарияси ва сезиш масалаларини чукур тадкик килган. Аллома инсоннинг куриши жараёнини тушинтиришда Платон ва Демокрит фикрларини танкид килади, ушбу муаммо буйича узининг мустакил фикрини баён килади. Унинг фикрича инсон куриш жараёнида объектив нарсаларнинг факат рангини англаймиз. Бу сезиш ташки дунёдаги нарсаларнинг ранги оркали, яъни ушбу предметларга ёруглик тушганда, гуёки ташки предметларнинг ойнадаги гавдаланиши каби вокелик содир булади. Мутафаккир хулосасига кура, инсоннинг куриш жараёни, сезгимиз оркали намоён булаётган предметларнинг гавдаланиши булиб, бу нарсанинг тасвири эмас, балки унинг образидир.47

Ибн Сино тасавурни махсус сезги оркали билишнинг махсус шакли сифатида карамайди, шу билан биргаликда тасавурни умимий сезги, олдиндан хдс килиш сезиш сифатида ишлатади. Ибн Сино тасвирлашича, инсон ташки

46 Шавкат Мирзиёев. Эркин ва фаровон,демократик узбекистондавлатини биргаликдабарпо этамиз. Узбекистон Республикаси Президенты лавозимигакиришиш тантанали маросимига багиитанганОлий Мажлис палаталарининг кушмамажлисидаги нути. Тошкент, "Узбекистон", 2016, стр.5.

47Ибн Сина. Книга спасения. Перевод А.В.Сагадеева. - В кн.:Избранные произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока. -М.,1961,с.221-222.

сезгидэр тaъсиридa, объектив жисмдaрнинг обрэзини тудик ходдэ, яъни Узини тaсaвyридa нaмоён кидоди. Тоъкиддош дозимки, сезги органдэри фэодияти нотижосидо одингэн турди тэъсвирдэр, умимий сезги оркэди бирлaшaди во ягонэ бидишни тэшкид кидади. Мэзмунни кэбуд кидиш возифодори бошкэ сезги оргондориго, кyтидaётгaн куч сифэтидэ юкдоноди. Ибн Сино тэсэвур кидиш мэзмунини, тэсэвур обрэзидэн форкдойди, чунки обрэз, унинг фикричэ, сезги оргондори томонидэн aнгдaнaди хдмдэ умимий сезги орк&ди кэбуд кидитади. Мэзмун эсэ, будиши мумкиндиги кутидоётгон кучдэр томонидэн кэбуд кидингэн, декин, сезги оргэндэри томонидэн оддиндэн идрок кидинмэган вокедикдир. Шу мунособэт бидон Ибн Сино куйнинг сезгидэрини мисод кедтирэди. Куй куриш жэрэёни оркэди, унта короб кедоётгон мэвжудоднинг шэкди, рэнгини сезэди, шунингдек унинг овозини эшитэди. Нотижодо ушбу нэрсэнинг бури эквндигига ишонч хосид китади, бури обрэзини тушунади.Бу вокедик умимий тушунчэнинг функциясидир. Бундэн кейин куй, яъни бури обрэзини, унинг душмэндиги, ундэн кедэдиган хэвфни тэсэвур кидгaнидaн кейин, горчи бевосига сезги органдэри туфэйди удэрнинг мэзмунини тушунмэсэ хэм узини мухрфвзэ кидодигон хдрaкaтдaрни эм^та оширэди. Кутидоётгон кучдэр томонидэн эм^та оширидгэн, тэсэвур кидишнинг функцияси шундэн иборэтдир.48

Тэшки сезиш, бу тэшкэридэги жисмнинг муэйян сезги оргэнигэ тэъсири нэтижэсидэ содир будади. Ички сезиш эсэ тэшки сезгидэр туфэйди вужудгэ кедэди. Одэтдэ сезгидэ экс этгэн мaъдyмотдaр орк&ди тэсэвур вужудгэ кедэди. Аммо идрок этиш, тэсэвур кидиш икки хид бутади, биринчиси сезги бидими шэкдидэ, иккинчиси мэзмун шэкдидэ нэмоён бугади. Бидимдэрнинг бундэй турдэри мутэфэкир томонидэн биринчи вэ иккинчи тэсэввур сифэтидэ тaсвирлaнaди. Хдр иккэдэ тэсэввур орэсидэги фэрк шундэн иборэтки, биринчи ходэтдэ бевосига шэкднинг узини идрок кидинади, иккинчиси эсэ жисмдэрни турди нaрсaлaр оркэди кэбуд кидиб унгэ бошкэчэ шэкд берэди, бундэй шэроитдэ иккинчи тасэвур мэзмун шэкдидэ, сезги тэсэвури эсосидэ шaклдaнaди.

Ибн Синонинг бидиш нозориясидо тэсэвур кидишга aлохидa эътибор беридгэн. Аддомэ фикричэ тэсэвур бордикни бидишнинг ижодий ёндошув оркэди эм^та оширидэдигэн шэкдидир. Мутэфэккиргэ курэ тэсэвур кидиш сезги кучдэри орк&ди эм^та оширидэди, будэр узгэртирувчи деб номдэнэди вэ миянинг уртэ кисмидэ жойдэшгэн будэди. Ушбу ички сезги кучдэрининг функцияси муэйян обрэздэр вэ мэзмундэр энгдэниши туфэйди хотирэдэ сaклaнaётгaн тэсвирий кучдэрдэ уз эксини топгэндир. Ибн Сино фикричэ, тэсэввурнинг эсосий конуниятдэри обрэздэр вэ мэзмундэрнинг бирдэшиши вэ

48 К,аранг:Закуев А.К. Психология Ибн Сины.-Баку, 1958, с.43.

"ТаЩт уа tadqiqotlar" ¡1т1у-и$!иЫу ]игпаП №17

таркалишида уз аксини топган холат булиб, тасавур килинган жисмларнинг объектиб борликдаги намоёнлигидир. Аллома узининг "Файласуфларнинг хукмдорга совгаси боби" асарида муайян образларни тасвирлаш, турли образлар ва хар хил шакллардаги ифодасида гавдаланишини кайд килади. Масалан инсон образини от образи билан биргаликда тасвирлаб, биз инсон ва отнинг алокадорлигини тасавур киламиз. Баъзи холларда жисмнинг янги образи унинг бир кисмини кичрайтириш, ёки булиш оркали тасвирланади. Инсон баъзи холларда одам образини унинг бошисиз тасавур килиши мумкин. Баъзан эса тасавур учун янги образ мазмун билан бирлашган холда тушунилади. Биз инсоннинг ранги хакида тасавур ва тушунча хосил килишимиз мумкин. Баъзи холларда тушунчаларнинг узгариши туфайли янги образ хакида умумий мазмундаги тасавур хосил булади. Ибн Сино тасавурнинг икки шаклини кайд килади, биринчиси умумий тасвирлаш, иккинчиси узгарувчан, ижодий характерга эгалиги. Инсондаги фантазия ва тасавур килишни ички сезгилар гурухига киритади. Шу билан биргаликда фантазия ва тасавурнинг объектив вокеликдан ажралмаган билимлар шакли, уларнинг куриниши эканлиги, уларнинг сезги органлари оркали олинган муайян маълумотлар асосида шаклланишини кайд килади. Ибн сино таъкидлайдики,ички сезгиларга фантазия кучлари хам киради, яъни умимий сезги миянинг олдинги коринчасида жойлашган куч булиб, бешта сезги органларида вужудга келган кучларнинг бутун шаклларни мустакил кабул килади. Аммо хар кандай фантазия ва муайян тасавур, сезгиларга асосланганлиги ва мавжуд жисмлар хакидалигини англатмайди. Баъзи холларда одамлар, мавжуд булмаган жисмлар хакида хам тасавурга эга буладилар. Шундай килиб Ибн Сино фантазия ва тасавурни ижодий билишнинг шакли сифатида кайд килади. Шу билан биргаликда ушбу шаклларнинг мазмунини ташки холат билан боглайди, ва тирик мавжудот миясидаги моддийлашуви сифатида топишга харакат килади. Унинг фикрича фантазия ва тасавур, улар кандай булишидан катъий назар, маънавий холатнинг шаклининг миянинг маълум кисми функциялари билан боглик холда, ташки борликни узида акс эттиради.

Ибн Сино борликни билишни уч турга булади: уз узидан маълум булган, зарурий, ва аклий хискилиш. Билиш, яъни келиб чикиши урганилиши, мулохаза килиниши, аклий хис килиш зарурияти булмаган ва сезгиларнинг ёрдамисиз вужудга келса, бу аклий хис килиш дейилади. Инсоннинг узини яшаётганлиги хакидаги билиши уз узидан равшан булган билишга киради. Ташки таъсирлар натижасида вужудга келган билиш, зарурий билиш деб аталади. Аклий хулосаларнинг турли шакллари туфайли шакллантириладиган билиш усули, аклий хискилиш деб аталади. Бундай билиш шаклига мисол килиб, маълум даврда вужудга келган жисмлар, вакт утиши билан узгаришини куриш мумкин.

Ибн Сино пассив ва фаол билишни бир биридан фарк килиш лозимлигини таъкидлайди. Инсон сезги органларига ташки хрлатдаги жисмларнинг таъсири туфайли вужудга келадиган билиш, пассив билишга дейилади. Муайян вактда, ташки таъсирсиз вужудга келадиган билиш, фаол билиш деб аталади. Дастлаб инсон маълум даражада образлар хдкида фикрлайди, уйлайди ва кейинчалик уни амалиётга тадбик килади. Демак мутафаккир фаол билиш деб, ижодий тасавурни тушунади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Шавкат Мирзиёев. Эркин ва фаровон, демократик Узбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Узбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига багишланган Олий Мажлис палаталарининг кушма мажлисидаги нутки. Тошкент, "Узбекистон", 2016, б.-5.

2. Ибн Сина. Книга спасения. Перевод А.В.Сагадеева. Избранные произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока. -М.,1961,с.221-222.

3. Закуев А.К. Психология Ибн Сины.-Баку, 1958, с.43.

4. Рустамов И. Абу Али ибн Сино фалсафасидан лав^алар. Рисола. -Фаргона. Водил-принт. 2012. - 60 б.

5. Rustamov I.A. Abu Ali Ibn-Sino doctrine in the context formation of harmoniously developed person. Theoretical & Applied Science. - Philadelphia, USA, №1(57). 2018. - pp. 277-280.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.