Научная статья на тему 'АБУ ҲОМИД АЛ-ҒАЗЗОЛИЙ ТАСАВВУФИЙ ҚАРАШЛАРИ'

АБУ ҲОМИД АЛ-ҒАЗЗОЛИЙ ТАСАВВУФИЙ ҚАРАШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
176
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тасаввуф / сўфий / нур / қалб / идрок / билим / ботиний / ҳис / шубҳа / ҳақиқат / Аллоҳ.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Пўлатов Сайёдбек Ҳасанович

Мақолада Имом ал-Ғаззолийнинг тасаввуфий қарашлари, унинг ёруғлик, нур ҳақида таълимоти, ички ботиний илм ҳақида, инсоннинг идрок этиш қобилияти ва унда ҳис, қалб, руҳ, ақл ҳақида, ҳақиқатни билишда шубҳа (скептицизм) усулини қўллаши, борлиқнинг даражалари, қўрқув, умид ва муҳаббат ҳақида қарашлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АБУ ҲОМИД АЛ-ҒАЗЗОЛИЙ ТАСАВВУФИЙ ҚАРАШЛАРИ»

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10

АБУ ^ОМИД АЛ-ГАЗЗОЛИЙ ТАСАВВУФИЙ ЦАРАШЛАРИ

*

>

! >V * ;>

Пулатов Сайёдбек Х,асанович

Фаргона вил. Кувасой ш., 1- ИДУМ укитувчиси ФДУ мустакил тадкикотчи https://doi.org/10.5281/zenodo.7296052

' t

Аннотация: Маколада Имом ал-Газзолийнинг тасаввуфий карашлари, унинг ёруглик, нур хакида таълимоти, ички ботиний илм хакида, инсоннинг идрок этиш кобилияти ва унда хис, калб, рух, акл хакида, хакикатни билишда шубха (скептицизм) усулини куллаши, борликнинг даражалари, куркув, умид

1 J'*

ва мухаббат хакида карашлари ёритилган.

Калит сузлар: тасаввуф, суфий, нур, калб, идрок, билим, ботиний, хис,

шубха, хакикат, Аллох.

1 ]>■

МИСТИЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ АБУ ХАМИДА АЛЬ-ГАЗАЛИ

ту>

Пулатов Сайёдбек Хасанович

т?

Ферганская обл. г. Кувасай, учитель 1- ГСОШ

>£)> | Ь >

Аннотация: В статье рассматривается мистические воззрения имама аль-Газали, его учение о свете (нур), внутреннем познании, человеческом восприятии и чувстве, душе, разуме, применение метода сомнения

. Д" 1

(скептицизм) в познании истины, уровни сущности, его взгляды на страх,

г

надежду и любовь.

Ключевые слова: Суфизм, свет, (нур), восприятие, знание, внутреннее,

чувство, сомнение, истина, Аллах.

1 1> : 1 •

THE MUSTICAL WIEVS OF ABU HAMID AL GHAZALI

b>>i СЙ>

Pulatov Sayyodbek Khasanovich

m г» n \/ 1 it тел nm i -f/лтт пл -f/чпл и /л т ni^rv/^i n юан n г» г» i тт 1

Ferghana region Kuvasay town teacher of specialised skhool # 1

>

m

Annotation: The article discusses the mustical wievs of the Imam al-Gazali, his doctrine of light (nur), inner knowledge, human perception and feeling, soul, mind,

! K*

application, of the method of doubt (skepticism) in the knowledge of truth, livels of essence, his views on fear, hope and love.

Key words and phrases: Sufism, light, (nur), perception, knowledge, inner,

rv 1 *___ 1 _ 1 a j _ il a 111

feeling, doubt, truth, Allah.

! il 1Й*

Щ >

^ J

Имом aл-Faззолийнинг кейинги aсapлapи - "Мишкот ул-анвор", "Ал-мaксaд ал-аксо", "Махариж ал-кудс" Ba бошкаларининг тахлили шуни кypсaтдики, унинг дунёккараши шаклланишининг кейинги боскичида фалсафий адабиётда "Х,икмат ул-ишрок" номи билан машхур булган "ёpyFлик" "нур" фалсафасининг айрим коидалари тасниф килинган.

Faззолий "Мишкот ул-анвор" (зиё нурлари) китобида Узининг "нур" назарияси ва диний курилмаларини яратар экан, Куръондаги "Нур" сураси билан бир каторда, Хддислардаги Аллохни нур деб таъриф килинадиган

"Хожаб"га хам мурожаат килади.

X

J vt

Faззолий илохий нур сирлари хакида фикрлар экан, ёpyFлик ва зулмат,

яъни илохий зотнинг мавжудлиги ва мутлак йУклик хакида гапиради. У I J^

ёpyFликни энг ёркин ва энг жилвали модда деб билади ва "энг узокдаги

ёpyFлик"кa ("ан-нур ал-акса ал-ала") одатда Худога хос булган барча

фазилатларни беради ва унинг мулохазалари чуккисида эълон килади. "Hyp

билан камраб олинган бутун яратилиш олами бу нурларнинг манбаи оламнинг

ибтидоси ва дунёдаги нур (нур ала нур) Хдкикдй нур, хам хакдкдй ва мутлак

борликдир (вужуди хак). Факат Унинг нури, боpлиFи (вужуд) мавжуд ва бундан

бошка нур йукдир"[1:38-39] Faззолийнинг худди шу FOялapидaн кейинчалик

Ибн ал-Арабий рухланиб, "вахдат ул-вужуд" ("борликнинг бирлиги")

фалсафасини маромига етказди.

Худонинг "соф нур" сифатидаги тимсоли илохий мохиятнинг трансцен-

дентсияси (уз-узидан мавжудлиги)ни акс эттиради, y булутсиз камолот, энг

"юксакдаги нур", унинг устида нур йук. Бу хулоса шуни англа- тадики, инсон

нореал олам олдидан "илохий калам" ёки, А.Вензика таъбири билан айтган- да,

"илохий фармон ва вахий куроли" кандай килиб "калб лавхалари"га

тортилишини куради. Юкори дунёнинг абадий мохиятининг марказида,

"лавхул махфуз"да дунёдан урин олган ва урин оладиган хамма нарса белгилаб

куйилган, лекин булар бизнинг кузимизга куринмайди"

Демак, мутафаккирнинг кейинги куплаб асарларида илохий вахий ёки

илохий нур - "нурланиш" ёки "ёpyFлик" деб таърифланиши бежиз эмас. Идеал

прототиплар оламида кечаётган "ёзув" жараёнини тасвирлаб, Faззолий

"акл

чиpоFи" хакида фикрлайди. Бундан келиб чиккан холда инсоннинг юксак FOялapгa, илохий оламга интилиши ёpyFлик, намоён булиш, яширинни очиш тамоилларига асосланади. Бунда нарсалар одам олдида узининг куринадиган киёфасида пайдо булишини англатмайди. Бу узига хос, сирли, таърифлаб булмайдиган ва тасаввур килиб булмайдиган холдир. Имом Faззолийнинг шу каби талкинларида, инсон калби ёритувчи "Куринмас кандил"дан таралаётган,

кузни камаштирувчи нур тимсоли бутун борликнинг манбаи ва кувватидир. "Илохий нур" тушунчасининг узи илохий Абсолютнинг "куринмас кандил",

Ш'Г

Ы>

m ^ »L

)>S#: ^й >

^ J

"соф нур" куринишида пайдо булишини, рухни дунёвий богланишлардан тозалайдиган "вахий"ни билдиради.

Газзолийнинг бу гоялари кейинчалик Шахобиддин ас-Сухравардий (1191 ваф.) ва Ибн ал-Арабий (1165-1240) карашларида уз аксини ва кейинги тараккиётини топди. Аммо тарихий-фалсафий адабиётларда нур фалсафаси ёки ишрок фалсафаси XII асрда вужудга келган фалсафий-илохий йуналиш эканлиги, унинг асосчиси Сухравардий хисобланади, деган фикр мавжуд.

Шаркда "Ишрок" (ёруглик, нур) тасаввуфий-фалсафий таълимотининг

г г v ^ ' Jr/

яратилишида Газзолийнинг урни, роли ва таъсири хакида бирор бир тадкикотчи кайд этмайди. Хатто умрининг катта кисмини иллюминатив фалсафанинг

кайд этмайди. хатто умрининг капа кисмини иллюминатив фалсафанинг

асосий коидаларини урганишга багишлаган француз олими А. Корбен [2:132] хам шарк тафаккури мактабининг тараккиёти ва дунёкараш асосларини тахлил килганда Газзолийнинг "илохий нур" хакидаги таълимотини хеч каерда тилга олмайди.

Бизнингча, Ас-Сухравардийнинг "Ишрок" фалсафаси шаклланишида Имом ал-Газзолий гояларининг таъсири катта булган.

Ал-Газзолийнинг диний-фалсафий таълимотлари билан тасаввуфий тажриба борасида яратган билиш тизимида инсоннинг идрок этиш кобилия-тининг уч тури фаркланади. Жумладан: хис этиш (куриш ва бошкалар), акл ва ички ботиний сезги орасидаги дунё. Сезгилар моддиий вокеликни идрок этади, онг универсалликни тан олади ва ботиний сезги (бошка нарсалар катори) маълум яширин имкониятлар ва муносабатларни англайди.

Газзолийнинг фикрича, илхом ботиний сезги махсули булиб, бу

башоратдир. Инсон ички сезги деб аталмиш рухий туйгу оркали илохий

л л

мохиятни куриш ва идрок этишга кодир ва бу билан аклдан ташкарига чикади. Унинг таълимотида инсон ташки ва ички хусусиятга эга, яъни куз ва рух билан куришини идрок этувчи танадан иборат. Куз билан идрок киладиган танадан кура акл билан идрок этувчи рух юкори туради.

Бу борада Газзолийнинг "Уларнинг (яъни, суфийларнинг) усулини куллаганимда менга аён булган нарсалларга башоратнинг асл мохияти ва унинг узига хос хусусияти киради" дегани эътиборга лойикдир.

Мутафаккир хакдкдй башорат нарсаларнинг махсус хусусиятларини йуналтирилган идрок этишдан бошка нарса эмас ва бу аклга тушунарсиз булган билимдир, деб хисоблаган. [3:432] Ал-Газзолий бундай билимларга тиббиёт ва

]Vr

астрономия фанларини киритади. Унинг нуктаи назари буйича, ушбу фанларни

-1Жтг-

урганаётган киши уларни факат Аллох талонинг илохий илхоми ва ёрдами туфайли тушуниши мумкинлигини тушуниши керак.

ш>

R*

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Ы >

ж ^ » i>

Щ >

^ J

Унга кура, важдий илмга эришиш учун уз борлигини идрок этиши ва ундан янги билимлар пайдо булгунга кадар калб тубига шунгиши, хилватланиши ва ёлгон туйгуларни тарк этиши керак булади.

Газзолий бу масалани онтологик жихатдан куриб, борликнинг узини (вужуд)ни уч даражага ажратади. Биринчисини "лахвул махфуз" деб таърифлайди. Бу борлик Худонинг такдиридир. Бу борлик Узи учун эканини факат Аллох билади ва куринмайдиганни хам, зохирни хам билгувчи зотдир. Инсон бу билимни вахий жараёни оркали олади. Иккинчи даража - хаёлий

Ж

борлик (вужуд хайали) булиб, у инсон онгида мавжуд булган борликнинг

j vt

тасвиридир. Аклий борлик (вужуд акли), инсон калбидаги тасаввурдан келиб

чикадиган борликдир. Бу ерда Газзолий акл билан калбни ажратмаяпти, яъни у Бистомийнинг "сахв" (мастлик) холини эмас Багдодийнинг "сукр" (хушёрлик) холини эътироф этмокда.

Шундай килиб, мутафаккир фикрича, калбнинг икки дарчаси бор: Бири маънавий оламда (алам ал-малакут), иккинчиси эса хислар оркали оламга (олам ал-жисмоний)га олиб боради. Акскрият одамлар, жумладан, олимлар ва уламолар хам уз билимларини "иккинчи дарча"оркали оладилар. Бу илмлар "биринчи дарча" оркали илм оладиган пайгамбарлар ва авлиёларникидан фарк килади.

Газзолий инсоннинг маънавий мохиятини ёки хакикий "Мен" ини 4га ажратади, улар: "рух", "нафс", "акл" ва "калб" (юрак) деб аталади. "Калб жисмоний танада жойлашиб, унинг органик ва жисмоний функцияларини бошкаради, инсон эса мутафаккир томонидан тана ва рухий кучларнинг бирлашуви сифатида тасвирланган. Маълумки, "калб" тушунчаси тасаввуфдаги

энг мухим атамалардан биридир.

Тананинг дунёни идрок этиш ва илм олиш билан билвосита боглик булган муаййан эхтиёжлари булиб, Газзолий бу эхтиёжларни майл ва эхтиросларда ифодаланган тананинг харакатлари билан маълум бир максадга эришиши деб ■ч таърифлайди. Махсус майл турларидан бири эхтирос (шахвоният) булиб, у кишида узи учун фойдали деб хисоблаган нарсага эришиш истагини уйготади. Мутафаккир "Кимиёи саодат" асарида завкланишдан максад "инсон табиатининг эхтиёжларини кондириш" эканлигини таъкидлайди. Бу инсон калбининг узига хос хусусияти. Аммо газаб, эхтирос ва бешта сезги ёрдамида шахвонийликка эга булиш - буларнинг барчаси хайвонларга хам хосдир. [4:64] Шуни таъкидлаш керакки, Имом ал-Газзолий "Мизан-ал-амал" асарида ички англаш (ал-мудракат) туйгуларини бошка асрларидан бироз фаркли равишда куриб чикади. Бу рисолади "кувват ал-хайал" билан бир каторда яна бир тушунча - "кувват ал-вахм" (илхом куввати) киритилган. У буни куйидагича таърифлайди: бу идрок этилаётган нарсанинг илохий маъноларига

и~ m ч

ж ^ » i>

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10

эришиладиган куч булиб, "мия урта бушлигининг охирида жойлашган" ва

мусулмон файласуфлари мантикий рух деб атайдиган юракнинг идрок этиш кучига ишора килади.

ivj ж ж ж ж и ж 1 1 i i vy и 1v,i 1 it^j, ж 1 .

Газзолий фикрича, рух илохий вокеликни сезиш, куриш ва идрок этишга

аиэ

кодир, унинг мохияти ва мазмуни аклдан ташкарига чикади ва калб (дил) билан богланади. Шу билан бирга, агар тана кузнинг куриши билан идрок этса, калб оламни рухий идрок оркали идрок этади ва шунинг учун мутафаккир учун рух

! Ш-

танадан мухимрокдир. Рухий фикрловчилар (арбоб ал-кулуб) узларининг ички карашлари билан дунёни янада аникрок курадилар. Мутафаккир илохий, мукаддас билим парда ортида, унга инсон акли етиб булмайди, деб хисоблайди.

Абу Х,омид Газзолий мукаддас билимлар хакидаги гояларида бир канча узига хос усуллар баён этилган ва куриб чикилган булиб, улар ёрдамида мутафаккир хакикатни идрок этиш масаласини хал килишга харакат килган.

Демак Газзолийнинг ана шундай усулларидан бири шубха усули булиб, унинг фикича, бу диний тамоилларга зид булмаган. Мутафаккир хакикатни хам

теологик, хам фалсафий билимларда топа олмаган холда, уни тасаввуфдан излашни таклиф килади. Шуниси эътиборга лойикки, мутафаккир хакикатни идрок этиш учун уз даврининг барча илмий-фалсафий асарларини, барча диний

асарлар билан бир каторда тасаввуф олимларининг асарларини хам урганган.

Албатта, унинг фалсафа, илохиёт ва тасаввуф сохасидаги билимлар хакикатини асослаши мутафаккирлар гояларининг узи урганган фанларга мос келиши билан белгиланди. Айтиш мумкинки, Газзолий хеч качон бу хакикат ва унинг карашлари уртасидаги тафовут даражасини солиштириш мумкин булган

мезонлар ёрдамида хакикатни кидирмаган. Аммо унинг конфор- мистик

к» Л ( \ к» к ТГ -

булмаган уринишлари жуда конформистик (мос, изчил) булиб чикди. Бу уринда биз (муаллиф) мутафаккир уз мухолифларининг эъ- тикодларини хеч качон бутунлай инкор этмаганлигини, уларни уз карашлари ва гояларига тулик мос келмайдиган деб хисобламаганлигини айтамиз.

Унинг бу ерда, хусусан, анъанавий эътикод ва фалсафий муаммоларга нисбатан илмий-скептик ёндошувдан фойдаланиши характерлидир. Диний эътикодда мутафаккир инсонга таклид оркали узатиладиган бош кучни топди, ундан бошка хеч нарса йук. Шунга кура, инсон ота боболари, ота оналари куллаб-кувватлаган анъана асосида тарбияланиши керак. Бу борада Газзолий Пайгамбар Мухаммад а.с.нинг "хар бир тугилган чакалок асл покликда тугилади" деган сузларини келтиради. У кушимча килади: "Мен курдим насроний болалар насроний тарбиясини, ягудий яхудий тарбиясини, мусулмонлар эса мусулмон тарбиясини олдилар. [5:533]

Мутафаккир, хатти-харакатлардаги ростгуйлик, инсоннинг ички холатининг хар кандай иккиюзламачиликсиз ташки хулк-атворга том маънода

* Г j*

"-Wisr" ц I

WiW к/

>q )> q )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10

"таржима" килишида деб хисоблаган. Эришиши энг кийинг булган энг олий

хакикат, Худога интилаётган калбнинг турли хил муносабатларини тулик амалга оширишда ётади, масалан, бу ишонч, умид, куркув, севги ва бошкалар.

ч. w ш . . . . ш^лч ~ ■ ■ ■ , w j "ш1л1 a, j ... ж . ^j., 'v j ' v j } ^-w u . . . uwlii.^.uj/,

Бу муносабатлар орасида куркув (хавф) ва умид (рижо) хам ахлокий

аиэ

тараккиёт боскичларини белгилайди. Куркув газабдан ва Худодан куркишни уйготадиган хатти-харакатлардан булиши мумкин ёки бу одамда илохий норозилик куркуви туфайли уз айбини англашдан келиб чикиши мумкин. Уз

! Ш-

навбатида, суфийни хакикатга (ал-хакка) якинлашиш йулларидан бири маъ-рифат булиб, у зулмат никоби остида нималар килаётганимизни англашдан келиб чикадиган Аллохнинг борлигига катъий ишончни шакллантиришга ёрдам беради.

Мухаббат, мутафаккирнинг фикрича, бошкаларнинг калбида галаба козониш ва хукмронлик килиш истагини билдиради. Одатда, бунга бошкаларда

инсонда гузаллик, куч-кудрат каби комиллик деб аталмиш сифатларга эга

_________ .......™ ™

эканлигига ишонч хосил килиш оркали эришилади. Худони ва маънавий

кадриятларни билишда, иллатлардан ва эхтиросларнинг исёнкор табиатидан кочиш керак. Бу борада Газзолий ёзади: "Узингни камолот чегараси деб билишдан эхтиёт бул. Асосийси, дейди мутафаккир, инсоннинг мавкеи абадий

эмаслигига, улим эса одамларнинг мавкеини тенглаштириши- га ишонч хосил килишдир.

Демак, Газзолий фалсафага оид айрим танкидларини юмшатади ва акл ва

илохий уртасида хеч кандай зиддият йуклигини курсатишга харакат килади. У диний баёнотлар силлогистик (мантикий боглик, бир) тузилишга эга деб хисоблайди. Шундай килиб, у мантик ва илохиёт уртасида ижобий

муносабатлар урнатилиши мумкинлигига ишонди.

> J ]>

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Философско-теологические воззрения Газали. Автореферат. Шамалов А.А. Душанбе 2003.

2. СогЫп H. Les motifs zoroastriens dans la philosphie de Sohrawardi Sheikh al-Ishrak - Teheran, 1946.

3. Аль Газали. Избавляюший от заблуждения. / Пер. А.В. Сагадеева// Абу Хамид Мухаммад аль-Газали. Опровержение филлософов. Пер. с ар., М.З. Диноршоевой. - Душанбе: Ирфон, 2008.

4. Аль-Газали.Эликсир счастья. - М., 2011.

5. Аль-Газали. Мункиз мин аз-залал (Избавляющий от заблуждений). - Каир, 1986. - (пер.с араб).

! : • > > ; : •

I > >

>q ] i )> >

a j

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.