Научная статья на тему 'ИҚТИСОДИЁТНИНГ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАШИШИ ШАРОИТИДА ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИДА ДАВЛАТ-ХУСУСИЙ ШЕРИКЧИЛИГИ РИВОЖЛАНИШИГА МЕТОДОЛОГИК ЁНДАШУВ'

ИҚТИСОДИЁТНИНГ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАШИШИ ШАРОИТИДА ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИДА ДАВЛАТ-ХУСУСИЙ ШЕРИКЧИЛИГИ РИВОЖЛАНИШИГА МЕТОДОЛОГИК ЁНДАШУВ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
81
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хизмат кўрсатиш соҳаси / хусусий сектор / давлат­хусусий шериклиги / лойиҳа / стра­ тегия / механизм / давлат рисклари / чекловлар / мезон. / сфера услуг / частный сектор / государственно­частное партнерство / проект / стра­ тегия / механизм / общественные риски / ограничения / критерии.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Утемуратова Гулнарахан Хожаниязовна

Ушбу мақолада хизмат кўрсатиш тармоқларида инвестиция сиёсати самарадорлигини ошириш йўллари, хизмат кўрсатиш соҳасида инвестицион маблағларнинг шаклланиши, давлат­хусусий шери­ клиги асосида хизмат кўрсатиш соҳаси ривожланишининг инвестицион усуллари ва воситалари, дав­ лат инвестицион стратегияси доирасида хизмат кўрсатиш соҳаси хўжалик субъектларининг тармоқ таркиби, уларнинг самарадорлигини аниқлаш механизмлари, ижтимоий аҳамиятга эга стратегик лойиҳаларни бошқариш ва молиялаштириш бўйича хусусий секторнинг иштирокини таъминлаш усуллари ҳамда давлат­хусусий шериклиги механизмини жорий этишнинг баъзи чекловлари, дав­ лат рискларини тизимли тартибда аниқлаш ва таснифлаш мезонлари ҳамда давлат­хусусий шери­ клиги механизмини жорий қилишнинг самарали йўллари тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЙ ПОДХОД К РАЗВИТИЮ ГОСУДАРСТВЕННОЧАСТНОГО ПАРТНЕРСТВА В СФЕРЕ УСЛУГ В УСЛОВИЯХ ТРАНСФОРМАЦИИ ЭКОНОМИКИ

В данной статье рассматривается значение государственно­-частного партнерства в создании и регулировании новых форм инфраструктуры в экономике развитых стран, модели эффективной реализации механизма государственно-­частного партнерства в мире, его формы и методы, формы договора государственно-­частного партнерства, динамика иностранных инвестиций в инфраструктуру, основные показатели использования проектов государственно ­ частного партнерства, мас­штабы и формы взаимоотношений государства и бизнеса в мировой экономике.

Текст научной работы на тему «ИҚТИСОДИЁТНИНГ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАШИШИ ШАРОИТИДА ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИДА ДАВЛАТ-ХУСУСИЙ ШЕРИКЧИЛИГИ РИВОЖЛАНИШИГА МЕТОДОЛОГИК ЁНДАШУВ»

Утемуратова Гулнарахан Хожаниязовна,

Коркалпок давлат университети доценти

ИКТИСОДИЁТНИНГ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАШИШИ ШАРОИТИДА ХИЗМАТ КУРСАТИШ СО^АСИДА ДАВЛАТ-ХУСУСИЙ ШЕРИКЧИЛИГИ РИВОЖЛАНИШИГА МЕТОДОЛОГИК ЁНДАШУВ

УДК: 332.012.322

УТЕМУРАТОВА Г.Х. ИКТИСОДИЁТНИНГ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАШИШИ ШАРОИТИДА ХИЗМАТ КУРСАТИШ СО^АСИДА ДАВЛАТ-ХУСУСИЙ ШЕРИКЧИЛИГИ РИВОЖЛАНИШИГА МЕТОДОЛОГИК ЁНДАШУВ

Ушбу маколада хизмат курсатиш тармокларида инвестиция сиёсати самарадорлигини ошириш йуллари, хизмат курсатиш сох,асида инвестицион маблаFларнинг шаклланиши, давлат-хусусий шери-клиги асосида хизмат курсатиш сох,аси ривожланишининг инвестицион усуллари ва воситалари, давлат инвестицион стратегияси доирасида хизмат курсатиш сох,аси хужалик субъектларининг тармок таркиби, уларнинг самарадорлигини аниклаш механизмлари, ижтимоий ах,амиятга эга стратегик лойих,аларни бошкариш ва молиялаштириш буйича хусусий секторнинг иштирокини таъминлаш усуллари х,амда давлат-хусусий шериклиги механизмини жорий этишнинг баъзи чекловлари, давлат рискларини тизимли тартибда аниклаш ва таснифлаш мезонлари х,амда давлат-хусусий шериклиги механизмини жорий килишнинг самарали йуллари тадкик килинган.

Калит сузлар: хизмат курсатиш сох,аси, хусусий сектор, давлат-хусусий шериклиги, лойих,а, стратегия, механизм, давлат рисклари, чекловлар, мезон.

УТЕМУРАТОВА Г.Х. МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЙ ПОДХОД К РАЗВИТИЮ ГОСУДАРСТВЕННО-ЧАСТНОГО ПАРТНЕРСТВА В СФЕРЕ УСЛУГ В УСЛОВИЯХ ТРАНСФОРМАЦИИ ЭКОНОМИКИ

В данной статье рассматривается значение государственно-частного партнерства в создании и регулировании новых форм инфраструктуры в экономике развитых стран, модели эффективной реализации механизма государственно-частного партнерства в мире, его формы и методы, формы договора государственно-частного партнерства, динамика иностранных инвестиций в инфраструктуру, основные показатели использования проектов государственно - частного партнерства, масштабы и формы взаимоотношений государства и бизнеса в мировой экономике.

Ключевые слова: сфера услуг, частный сектор, государственно-частное партнерство, проект, стратегия, механизм, общественные риски, ограничения, критерии.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

UTEMURATOVA G.X. METHODOLOGICAL APPROACH TO THE DEVELOPMENT OF PUBLIC-PRIVATE PARTNERSHIP IN THE FIELD OF SERVICES IN THE CONTEXT OF ECONOMIC TRANSFORMATION

This article analyzes ways to increase the effectiveness of investment policy in the service sector, the formation of investment funds in the service sector, investment methods and tools for the development of the service sector on the basis of public-private partnership. Also, within the framework of the state investment strategy, the network structure of economic entities in the service sector, the mechanisms for determining their efficiency were studied.

Key words: service sector, private sector, public-private partnership, project, strategy, mechanism, public risks, constraints, criteria.

Кириш (Introduction).

Иктисодиётнинг трансформациялашуви шароитида хизмат курсатиш сохасининг мухим вазифаларидан бири - келгусида иктисодий усишни таъминлаш муаммоларини хал килиш учун молиявий ресурслардан самарали фой-даланиш хисобланади. Бу эса, мамлакати-миз иктисодиётида инвестицион жозиба-дорликни ошириш оркали хизмат курсатиш сохасида фаолият юритувчи хужалик субъект-ларининг баркарор ривожланишини таъминлаш хамда сохада яратилаётган ялпи махсулот хажмини ошириш стратегик максадлардан бири хисобланади.

Мамлакатимизда макроиктисодий

баркарорликни таъминлаш хамда ресурслардан самарали фойдаланишда инвестицион фаоли-ятни амалга ошириш мухим ахамиятга эгадир.

Хозирги вактда мавжуд молиявий муаммо-ларни хал килиш жараёнида ишлаб чикариш ва махсулот реализацияси хажмлари, товар окимларининг чегаралари мустакил равишда белгиланмокда. Келгусида бу йуналишдаги ривожланишнинг салбий тенденцияларини пасайтириш учун максадли давлат дастурла-рини ишлаб чикиш асосли хисобланади. Шу билан бирга, мувофиклаштирувчи ташкилий тузилма ташкил этилиши керак ва у мамлакатимизда ягона хукукий, ахборот-аналитик, ташкилий, инвестицион мухитни шакллани-шига имкон бериши ва мамлакатнинг хар бир худуд ва иктисодиёт тармокларида долзарб йуналишларни аниклаш имконини бериши зарур.

KоракалпоFистон Республикасида хизмат курсатиш сохасининг ривожланиши инвести-циялар билан таъминлаш ва куллаб-кувватлаш механизмларини шакллантириш хамда ушбу жараёнда давлат-хусусий шериклиги (ДХШ) механизмини жорий этишни назарда тутади. Сохада инвестицион сиёсатни амалга ошириш

ишлаб чикариш секторидаги корхоналарга ажра-тилган молиявий ресурслардан самарали фой-даланишга каратилган булиши керак. Шунинг-дек, асосий чоралар инвестицион механизмлар-нинг институционал асосларини ривожланти-риш, бюджет ресурслари хамда жалб к,илинган молиявий маблаFлардан юк,ори даражада самарали фойдаланиш буйича замонавий молия-лаштириш технологияларини жорий этишга кумаклашиш керак.

Илмий муаммонинг цуйилиши (The scientific problem identification).

Инвестицион маблаFларнинг шаклла-ниши, давлат-хусусий шериклигининг концеп-туал асослари, пул-кредит сиёсати, хусусий инвестицияларни раFбатлантириш оркали уй хужаликлари даромадларининг энг тез усишига эришиш йуналишлари, ракобат мухитининг шак-лланиши учун давлатнинг иктисодий функцияла-ридан фойдаланишнинг шарт-шароитлари билан боFликl муаммолар Ж.М.Кейнс [7], Й.А.Шумпетер [17], К.Р.Макконнелл, Ст.Л.Брю [9], Дж.К.Гелбрейт [4], С.П.Кукура [8], Ж.Пьер, Ж.Г.Петерс [19] аср-ларида ёритиб берилган.

Ижтимоий ахамиятга эга стратегик лойихаларни бошкариш ва молиялаштириш буйича хусусий секторнинг иштирокини таъминлаш, давлат ва хусусий сектор уртасидаги иктисодий муносабатлар тизимининг шаклла-ниши, «давлат-хусусий шериклиги» категория-сининг иктисодий мохияти ва мазмуни, максад ва вазифалари, таркиби ва моделлари, давлат ва хусусий тадбиркорлик субъектлари уртасида иктисодий фаолиятнинг асосий йуналишлари, давлат ва тадбиркорлик уртасида хамкорлик шаклларини амалга ошириш учун молиявий маблаFларни жалб килиш манбалари, давлат ва жамоатчилик мулки объектлари, шунингдек, кенг доирадаги иктисодий фаолият турларида ижтимоий ахамиятга молик лойихаларни амалга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

ошириш йуллари, унинг афзалликлари, хизмат курсатиш сохасида давлат-хусусий шериклик-нинг асосий шакллари, давлат ва хусусий сектор-нинг узаро муносабати тизимида давлат-хусусий шерикликнинг урни,тамойиллари ва омилларига оид тадк,ик,отлар О.А.Романова [11], Е.Д.Фролова [14], В.А.Кабашкин [6], В.Г.Варнавский, А.В.Клименко, В.А.Королев [1], В.В.Иванова, С.Клесовой, П.Линдхольма, О.П.Лукши [10], П.Д.Ходжаев [15], У.И.Джуманиязов [5], Л.Шарингер [16], Е.М.Стырин [12] ларнинг асар-ларида урганилган.

Шунинг билан, хизмат курсатиш тармокларида инвестиция сиёсати самарадорлигини ошириш йуллари, хизмат курсатиш сохасида инве-стицион маблаFларнинг шаклланиши, давлат-хусусий шериклиги асосида хизмат курсатиш сохаси ривожланишининг инвестицион усул-лари ва воситалари, давлат инвестицион стра-тегияси доирасида хизмат курсатиш сохаси хужалик субъектларининг тармок таркиби, улар-нинг самарадорлигини аниклаш механизмлари, ижтимоий ахамиятга эга стратегик лойихаларни бошкариш ва молиялаштириш буйича хусусий секторнинг иштирокини таъминлаш усуллари хамда давлат-хусусий шериклиги механизмини жорий этишдаги чекловлар, давлат рискларини тизимли тартибда аниклаш ва таснифлаш, хамда давлат-хусусий шериклиги механизмини жорий килишнинг самарали йулларини аниклаш бора-сида хали катор хал килинмаган илмий муам-молар мавжуд.

Тадк,ик,от методологияси (Research Methodology).

Тадкикот жараёнида иктисодиётнинг трансформацияланиши шароитида хизмат курсатиш сохасида давлат-хусусий шерикчи-лиги ривожланишига методологик ёндашув-нинг илмий асослари, давлат-хусусий шери-клик лойихаларини реализация килиш, хизмат курсатиш сохасида давлат-хусусий шерикликнинг асосий йуналишлари, ушбу механизмни жорий этиш буйича чекловлар, давлат рискларини тизимли тартибда аниклаш ва таснифлаш мезонларининг шаклланиши буйича иктисодий тизимлар ва нисбатларни урганишга диалектик, тизимли ва илмий ёндашув, киёсий ва солиш-тирма тахлил хамда гурухлаш усулларидан фой-даланилди.

Тахлил ва натижалар (Analysis and results).

KоракалпоFистон Республикасида

иктисодиётнинг трансформациялашиши билан ижтимоий лойихаларни инвестициялаш жараёнида давлатнинг роли муайян даражада камайиб бормокда ва асосий объектларни бошкариш функциялари аста-секинлик билан хусусий секторга утказила бошлади. Шунингдек, дав-латни хусусий тадбиркорлик субъектлари билан самарали хамкорлигини амалга ошириш хамда ракобатни давлат томонидан куллаб-кувватлаш усуллари ва воситаларини оптимал даражада жорий этиш алох,ида ах,амиятга эгадир.

Узбекистон Республикасининг 2019 йил 10 майдаги УРК-537-сон «Давлат-хусусий шериклик туFрисида»ги Конунининг кабул килинишининг мамлакатимизда давлат ва хусусий тадбиркорлик субъектлари уртасида иктисодий фаолият-нинг турли хил йуналишларида муносабатларни ривожлантириш ва тартибга солишни назарда тутади. Мазкур конуннинг асосий максади -давлат-хусусий шериклик, шу жумладан кон-цессиялар со^асидаги муносабатларни тартибга солишдан иборатдир [13].

Турли худудий тузилмалар, тармок ва фао-лият сохаларида кабул килинаётган чора-тадбирларни уч асосий йуналишга ажратиш мумкин: молиявий окимларни назорат килиш; нархларни бошкариш (тартибга солиш) оркали бозорни назорат килиб бориш; турли дастур-ларни ишлаб чикиш ва жамFармаларни таш-кил этиш. Ушбу шарт-шароитларда давлат микёсида олиб борилаётган инвестицион сиё-сатни такомиллаштириш худудий ривожлантириш ва алохида хизмат курсатиш тармоклари фаолияти самарадорлигини ошириш бораси-даги ёндашувларда фаркларнинг мавжудлиги сабабли мураккаблашмокда [18].

Хизмат курсатиш тармокларида инвестиция сиёсати самарадорлигини ошириш куйидагилардан иборат:

- хизмат курсатиш сохасида тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришнинг меъёрий-хукукий базасини такомиллаштириш;

- сохада инвестицион жозибадорликни ошириш оркали ахоли бандлиги даражасини ошириш ва худудий инвестиция сиёсатини такомиллаштириш;

- худудларнинг ижтимоий-иктисодий ривожланиш дастурларини тузишда хизмат

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

курсатишнинг замонавий тармокларига инве-стицияларни жалб килишнинг молиявий ман-баларини шакллантириш;

- хизмат курсатиш сохасига хорижий инве-стицияларни жалб килиш ва уларни суFурталаш тизимини ривожлантириш;

- хорижий инвестицияларини хизмат курсатиш тармокларини ривожлантиришнинг истикболли йуналишлари буйича таксимлаш тизимини такомиллаштириш.

Шунга кура, хозирги вактда K1оракалпоFистон Республикасида хизмат курсатиш соха ва тармокларида инвестицион фаолиятни молиявий жихатдан таъминлаш шакллари ва усул-ларини такомиллаштириш ва уни давлат томо-нидан тартибга солишнинг узига хос тартибла-рини тадкик килиш мухим ахамиятга эга. Хизмат курсатиш жараёнларини тартибга солиш ва уларни молиялаштиришнинг янгича тизимини шакллантириш сохада фаолият юритувчи хужалик субъектлари ривожланишнинг страте-гик максад ва вазифаларига эришиш имкония-тини яратади.

Хизмат курсатиш тармокларида инвестицион ресурслардан фойдаланишнинг асо-сий жихатлари булиб, портфель инвестиция-ларга уларнинг корхоналарининг лаёк,атлилиги хисобланади.

Бизнинг фикримизча, хам соха корхоналари учун, хам худуд, туманларнинг бутун ик,тисодиёти учун мавжуд инвестицион лойихалар кулами буйича шарт-шароитларни аник,лаш зарур. Ушбу шарт-шароитлар унинг ривожланишини инвестицион стратегияларини ишлаб чик,иш ва ДХШ асосида хизмат курсатиш сохаси ривожлани-шининг инвестицион усуллари ва воситалари буйича муаммоларни тадкик этишда хисобга олинади.

Вахоланки, инвестицион стратегия функционал тавсифга эгадир. Бунда хизмат курсатиш корхоналарининг инвестицион фаолиятини асо-сий йуналишларини ажратиб курсатиш керак. Шунингдек, уларнинг самарадорлиги хамда ушбу фаолиятнинг турли йуналишлари буйича ижо-бий ёки салбий синергетик самарага эришишини бахолаш зарур.

Инвестицион маблаFлар манбаи сифа-тида барча даражалардаги бюджет ресурс-лари, корхоналарнинг уз маблаFлари, инве-сторлар жамоасининг активлар (инвестиция жамFармалари, сугурта компаниялари, нодав-

лат пенсия жамFармалари), хорижий инвестици-ялар, кредитлар, ДХШ маблаFлари булиши мум-кин (1-расм).

Шу билан бирга, инвестициялашнинг асосий усуллари сифатида бюджетдан ташк,ари молия-лаштириш, давлат молиявий маблаFлари, узини-узи молиялаштириш, инвестицион солик кре-дитлари, мол-мулк ижараси, банк кредитлари, лизинг кабилар булиши мумкин.

Инвестицион фаолият инвестицион жара-ёнларни ишлаб чикиш ва реализация килиш назарияси ва амалиётини ифодаловчи билим-лар сохасининг ривожланишини узида намоён этувчи мувофик лойихалар билан бошланади.

Хизмат курсатиш корхоналарида инвестицион фаолиятни стратегик бошк,ариш жараёни инвестицион портфелни шаклланиши ушбу фаолиятни тактик бошк,ариш жараёнида узининг келгу-сидаги конкретланишини назарда тутади. Инвестицион стратегиялардан фаркли инвестицион портфелнинг шаклланиши хужалик субъектла-рининг стратегик к,арорлари ва жорий молиявий имкониятлари доирасида амалга оширилади-ган урта муддатли бошк,арув жараёнлари булиб хисобланади. Шу билан бирга, инвестицион фаолиятни тактик бошк,ариш жараёни алохида инвестицион дастурлар ва лойихаларни реализация килишни оператив бошкаришда узининг батаф-сил якуний боскичига эга булади.

Давлат инвестицион стратегияси доирасида хизмат курсатиш сохаси хужалик субъектлари-нинг тармок, таркиби хамда уларни самарадор-лигини бахолаш мониторинги назарда тутилади. Бундай стратегияни шакллантиришнинг асоси булиб, худуднинг умумий ривожланиш стратегияси хисобланади. Бу субъектларнинг ривож-ланишига экзоген, эндоген ва институционал омиллар таъсир килади.

Хизмат курсатиш сохасининг ривожланиш стратегиясини яратиш ва жорий этиш давлат хокимиятининг махаллий ва узини узи бошк,ариш органларини ички ва ташки омилла-рига таъсир курсатишга мажбур килади. Бу холат соха корхоналари фаолиятини бошкариш сиё-сати моделларини ишлаб чикишга кумаклашади.

Мамлакатнинг ривожланиш стратегияси буйича сиёсатнинг икки асосий мак,сади булиб, улар яхлит иктисодиёт ракобатбардошлигини ошириш ва субъектлар уртасидаги номутано-сиб ривожланишни бартараф этиш хисобланади. Kорак1алпоFистон Республикасида худудларнинг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

1-расм. Хизмат курсатиш сох,асида инвестицион мабламарнинг шаклланиши1.

инвестицион жозибадорлигини ошириш, улар-нинг тармок хусусиятларига мос иктисодий ривожланишни таъминлашнинг мухим омили хисобланади.

Инвестицион воситалардан фойдаланиш-нинг узига хос хусусиятлари булиб, турли хил ахборотлар манбаларининг мавжудлиги хисобланади. Шундай килиб, хизмат курсатиш корхоналарининг инвестицион жозибадорлигини бошкаришнинг максад ва вазифаларини аниклаштириш мумкин. Шунинг учун инвестицион жозибадорликни бошкаришнинг энг сама-рали услубларидан бири - бу ахборотларни такдим килишнинг мак,бул мазмуни ва шаклини стратегик ахамиятга эга танлови хисобланади.

Иктисодиётнинг трансформациялашуви шароитида ижтимоий ахамиятга эга стратегик лойихаларни бошкариш ва молиялаштириш буйича хусусий секторнинг иштирокини таъмин-лаш алохида уринга эгадир. Тадкикотлар шуни курсатмокдаки, ДХШ лойихаларини бошкариш механизми давлат сектори фаолияти самара-дорлигини ошиши, жиддий сифат узгаришларга шарт-шароит яратади.

Кейинги пайтларда ДХШ ижтимоий инфра-тузилмага тез усувчи талабни кондиришнинг мухим воситасига айланди. Шундай экан, давлат ихтиёрида мавжуд булган анъанавий молиялаштириш манбалари етарли хисобланмайди.

1 Муаллиф томонидан ишлаб чик,илган.

Лекин хозирги вак,тда ДХШ механизмини жорий этиш учун баъзи чекловлар мавжуддир:

- хусусий сектор субъектлари хар доим хам юк,ори даражадаги риск ва мураккаблик туфайли лойихани уз зиммасига олмайди;

- инфратузилма объектларини эга-лик хукукини хусусий корхоналарга утказиш хар доим хам мазкур объектдан фойдаланиш самарадорлигини ошишига олиб келмайди, бу холат бошкариш жараёнидаги узгаришлар Хамда бозордаги хамда тармокдаги жиддий ислохотларнинг амалга оширилиши билан боFлик;

- ДХШнинг муваффакияти самарали бошкарув самарадорлиги ва куплаб омиллар таъсири остидаги жараёнларнинг мураккабли-гига бевосита боFлик.

Давлат ДХШда томонларнинг бири сифатида намоён булувчи ва рискни уз зиммасига олган Холда суFурталашдан моддий манфаатдор булган Холда ушбу тизимдан тулик, фойдаланиши керак. Давлат ДХШ иштирок эта туриб, мулкий (давлат мулкининг тулик ёки кисман йуколиши), сиё-сий (мамлакатда сиёсий парокандалик мухити ва миллий инвесторларнинг хориждаги сиёсий тартибсизликлардан химояланмаганлиги), ижтимоий (бутун жамият ва фукароларни химоялаш буйича давлатнинг ижтимоий функ-цияларини бажарилмаслиги хавфи), молиявий (бюджет маблаFларини максадсиз ишлатиш, турли хил хавф-хатарлар сабабли кузда тутил-маган кушимча харажатлар, давлат максадли

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

дастурлари ва инвестицияларни самарасиз бошкариш кабилар), жамоат (ахолининг норо-зилиги, халкаро ташкилотлар томонидан сал-бий муносабатларнинг билдирилиши, давлат-нинг рейтингини пасайтириш, мамлакат обруига зарар келтириш) тавсифидаги хатарлар буйича карорлар кабул килишда масъулиятни оширади.

Давлат рискларини тизимли тартибда аниклаш ва таснифлаш максадида уларнинг куйидаги мезонларини ишлаб чикдик:

1. Рискларни сугурталаш мезонига кура, сугурталанган ва сугурталанмаган рискларга булинади. Биринчи турга киймат куринишида бахоланган давлат рисклари тегишли. Сугурталанган рисклар бир канча вари-антларда аникланиши мумкин: назорат-дан ташкарида булган маълумотларни келиб тушиш эхтимоллиги; инсон соглиги ва хаётига зарар етказиш эхтимоллигидан сугурталаш; сугурталовчи масъулиятининг куриниши; сугурталаш амалга оширилган такдирда кути-лаётган ходиса.

2. Давлат рискларини таснифлашнинг иккинчи мезони давлатнинг функциялари билан боглик булиб, уларни куйидаги шаклда гурухлаш мумкин: сиёсий, иктисодий, ижтимоий, харбий, маъ-мурий бошкарув.

3. Учинчи гурух мезонларига рискларни оммалашганлик кулами буйича, яъни махаллий, худудий, миллий, халкаро ва глобал турларга ажратиш мумкин.

4. Туртинчи гурух мезонларини таъсир курсатиш имкониятлари буйича таснифлаш мумкин. Уларга бошкариладиган ва мукаррар (табиий фалокатлар, иклимнинг узгариши, иктисодий ва сиёсий инкирозлар, ижтимоий зиддиятлар, пандемия ва х.к.) рисклар киради.

5. Бешинчи мезон соф (бошка тузил-малар, шахслар ва ташкилотлар билан таксимланмайдиган) ва таксимланиши мумкин булган (рискни узатиш мумкин) рискларга булинади.

Амалиётда ДХШ механизмини жорий килишнинг самарали йуллари ва мавжуд чеклов-ларига эътиборимизни каратсак:

1. Бугунги кунда дунёда ДХШга кизикишнинг асосий сабабларидан бири шундан иборатки, бу хамкорлик хар доим лойихаларнинг шаклла-ниши ва амалга оширилишида давлат сектори хизматларига капитал сарфларни таксимлаш имконини беради. Улар иктисодий ресурс-

лар чегараланган шароитида давлат бюджети-дан кечиктирмасдан туловларни амалга оши-ришни зарурат этади. Харажатлар ё истеъмол-чилар (ДХШнинг концессион модели) томонидан к,опланади ёки бюджет маблаглари хисобга молиялаштирилади. Бирок ДХШ шартномаси-нинг барча муддати учун ажратилади (хусусий молиялаштириш ташаббуснинг Британча модели ^1)), ёхуд тулов давлат корхоналари томонидан курсатилган хизматлар учун туловлар хисобига амалга оширилади.

Барча боскичларда харажатлар давлат таъ-минотининг анъанавий тизимида харажатлар давлат томонидан копланади, бу эса дастлабки харид кийматидан ошиб кетиш хавфини хам давлат уз зиммасига олишини ифодалайди.

ДХШ механизмидан фойдаланишда давлат туловларни бирданига эмас, балки анча вактдан сунг, факат курилиш боскичи яку-нида амалга оширади. Хусусий сектор корхоналари эса уз капиталининг кичик улуши ва карз маблагларидан купрок, фойдаланиб, курилишни молиялаштиради. Уларнинг уз капитали рента-беллиги уларнинг иш сифатига богликдир.

Шунингдек, ДХШ купинча давлат томонидан амалга ошириш имконига эга булмаган киска муддатли молиявий инвестицияларга зарурат-дан озод килиш имконини беради, бу эса акса-рият холларда бюджетга солик ва соликсиз туловларнинг етарли эмаслиги билан богликдир. Бундай холат давлат лойихаларини молиялаш-тиришга тускинлик килади.

Агарда ДХШ лойихаларига дастлабки капитал куйилмалар давлат бюджети маблаглари хисобга амалга оширилса, у холда бошка вазиятларда имконсиз булган инфратузилмавий инвестици-яларни амалга ошириш имконияти сакланиб колади. Реал холатда катъий бюджет чеклов-ларини хисобга олган холда у ёки бу инфратузилмавий лойихани тайёрлашда молиялаштириш чизмасини танлаш ДХШ ва соф жамоат хизмат-ларининг давлат таъминоти уртасида эмас, балки ДХШ ва бундай молиялаштиришнинг етишмас-лиги натижасида лойиханинг узи оркали амалга оширилади. Яъни масала давлат узи мустакил молиялаштира олмайдиган бахоси юкори булган мураккаб инфратузилмавий лойихаларни амалга ошириш тугрисида булса, у холда ДХШ механиз-мига мукобиллар мавжуд булмайди.

2. Бу вазиятда таъкидлаш керакки, ДХШ лойихаларига капиталнинг киймати одатда

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

лойиха факат давлат томонидан такдим этил-ган ва давлат маблаFлари хисобидан молиялаш-тириш амалга оширилганга кура юк,ори булади. Хорижий давлатларнинг статистик маълумотла-рига кура, ДХШда капитал киймати давлат томонидан молиялаштиришга караганда 2-3 % юк,ори булади1. Бу шу холат билан изохланадики, давлат томонидан молиялаштиришдаги рисклар хусу-сий сектордаги кредиторлар рискига нисбатан камрок булади. Хозирги кунда ДХШ доирасида хукуматлар лойиханинг рискини хам кайта куриб чикмокдалар. ДХШ давлат секторини лойихалар рискини аниклаш ва уларни анъанавий давлат хизматларининг амалиётига нисбатан ишончли тарзда сугурталашга раFбатлантиради.

3. Бунга боFлик холда, ДХШ буйича томон-лар ахамиятли равишда инвестициялаш жара-ёнини тезлаштирадилар, кейин купинча олдин бир нечта алохида кисмларга булиниши керак булган лойихалар яхлит бир бутун холда бажа-рилиши мумкин.

4. ДХШ лойихалари уларнинг умумий кийматини аниклашга ёндашув билан тав-сифланади. Бу нафакат асосий воситаларни сотиб олиш билан боFлик1 харажатларни, балки лойиханинг бутун муддати мобайнида ушбу асосий воситаларни сак,лашга йуналтирилган харажатларни хам хисобга олади. Шундай экан, инве-сторлар объектни куриш, операцион бошкариш ва хизматлар курсатиш учун масъулиятни уз зиммаларига оладилар. Улар узлари учун энг яхши тарзда ДХШ лойихасини ишлаб чикишдан манфаатдор. Бунда хусусий инвесторлар даст-лабки капитал харажатларни оширишга тайёр, агарда келажакда бу ДХШ шартномасини амал килиш муддатида эксплуатацион харажатларни пасайтирса. Таъкидлаш керакки, одатдаги давлат лойихасида минимал микдордаги бошлантич капитал харажатлари мавжуд булади.

5. Иктисодиётнинг трансформациялашуви шароитида давлатнинг максадларини реализация килиш учун хусусий секторни жалб килишнинг ижобий томонларидан яна бири сифатида хусусий фирмалар (компаниялар) йирик, мураккаб лойихаларни бошкариш сохасида катта тажрибага эга буладилар хамда берилган бюджет маблаFлари доирасида ва

1 Романова О.А. Теория и практика развития частно-государственного партнерства/ О.А.Романова // Вестник Уральского государственного технического университета. - 2007. - № 3. - С. 41.

аник муддатда бундай лойихаларни якунлаш кобилияти юкорирок булади. Давлат томонидан куллаб-кувватлаш тизими буйича холатга назар ташласак, хусусий секторга нисбатан инве-стицион маблаFларни ишлатиш самарадорлиги хусусий сектор субъектларига нисбатан пастрок, булади.

6. ДХШда содир буладиган хамда шартнома-ларни танлов асосида тузиш давлат ва хусусий сектор тажрибалари буйича имкониятлар ком-бинацияси давлат-хусусий шериклиги доирасида инфратузилма лойихаларини шаклланти-риш ва бошкаришга инновацион ёндашувлар-нинг юкори салохиятини аниклайди.

7. ДХШ худудларнинг инновацион ривожла-нишига фаол ижобий таъсир курсатади. Бизнинг фикримизча, ДХШ K1оракалпоFистон Республи-каси худудларини ривожлантириш сиёсатида зарурий шарт-шароитлар сифатида каралади. Худудларда ДХШ лойихалари инвестицион жозибадорликни ошириш, ижтимоий сохани ривожлантириш масалаларини хал килиш учун капитални кушимча жалб килиш имкониятини намоён этади.

8. Таъкидлаш керакки, дунё амалиётида ДХШ дастурлари куплаб йуналишлар, хусу-сан, хизмат курсатиш сохасида давлат секто-рини кенг куламда ислох килишнинг катали-затори булиб хизмат килади. ДХШ яхлит холда давлат бошкаруви самарадорлигини оширишга кодирдир. ДХШ лойихаларнинг даромад-лари ва харажатларини хисоблашда ва барча хисоботларда шаффофликни таъминлайди. Хусу-сан, ДХШ лойихаларида операцион сарфлар ва техник хизмат курсатиш харажатларини уз ичига олувчи лойиханинг барча хизмат курсатиш муд-дат мобайнида компаниянинг зиммасида булган харажатларни тулик ифодалайди. Бу давлатни ахолига к,андай хизмат турларини курсатиши ва уларни кандай нархларда амалга ошириши кера-клигини дик,к,ат билан кузатишга мажбур килади.

ДХШ давлат секторида хизматларни курсатиш ва режалаштириш жараёнини такомиллаштириш имконини беради. Бундан ташкари, давлат ДХШ битимини тузиш вактида хамкорликда иштирок эта туриб, нафакат дастлабки капитал харажатлар суммасини назорат килиши, балки умумий харажатлар таркибида операцион ва техник харажатларни аниклаши, хизматлар курсатишнинг узок муддатли режаси хакида каЙFуриши лозим. Бу давлат хизматчиларини стратегик режалашти-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

риш билан шутулланишларини ратбатлантиради. Давлат хизматчиларининг бизнес хамкорлар билан самарали муносабат урнатишлари жараёнида давлат хизматчиларининг эгалла-ган куникмалари давлат секторидаги бошка сохаларга утказилиши ва ундан кенгрок маз-мунда фойдаланилиши мумкин.

9. ДХШ лойихаларини кенг таркалишига тусик, булувчи омиллар ушбу жараённинг муракка-блиги билан боFликдир. Лойиха канча мурак-каб ва кийин бажариладиган булса, хукукий ва молиявий масалалар буйича маслахатчиларни жалб килиш харажатлари шунчалик катта булади. Шунингдек, операцион булмаган хара-жатлар катта булиб, лойиханинг рентабеллиги пасаяди. Баъзида кичик лойихалар хам рента-белли булмаслиги мумкин. Купинча операцион булмаган харажатлар лойиха куламига боFлик булмайди ва йирик лойихалар сингари мутлак уларга якин булади.

Хулоса ва таклифлар (Conclusion/ Recommendations).

1. Давлат сектори учун фавкулотда мураккаб вазифалар узок муддатли лойихалардан фойда-ланиш масалаларининг барча йуналишларини аниклаш имконини беради. Масалан, муайян худудда ахоли сонининг динамик узгариши ДХШ механизми асосида узок муддат мобайнида куриладиган ижтимоий хизматлар курсатиш объектларини лойиханинг якуни буйича ортикчалиги ёки етишмаслигига олиб келиши мумкин.

Амалдаги лойихага узгартиришларнинг кири-тилиши ёки лойиханинг ёпилиши узи билан бирга катта харажатларга олиб келади. Хулоса килиш керакки, лойиханинг узгариш имкони-яти ва нарх-сифат нисбати бир-бири билан узвий боFликдир. Гарчи бу нисбатни молиявий бахолаш мураккаб булса хам лойиханинг уму-мий кийматини аниклашда уни хисобга олиш лозим. Бундан келиб чикадики, узок муддатга режалаштирилаётган лойихалар аник булса ДХШ учун хосдир. Аксинча, узок муддатга мулжалланган лойихаларни аник хисоблаш имкони булмаса ёки технологиялари тез узгарадиган лойихаларни ДХШ доирасида реализация килиш анча мураккабдир.

2. Утказилган тадкикотлар шуни курсатмокдаки, хусусий бизнеснинг ишти-рокида давлат функцияларини реализация

килишда ДХШ лойихаларининг хамкорлик асоси куйидагилардан иборат:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- ДХШ механизми асосида куп холларда хусусий ва жамоат манфаатларига хизмат курсатиш уртасида карама-каршиликлар хал килинади, давлат ва хокимиятнинг узаро муно-сабатида юкори маданият шаклланади;

- ДХШнинг юкори ижтимоий ахамияти шундан иборатки, ДХШ дастурларини тулик реализация килишдан пировардида истеъмолчи энг куп фойдани олади;

- иктисодий бекарорлик холатларида айнан ДХШ хам макродаражада, хам алохида субъектлар даражасида олдин бошланган мухим ижтимоий лойихаларни давлат томонидан давом эттириш ва якунлаш имкониятини юзага келти-ради. Купинча, давлат мустакил молиялаштириш мумкин булмаган иктисодий бекарорлик шаро-итида инфратузилмавий лойихаларнинг мураккаб йулини амалга ошириш хакида гап кетганда, бу холатда ДХШ механизмининг мукобили мав-жуд булмайди;

- хусусий сектор давлатни бюджетдан туFридан-туFри килинадиган туловлардан озод килган холда, молиявий ресурслар билан таъ-минлайди. Бу холат иктисодий инкирозлар дав-рида мухим ахамиятга эга булади, мураккаб, йирик лойихаларни бошкаришда узининг касбий махорати ва билимларини намоён этади, самарали бошкарув технологиялари ДХШ лойихаси доирасида кабул килинаётган карорларда оперативлик ва эгилувчанлигини ошишига ахамиятли даражада таъсир курсатади, бизнес жараёнларини оптималлаштиради, инно-вацион технологиялар жорий этилади, давлат прогнози учун энг мураккаб рискларни уз зим-масига олади ва х.к.

Бошка томондан, хусусий тадбиркор-ликка давлат активларидан фойдаланиш, уларни узок муддат эгалик килиш ва бошкариш хукуки берилади. Бу хусусий сектор субъектларига узок истикболда баркарор фойда олиш имконини беради, инновацияларни жорий этиш ёки мех,нат унумдорлигини ошириш оркали бизнеснинг киймати ва фойда хажмини ошириш имконини беради. Хусусий корхоналар эса давлат тузулма-лари билан ишлаб катта тажриба орттирадилар ва бозорда хусусий корхона туFрисида ижобий обруга эга булади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

Фойдаланилган адабиёт руйхати (References)

1. Варнавский В.Г., Клименко А.В., Королев В.А. Государственно-частное партнерство: теория и практика: учебное пособие. - М.: ГУ-ВШЭ, 2010.

2. Варнавский В.Г. Партнерство государства и частного сектора: формы, проекты, риски/

B.Г. Варнавский. -М.: Наука, 2005. - 315 с.

3. Государство и бизнес: институциональные аспекты. - М.: ИМЭМО РАН, 2006. - С. 40.

4. Гэлбрейт, Дж.К. Экономические теории и цели общества = Economics and Ше Public Purpose (1973) / Под общ. ред. и с предисл. Н. Н. Иноземцева, А. Г. Милейковского. - М.: Прогресс, 1976. - 408 с.

5. Джуманиязов У.И. «Давлат-хусусий шерикчилиги асосида корпоратив бошкарувни ривожлантиришнинг айрим назарий-услубий масалалари» // «Иктисодиёт ва инновацион технологиялар» илмий электрон журнали. 2017 йил № 3, май-июнь, 9-б.

6. Кабашкин В.А. Формирование и развитие партнерских отношений государства и предпринимательских структур в Российской Федерации (управленческий аспект): автореф.. дис. докт. экон. наук:08.00.05/ В.А. Кабашкин.- М., 2007. - С. 23

7. Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег / Пер. сангл. проф. Н.Н.Любимова, под. ред. д.э.н., проф. Л.П.Куракова. - Москва: МИЭМП, 2010.

8. Кукура С П. Теория корпоративного управления/ С П.Кукура - М.: Экономика, 2004. -

C. 105.

9. Макконелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс. Принципы, проблемы, политика. - М.: Республика, 1992. Т. II. - С. 398.

10. Национальные инновационные системы в России и ЕС / под ред. Иванова В.В., Кле-совой С, Линдхольма П., Лукши О.П. - М.: ЦИПРАН РАН, 2006. - С. 200.

11. Романова О.А. Теория и практика развития частно-государственного партнерства/ О.А.Романова // Вестник Уральского государственного технического университета. - 2007. - № 3. - С. 41.

12. Стырин Е.М. Международный опыт использования ГЧП для реализации проектов электронного правительства. - М.: «Издательский дом ВШЭ», 2010.

13. Узбекистан Республикасининг 2019 йил 10 майдаги УРК-537-сон «Давлат-хусусий шериклик т^рисида»ги Конуни. https://lex.uz/docs/4329270

14. Фролова Е.Д. Основные тенденции развития взаимоотношений государства и бизнеса/ Е.Д. Фролова // Вестник УГТУ-УПИ. - 2003. - № 7. - С. 31.

15. Ходжаев П.Д. Зарубежный опыт формирования и развития партнерских отношений между государством и реги-ональными предпринимательскими структурами/ П.Д. Ходжаев // Вестник Российско-таджикского (славянского) университета. - Душанбе: РТСУ, 2014. -№ 3 (46). - С. 102.

16. Шарингер Л. Новая модель инвестиционного партнерства государства и частного сектора / Л. Шарингер //Мир перемен. - 2004. - № 2. - С. 22.

17. Шумпетер Й.А. История экономического анализа в 3 тт. - СПб.: Экономическая школа, 2004.

18. Эргашев И.И. Хизмат курсатиш сохасида инновацион-инвестицион жараёнларни ривожлантириш ва самарадорлигини ошириш. Дисс. икт. фанларидан PhD. - Самарканд: СамИСИ, 2018. 30-31-б.

19. Peters J.G, Pierre J. Governance Politics and Ше State (Political Analysis). - N.Y., 2000.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.