Научная статья на тему 'ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙИҚТИСОДИЙ АҲАМИЯТИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ'

ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙИҚТИСОДИЙ АҲАМИЯТИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1141
204
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сервис иқтисодиёти / хизмат кўрсатиш соҳаси / омиллар / корхона / хизматлар тас­ нифи / хизмат кўрсатиш жараёни / истеъмолчилар. / экономика услуг / сфера услуг / факторы / предприятие / классификация услуг / процесс оказания услуг / потребители.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Исмаилов Бахыт Абдиреймович

Ушбу мақолада хизмат кўрсатиш соҳаси ривожланишининг ижтимоий­иқтисодий аҳамияти, маз­муни ва моҳияти, соҳада амалга оширилаётган таркибий ўзгаришлар, хизматларнинг таснифий бел­гилари бўйича турлари ва тавсифи ҳамда хизматлар соҳасини самарали ривожлантиришнинг ўзига хос хусусиятлари ва тамойиллари тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ И ПРИНЦИПЫ РАЗВИТИЯ СФЕРЫ УСЛУГ

В статье исследуются социально­экономическое значение, содержание и сущность развития сферы услуг, структурные преобразования, реализуемые в отрасли, виды и характеристики услуг по клас­ сификационным признакам, а также особенности и принципы эффективного развития сферы услуг.

Текст научной работы на тему «ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙИҚТИСОДИЙ АҲАМИЯТИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ»

Исмаилов Бахыт Абдиреймович,

К,орак,алпок, давлат университети "Иктисодиёт" кафедраси 2-курс таянч докторанти

ХИЗМАТ КУРСАТИШ СО^АСИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИКТИСОДИЙ А^АМИЯТИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ

УДК: 338.46

ИСМАИЛОВ Б.А. ХИЗМАТ КУРСАТИШ СОЦАСИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ЩТИСОДИЙ АЦАМИЯТИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ

Ушбу мак,олада хизмат курсатиш сох,аси ривожланишининг ижтимоий-ик,тисодий ах,амияти, маз-муни ва мох,ияти, сох,ада амалга оширилаётган таркибий узгаришлар, хизматларнинг таснифий бел-гилари буйича турлари ва тавсифи х,амда хизматлар сох,асини самарали ривожлантиришнинг узига хос хусусиятлари ва тамойиллари тадкик килинган.

Таянч сузлар: сервис иктисодиёти, хизмат курсатиш сох,аси, омиллар, корхона, хизматлар тас-нифи, хизмат курсатиш жараёни, истеъмолчилар.

ИСМАИЛОВ Б.А. СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ И ПРИНЦИПЫ РАЗВИТИЯ СФЕРЫ УСЛУГ

В статье исследуются социально-экономическое значение, содержание и сущность развития сферы услуг, структурные преобразования, реализуемые в отрасли, виды и характеристики услуг по классификационным признакам, а также особенности и принципы эффективного развития сферы услуг.

Ключевые слова: экономика услуг, сфера услуг, факторы, предприятие, классификация услуг, процесс оказания услуг, потребители.

ISMAILOV B.A. SOCIO-ECONOMIC SIGNIFICANCE AND PRINCIPLES OF THE SERVICE SECTOR DEVELOPMENT

There are discussed in the article the socio-economic significance, content, and essence of the service sector's development, structural transformations implemented in the industry, types, and characteristics of services according to classification criteria, as well as the features and principles of the service sector's effective development.

Key words: service economy, service sector, factors, enterprise, classification of services, service delivery process, consumers.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 8(144)

Кириш (Introduction).

Хизмат курсатиш со,асининг ижтимоий-иктисодий ривожланиши уз мазмунига кура, тур-муш фаровонлиги ва унинг сифатини ошириш, замонавий тармокларнинг шаклланиши билан боFл и к, булган инсон капиталини ривожланти-риш учун макбул шарт-шароитларни яратиш, ме,нат таксимотини нисбатан юкори даража-сини таъминлаш буйича хужалик фаолиятининг турли йуналишларини камраб олади.

Иктисодиётнинг трансформациялашуви шаро-итида хизматлар со,аси иктисодий жи,атдан саноат ишлаб чикаришига караганда анча сама-ралидир, чунки хизматлар со,асида бошланFич фаолиятни амалга ошириш камрок, маблаFларни талаб килиб, капиталнинг айланиш тезлиги анча юкори хисобланади.

Хозирги вактда иктисодиётнинг трансформациялашуви шароитида хизмат курсатиш корхона-ларини доимий тарзда баркарор ривожланиши хамда хизмат курсатиш интенсивлигини таъмин-лашда самарадорликни оширишнинг ижтимоий-иктисодий механизмини такомиллаштириш ало,ида долзарб хисобланади.

Шунга кура, хизмат курсатиш корхоналари фаолиятини самарадорлигини ошириш хамда улар фаолиятининг ижтимоий-иктисодий механизмини такомиллаштиришда ме,нат жараён-лари интенсивлиги ва ме,нат унумдорлигини ошириш, ресурслардан самарали фойдаланиш, ме,нат сало,ияти самарадорлигини таъминлаш, курсатилаётган хизматлар сифати ва натижадор-лигини ошириш, истеъмолчиларнинг талаб ва э,тиёжларини туликрок кондириш билан боFлик масалалар со,а ривожланишининг мухим муам-молари хисобланади.

Шунингдек, со,а корхоналарининг халкаро бозорлардаги хизматлар сифати ва ракобатбардошлигини ошириш хамда хизматлар экспорти хажмини купайтириш республикамизда иктисодий усишга эришишда мухим а,амиятга эга.

Илмий муаммонинг цуйилиши (The scientific problem).

Иктисодий усиш, сервис иктисодиёти ривожланиши, хизмат курсатиш со,асининг ижтимоий-иктисодий ривожланиши, хизматлар сифати ва ракобатбардошлигини ошириш, хизмат курсатиш жараёнларини такомиллаштириш, ижтимоий-иктисодий муносабатларни тартибга солиш, иктисодий самарадорликни ошириш омил-лари, замонавий хизмат курсатиш тармокларини

ривожлантириш, ме,нат унумдорлигини усиши, персонални инновацион ривожланиши билан боFлик муаммоларнинг фундаментал жи,атлари Кейнс Ж.М. [6], Маршалл А. [9], Шумпетер Й.А., [15], Волгин А.П. [4], Хаксевер К., Рендер Б., Рассел Р., Мердик Р. [8], Одегов Ю.Г., Абдурахманов К.Х., Котова Л.Р. [11] асарларида ёритиб берилган.

Сервис тизимида курсатиладиган хизматлар тавсифи ва таснифи, хизмат курсатиш корхоналари фаолиятини ривожлантиришнинг ижтимоий-иктисодий механизми, со,ада персонал фаоли-яти самарадорлигини ошириш, со,а самарадорлигини ошириш, ишлаб чикариш (хизмат курсатиш) интенсивлигини таъминлаш, со,а корхоналарида хизматлар сифатини уларнинг истеъмол хусуси-яти билан боFликлиги, хизматларнинг сифатини ба,олаш мезонлари ва курсаткичлари, истеъмолчиларнинг мотивациясига бсоик холдаги хизматларнинг шаклланиши, хизмат курсатиш со,аси ривожланишининг узига хос хусусиятлари, кор-хоналарда хизмат курсатиш жараёнларини таш-кил этиш, персонал компетентлигини таъмин-лашга оид тадкикотлар Теплицкий В., Костюков-ский Ю. [13], Веснин В.Р. [3], Кательс М. [5], Okoye A. [10], Баринов Н.А. [1], Ураков Ж.Р. [14]ларнинг асарларида урганилган.

Хизмат курсатиш тармокларида иктисодий усиш омилларининг сифат ва микдорий ба,олаш, ушбу омилларнинг ,ар бирининг хизмат курсатиш со,а ва тармоклари усишига кушаётган хиссасини аниклаш хозирги кунда хам мухим илмий масала булиб хисобланади. Юкорида келтирилган муал-лифларнинг асарларида турли хил омилларнинг со,ани ижтимоий-иктисодий ривожланишига таъ-сири тадкик этилган. Ушбу тадкикотларда хизмат курсатиш корхоналарида ижтимоий-иктисодий ривожланишнинг йуналишлари тизимли равишда урганилмаган. Шунга кура, тадкикот жараёнида хизмат курсатиш со,асида ижтимоий-иктисодий ривожланиш механизмлари тадкик этилган.

Тадцицот методологияси (Research Methodology).

Тадкикот жараёнида хизмат курсатиш корхоналарида иктисодий-ижтимоий ривожланишни таъминлаш буйича иктисодий тизимлар ва нисбат-ларни урганишга диалектик ва тизимли ёндашув, комплекс бахолаш, киёсий ва солиштирма та,лил, статистик ва динамик ёндашув хамда гурухлаш усулларидан фойдаланилди.

Хизмат курсатиш со,асида ижтимоий-иктисодий самарадорликни ошириш хужалик

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 8(144)

юритувчилар фаолиятлари натижасини акс этти-ради, ижтимоий самарадорлик эса иктисодий субъектларнинг ижтимоий самарадорлигини, уни жамият х,аётининг турли томонларига таъси-рини акс эттиради. Бунда ижтимоий ва иктисодий самарадорлик муайян даражада узаро боFлик аникланди. Шунингдек, сервис иктисодиётида хиз-матлар алох,ида гурух,лари буйича таснифланди.

Та^лил ва натижалар (Analysis and results).

Мамлакатимиз иктисодиёти ривожланиши-нинг х,озирги боскичида сервис хизматлари сони ва сифатига куйилаётган талаблар ошиб бормокда. Ривожланган давлатлар тажрибаси-нинг кулланилиши хизматларга булган талабнинг ошишига олиб келди. Бу уз навбатида истеъмол бозори таркибида узгаришларни вужудга кел-тирди. Ах,олининг айрим катламлари моддий фаровонлигининг ошиши натижасида хизматларга узларининг талаблари ва эх,тиёжлари мав-жуд булган истеъмолчиларнинг янги категорияси вужудга келди. Моддий жих,атдан таъминланган истеъмолчилар узларининг х,аёт кулайликларини оширишни таъминлайдиган турли ассортимент-даги хизматларга катта талабгор деб х,исобланади. Шу сабабли айрим хизмат курсатиш корхоналари уз фаолиятларини айнан ах,олининг шу талаблар ва эх,тиёжларини кондиришга каратадилар [14].

Xoзирги кундa хизмaт курсaтувчи кoрхoнaлaр фaoлиятининг сaмaрaдoрлиги бeвoситa стрaтeгиянинг aсoслaнгaнлигигa бoFлик булиб, уни шaкллaнтириш эсa юкoри бoшкaрув буFинидaги рax1бaрлaрининг aсoсий вaзифaлaридaн бири x1исoблaнaди. Хизмaт курсaтиш кoрхoнaлaри фаолиятини ривожлантиришнинг ижтимоий-иктисодий механизмини тaкoмиллaштириш тaшки вa ички мух,итнинг дoимий узгaрувчaн шароитла-рида алох,ида ах,амиятга эга булиб, бoзoрдa eтaкчи мaвкеини сaклaб ^лишга имкoн ярaтaди.

Бинoбaрин, хизмaт курсaтиш кoрхoнaлaрини бoшкaришнинг oкилoнa мeхaнизмини ишлaб чикиш учун хизмaт курсaтиш сox1aсидaги кoрхoнaлaр фaoлиятининг oхирги истeъмoлчилaри учун, хусусaн, жисмoний вa юридик шaхслaр, умумaн бутун мaмлaкaт иктисoдиёти учун рoли вa ax1aмиятини урганиш мух,им х,исобланади.

Хизмaт курсaтиш гох^сини тaдкик этишдa, aввaлo ушбу гах^нинг кaнчaлик узигa хoс экaнлигини тaъкидлaб утиш зaрур. Бунинг сaбaби шундaки, хизмaт курсaтиш корхоналари ва тaшкилoтлaри, шуниндак ушбу rox^a ишлaётгaн

ходимлaр ax1oлининг мсддий, ижтимсий, кундaлик вa мaънaвий эx1тиёжлaрининг кaттa кисмини Koндиришгa кодирдирлaр. Хизмaт курсaтиш сox1aсигa умумий тaвсиф бeриш вa ушбу сox1aдa фаолият юритувчи хужaлик субъeктлaрининг урни вa ax1aмиятини aниклaш учун aввaлo, «иш» вa «хизмaт» кaби тушунчaлaрни куриб чикиш x1aмдa бу икки тушунчa уртaсидaги чeгaрaни мaвжудлигини инoбaтгa oлгaн x1oлдa, улaрнинг aник тaърифлaрини ^лтириш лoзим, чунки улaрнинг иктисoдий мox1ияти ухшaш булсaдa, х,укукий жиx1aтдaн бир-биридан фaрк килaди.

Хизмат курсатиш корхоналари фаолияти-нинг ривожланиши узига хос хусусиятлар ва жих,атларга эгадир. Шунга кура, муайян омил-лар таъсирини ифодаловчи мазкур сох,а ривож-ланишининг узига хос хусусиятлари ва ривожла-ниш тенденцияларини назарий жих,атдан ёритиб бериш алох,ида ах,амиятга эгадир.

Бугунги кунгача хизматларнинг яхлит маънога эга таърифи мавжуд эмас. Ижтимоий-иктисодий мох,иятига кура, муайян тавсифни аниклашда моддий неъматларга нисбатан фаркли равишда хиз-матларни ижтимоий ах,амияти ва иктисодий нати-жаси буйича тавсифлаш алох,ида ах,амият касб этади. Ушбу х,олатда хизматларнинг мух,им хусу-сияти сифатида кишилар эх,тиёжларини кондириш билан боFлик фаолият ^исобланиб, конкрет фаолият шакли ёки турининг пировард натижаси куринишида намоён булади.

Хозирги баъзи иктисодий адабиётларда хизматлар оммалашган куйидаги турда тавсифланмокда максадли (онгли) мех,нат булиб, унда ишлаб чикаришнинг самараси унинг истеъмоли билан мос тушади» [13].

Fарбий Европа давлатлари иктисодчи олим-лари томонидан «хизмат» категориясига куйидагича таъриф берилган: хусусан, Ф.Котлер хизматлар деганда йирик хилма-хилликдаги фаолият турлари ва тижорат машFулотларини таърифлаб, улар «бир тараф иккинчи тарафга таклиф килиши мумкин ва асосан уларни х,ис килиб булмайди ^амда бирор-бир нарсага эгалик килишга олиб келмайди. Хизматларни курсатиш моддий куринишдаги товар билан боFлик булиши мумкин ёки аксинча боFлик булмаслиги х,ам мумкин» [7].

Т. Хилланинг берган таърифига кура, хизмат -кандайдир иктисодий бирликка тегишли булган шахс ёки товар х,олатининг бошка иктисодий бир-лик томонидан олдиндан биринчи бирликнинг розилиги билан содир этиладиган фаолияти нати-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 8(144)

1-расм. Хизматларнинг таснифий белгилари буйича гурух,ларга ажратилиши1.

Ишлаб чик;ариш

Мухдндис- Савдо Туристик Телевидения, Банк

лик, лизинг, хизматлари, хизматлар, радио хизматлари,

жихозлар ва транспорт коммунал эшиттириш, сугурта,

турли хил хизматлари, хизматлар, таълим, молия,

техник ахборот умумии СОГЛИКНИ воситачилик,

таъмирлаш узатиш ва ов^атланиш саклашва маслахат ва

буйича аълока хизматлари мадании реклама

мижозларга хизматлари хизматлар хизматлари

хизмат

курсатиш

Таксимлаш

Хизматларнинг таснифий белгилари

Истеъмол

Ижтимоий

Касбий

жасидаги узгаришидир. Ушбу таъриф хизматларни аник фойдали иктисодий фаолиятнинг натижаси сифатида караш имконини беради ва хизматни алмашув х,амда савдонинг предметига айланти-ради [12].

М.Кательс иктисодиётининг ахборот ва ахбо-ротлаштириш билан боFлик хусусиятларига эъти-бор бериб, хизматларни янгича тавсифга эгалиги ва хизматларни курсатишда фаолиятнинг янги куринишларини тадкик этган. Унинг фикрича, хизматлар категорияси тарихан турли хил ижтимоий тузилмалар ва ишлаб чикариш тизимла-ридан шаклланиб келаётган фаолиятни уз ичига олади. Хизмат курсатиш сох,асида ранг-баранг фаолият турларини бириктириб турувчи ягона белги ушбу ягона (умумий) белгининг йуклигидир. Хизматларни уларга тегишли булган ички хусу-сиятлардан келиб чикиб аниклашда шуни айтиш керакки, ахборот иктисодиётининг ривожланиши билан товарларнинг «номоддийлиги» ва «мод-дийлиги» уртасида мазмунан фарки йуколди [5].

Албатта, иктисодиётнинг трансформацияла-шиши шароитида аксарият хизматлар турлари таркибида моддий буюмлар ах,амиятли уринга эга булса, бунинг акси моддий ишлаб чикариш таркибида номоддий куринишдаги элементлар х,иссаси ошиб бормокда.

1 Муаллиф томонидан ишлаб чикилган.

Н.А. Бариновнинг берган таърифига кура: «хизмат - бу мах,сулотнинг (нарсанинг) фойдали х,аракати ёки инсоннинг узига хос, окилона эх,тиёжларини кондириш учун фаолият шаклида намоён буладиган, фойдаланиш кийматларини яратадиган мех,нат натижалари буйича пайдо буладиган иктисодий муносабатлардир» [1]. Шунинг учун хизмат курсатиш жараёни истеъмолчиларга хизматларни етказиб бериш жараёни, яъни х,ар кандай шаклдаги жисмоний ва юридик шахсларнинг э^тиёжларини кондириш жараёни сифатида каралиши керак.

«Хизмат» тушунчасининг аникрок таърифини келтирадиган булсак, бизнингча, «хизмат -уни бажарувчи ва истеъмолчи уртасидаги бевосита узаро алокаларнинг натижаси булиб, истеъмолчининг талабини кондириш буйича бажарувчининг фойдали фаолиятида юзага кела-диган иктисодий муносабатдир».

Таъкидлаш керакки, хизмат тушунчасини куриб чикишда хизматлар бозорини давлат томонидан тартибга солишнинг мух,им воситаларидан бири сифатида хизматларни стандартлаштиришга алох,ида эътибор каратилади. Хизмат курсатишда стандартлар кимёвий тозалаш, кир ювиш, мех,монх,она бизнеси, алока, суFуртa, банк, савдо, транспорт хизматлари, автомобилларга хизмат курсатиш каби сох,аларда кулланиллиши мумкин.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 8(144)

Тарихан хар бир хизмат тури узига хос хусуси-ятларга эга булган алохида фаолият сохаси сифа-тида куриб чик,илган. Хизмат курсатиш сохасининг узи ушбу куплаб фаолият турларининг комби-нацияси сифатида такдим этилган ва уларнинг руйхатига киритилган. Хизматларнинг барча тур-ларини турли хил таснифий белгиларига кура, гурухларга ажратиш мумкин. Ушбу турлар тас-нифлаш усулларини талаб килади (1-расм).

Шуни таъкидлаш керакки, илмий-техникавий тараккиёт жараёнида бир катор ноодатий хусусиятларга эга булган хизматлар пайдо булади. Масалан, ахборот хизматлари анъанавий одатдаги хизматлардан куйидаги хусусиятлар билан фарк килади: ахборот фаолияти натижаси оммавий ахборот воситаларида сакланиши ва ташилиши мумкин булган хужжатларда моддий ифодага эга булади, ахборот фаолиятининг хизмат курсатиш жараёни истеъмолчи ва ишлаб чик,арувчи (хизмат курсатувчи) уртасида шахсий алокаларни талаб килмайди.

Хозирги кунда бир-биридан фарк килувчи айрим хизматлар тоифаларини ажратиш тенден-цияси мавжуд ва ушбу тоифалар буйича хизмат-ларни куйидагича таснифлаш мумкин (1-жадвал).

Хизматларнинг хар хил турларида номоддий ва моддий элементларнинг нисбати бир хил эмас, бу анъанавий ва ноанъанавий хизматларни ажратиб олишга имкон беради. Шуни таъкидлаш керакки, турли хил хизматларнинг моддий ва номоддий элементлари уртасида турли хил нисбатлар мавжуд: моддий махсулотнинг тегишли хизматлар билан комбинацияси (масалан, компьютерни созлаш, таъмирлаш, интернетга уланиш хизматлари билан); озик-овкат хизматлари (масалан, ресторанда овкатланиш нархи 30% булиши мумкин, колганлари озик-овкат сотиб олиш, овк,ат тайёрлаш, дастурхон безаш, хонасини ижарага олиш, бино ва хона дизайни, автомобил тураргохи, санъаткорлар хизматларига туFри келади); касаллар, к,ариялар, ногиронлар, болалар ва бошкаларни парвариш килиш буйича «соф хизматлар» деб номланган хизматлар.

Хизматларни такдим к,илишни нафак,ат хизмат курсатишни таъминлаш учун зарур булган бажарувчининг фаолияти сифатида эмас, балки жараён сифатида хисобга олсак, унинг куйидаги асосий боскичларини ажратиб курсатиш мумкин: зарур ресурслар билан таъминлаш, ижро этишнинг технологик жараёни, назорат килиш, синовдан утказиш, к,абул к,илиш, бахолаш, хизмат курсатиш жараёни.

Хизмат курсатиш жараёнида сифат курсаткичлари алохида урин тутади булар доимий узгариш ва такомиллаштириш жараёнида булади. Асосий базавий параметрлар сифатида куйидагиларни олиш мумкин: хизмат курсатиш вак,ти (истеъмолчи хизмат курсатувчи билан узаро алокада булган вакт даври); хизматни бажариш вакти (хизматни бажариш учун белгиланган вакт меъёри). Хизматнинг истеъмолчисига таъсир курсатадиган барча сифат параметрлари ташкилотнинг куйидаги иккита ички хужжатларида к,айд этилиши ва корхонада сифат назорати хизмати томонидан доимий назоратида булиши керак: хизмат курсатиш коидалари - хизмат курсатиш тартиби ва шартларини тартибга солувчи талаблар ва стандартларни уз ичига олган хужжат; хизмат курсатиш шартлари -хизмат курсатиш жараёнида истеъмолчига таъсир курсатадиган омиллар мажмуини тавсифловчи хужжат.

Шу билан бирга, таъкидлаш жоизки, хизмат сифатини аниклашда муайян кийинчиликлар мавжуд, чунки истеъмолчида уни бахолаш учун аник мезонлар мавжуд эмас. Бирок, юкорида айтиб утилганидек, ишлаб чикарувчи буни хисобга олиши керак.

Турли хил одамлар учун сифатли хизмат ва хизмат курсатиш сифати бир хил нарсани англатмайди. Хатто харидор сифатли хизмат деганда нимани англатишини сотувчилар тушунган такдирда хам, ностандарт келишмовчиликларни олдини олишга к,аратилган хизматни бошк,аришда муаммолар мавжуд.

Бундан ташк,ари, хизмат курсатувчи ходимлар уртасида хам фикрлар хилма-хиллиги мавжуд булиши мумкин, уларни машинада ишлаб чикарилган махсулотга нисбатан аник бахолаш анча кийин кечади [8]. Хизматлар сифатини узгарувчанлигини олдини олишга уриниш билан бoFлик муаммолар шу билан кучайиб бора-дики, истеъмолчилар хизматлар сифатининг номувофик,лигига рахбариятнинг эътибор бериши кераклигига урFу бермайди, бунинг натижасида рахбарият сифатсиз хизмат курсатиш даражасидан бехабарлиги ва тегишли чораларни кура олмайди.

Хизматлар курсатиш буйича фаолият турлари ик,тисодиётнинг деярли барча сохаларига кириб борган, шунинг учун хизмат курсатиш сохаси чегараларини аник белгилаш жуда мушкул. Аслида, бу хакикатдан хам хизмат курсатиш фаолиятининг «оммалаштириш сохаси» булиб,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 8(144)

1-жадвал. Хизматларнинг муайян таснифий белгилари буйича турларга ажратилиши1

№ Хизматларнинг таснифий белгилари Хизматлар турлари

1. Хизматларнинг турлари буйича Ишлаб чикариш; таксимлаш; касбий; истеъмол (оммавий); ижтимоий.

2. Моддий-буюм мазмунига эга хизматлар Моддий ишлаб чикариш хизматлари; номоддий хизматлар.

3. Узига хос хусусиятларига кура Янги истеъмол кийматини яратувчи; товарларнинг истеъмол хусусиятини тикловчи хизматлар; шахсий тавсифдаги хизматлар.

4. Сезувчанлик даражаси буйича Объект сифатида инсонга йуналтирилган сезилувчан хизматлар (соFликни саклаш, ресторан, кафе, йуловчи транспорти); объект сифатида товарлар ва буюмларга йуналтирилган сезилувчан хизматлар (кимёвий тозалаш, жихозлар таъмирлаш); инсон тафаккурига йуналтирилган сезилмайдиган хизматлар (таълим, радиоэшиттириш, театр, музей); сезилмайдиган активлар билан боFлик сезилмайдиган хизматлар (хукукий, суFурта маслахат).

5. Ишлаб чикарувчининг характерига боFликлиги буйича Инсонларга такдим килинадиган хизматлар; машина ва механизмларга такдим килинадиган хизматлар.

6. Хизматларни курсатиш вактида мижозларнинг иштирок этишига боFликлиги буйича Мижознинг иштирокини талаб килувчи хизматлар (косметолог, врач); мижознинг иштирокини талаб килмайдиган хизматлар (адабиётларни кидириш, маиший хизмат буюмларини таъмирлаш).

7. Истеъмолчиларнинг мотивациясига боFлик холдаги хизматлар Инсонларнинг шахсий заруратини кондиришга мулжалланган хизматлар (таълим, маданият, спорт); корхона ва ташкилотларнинг жамоавий эхтиёжларини кондиришга йуналтирилган хизматлар (ишбилармонлик тавсифидаги хизматлар); ижтимоий эхтиёжларни кондиришга йуналтирилган хизматлар.

8. Ишлаб чикарувчиларнинг мотивациясига боFлик холдаги хизматлар Максади фойдага йуналтирилган тижорат хизматлари; муайян ижтимоий самарани олишга йуналтирилган мухтожларга ёрдам бериш буйича хизматлар.

9. Хизмат курсатиш шакллари буйича Томонларнинг келишув шартлари билан мувофикликда хизматлар олиш хукукини такдим килувчи хужжатга асосланган хизматлар; Иш, дам олиш, турар жойлари буйича; вакт оралиFида амалга ошириладиган шошилинч хизматлар; уз-узига хизмат курсатиш.

10. У ёки бу тармокка тегишлилига кура СоFликни саклаш, таълим, маиший, коммунал, туризм, кучмас мулк сохасидаги, банк, ахборот, молиявий ва бошка турдаги хизматлар.

11. Самарадорликни оширишга таъсири буйича Прогрессив хизматлар; субъектив хусусиятга эга хизматлар; индивидуал хизматлар.

у иктисодиётнинг айрим сохаларида асосий хисобланади, бошкаларида эса кисман иштирок этади, масалан, tof-koh саноати ва ишлаб чикариш саноатида. Шундай экан, хизмат курсатиш сохасининг энг мухим хусусияти унинг хилма-хиллиги, статистика фани ва амалиёт учун унинг «чегараларини» белгилаш муаммоси айникса долзарбдир, чунки ушбу хддисани талкин килишнинг ноаниклиги миллий ва жа,он иктисодиётининг тузилишини акс эттирганда бевосита намоён булади, иктисодий ривожланиш

1 Муаллиф томонидан ишлаб чикилган.

натижалари, унинг иктисодий усиш сифати ва а,оли хаёти, иктисодий фаолият турларининг бутун мажмуаси, турли даражадаги иктисодий жараёнлар, шу жумладан иктисодиётнинг айрим тармоклари ва минтакалари буйича статистик маълумотларнинг изчиллиги ва интеграциялашуви асосида маълум бир мамлакат рейтинги аникланади [2].

Хизмат курсатиш сохасидаги корхоналарнинг урни ва ахамиятини аниклаш учун сервис иктисодиётининг (хизмат курсатиш сохаси бевосита унга тегишли булган) индустриал иктисодиёт уртасидаги асосий фаркларини ажратиш мухимдир.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 8(144)

Биринчидан, сервис иктисодиётида корхоналар биринчи навбатда мижозларнинг узига хос эхтиёжларини тулик кондириш учун сама-рани оширишга каратилгандир. Индустриал иктисодиётда эса корхоналар махсулотларини максимал даражада ишлаб чик,аришга интилишади.

Иккинчидан, хизмат курсатиш иктисодиётида фойдалилик тушунчаси хам моддий махсулот, хам шунга мос келувчи хизматларни уз ичига олади-ган тизимларнинг канчалик мукаммаллиги билан, индустриал иктисодиётда эса - махсулотларнинг факат моддий жихатлари хисобга олинади.

Учинчидан, сервис иктисодиётида сифат деганда ишлаб чик,арувчининг харидорлар билан уларнинг эхиёжларини кондириш даражасини мак-сималлаштириш максадларида муносабатларни урнатиши хамда уларни доимий кузатиб боришга кобиллиги тушунилади. Индустриал иктисодиётда сифат деганда корхонанинг уз ишини яхши бажара олиш кобилияти назарда тутилади.

Туртинчидан, сервис иктисодиётида бошкарув услуби узгариб бориб, бунда унинг фаркли жихати сифатида кабул килинадиган карорларнинг мос-лашувчанлиги, тезкорлиги, тармокли ташкил этиш, манёвр эркинлиги ва очиклик саналади. Индустриал иктисодиётда менежмент сезиларли равишда механизациялашган хусусиятга эга булиб, бу хал килувчи даражада тузилмаларнинг иерар-хиклиги ва уларнинг хаддан ортик тартибланиши билан белгиланади. Хозирги замон хужалик субъ-ектлари анча юкори даражада ривожланган гори-зонтал алокалар билан ажралиб турадиган ва бунда уларнинг булинмалари уртасидаги вертикал интеграциялашув даражаси камрок буладиган таш-килий тузилмаларни яратишга интиладилар. Бун-дай вазиятда мижозларни эхтиёжларига каратган холда корхона фирманинг стратегик максадлари ва ходимларнинг мотивацияси уртасидаги узаро муносабатларни таъминланишига купрок эътибор каратади.

Бешинчидан, сервис иктисодиётида асосий эътибор моддий-хизмат курсатиш тизимлари-нинг фаолият юритиш самарадорлигига, индустриал иктисодиётда эса - хом-ашёнинг тайёр махсулотга айлантирилишига (асосий технологи-яларга йуналтириш) каратилади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Шундай экан, сервис иктисодиётида кор-хона муваффакиятини белгилаб берувчи асосий омил булиб, уни мижознинг афзал курган тизим-лари ва ривожланиш тенденцияларини тушуниш кобилияти хамда мижоз талаб-эхтиёжларини

иложи борича яхширок кондиришга кобиллиги намоён булади.

Хизматлар курсатиш ривожланган бозор иктисодиётига эга мамлакатлар ялпи ички махсулоти таркибида сезиларли улушга эга була бошлади.

Бутун дунёда хизматлар сохаси амалда инкилобий хусусиятдаги узгаришлар боскичини бошидан кечирмокда, бунда анъанавий бизнес-моделлари тобора кам даражада ярокли булиб колмокда. Янги минг йилликнинг бошларида хизматлар сохасидаги янгича тенденциялар таъсири остида одам хаёти ва унинг иш услублари кескин узгаришларга дучор булмокда. Доимий равишда бу сохадаги талаб-эхтиёжларни кондиришнинг янгидан-янги усуллари ихтиро килинмокда, бунда кишилар якин-якин вактларгача хам мавжудли-гини хали уз тасаввурларига келтира олмаган талаб-эхтиёжларни кондириш йуллари хам пайдо булиб бормокда.

Хизмат курсатиш корхоналарининг ижтимоий-иктисодий ривожланиши уларни максадлар ва вазифаларни амалга оширишда асосий коидаларга риоя этишни назарда тутади. Шунга кура, хизмат курсатиш сохасининг узига хос хусусиятларини хисобга олган холда, ушбу сохада фаолият юри-тадиган корхона ва ташкилотлар ривожланиши-нинг асосий тамойиллари куйидагилардан иборат:

1. Хизмат курсатиш фаолиятининг мацсадга йуналтирилганлик тамойили. Ушбу тамойил хизмат курсатиш корхоналарида ижтимоий-иктисодий ривожланишни таъминлаш максадларини реализация килишдан иборатдир. Иктисодий ресурслар-дан самарали фойдаланиш жараёнида амалга оши-рилиши зарур булган максадлар куйилган вазифа-ларнинг умумий ва алохида хусусиятларини эъти-борга олган холда хизмат курсатиш самарадорли-гини ошириш йуналишларини аниклайди.

2. Хизматларни реализация килувчи ва хари-дорнинг якуний натижаларига мувофи^лиги тамойили. Хизматларни реализация килувчи ва харидор ишининг якуний натижасини (хизмат курсатишнинг пировард натижаси) бир-биридан фарклаш керак. Мураккаблик шундан иборатки, хизматларни реализация килувчи ва унинг хари-дорини максадлари, манфаатлари ва ресурслари купинча бир-бирига мос келмайди ёки аник белги-ланмаган булади. Хизматларни реализация килувчи ва харидор муносабатининг пировард натижалари уртасида номувофикликка карши курашиш учун куйидаги чораларни амалга ошириш зарур: хизматларни хукукий жихатдан куллаб-кувватлаш;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 8(144)

рискни сугурталаш; хизматларни ва муайян тар-тибларни сертификатлаш ва стандартлаштириш; ижро сифатини назорат килишнинг махсус тар-тибларини жорий этиш; вактни назорат килиш; шикоят ва таклифларни тах,лил килиш; шу хизматларни курсатиш юзасидан ракобатчиларнинг таккослама тахлилини амалга ошириш.

3. Хизматлар бозорида талаб ва таклиф мувофицлигини таъминлаш таъмойили. Хизматлар бозорида талабнинг баркарорлиги шаро-итида хизматларни саклаш мухим хисобланмайди. Бирок талабнинг узгариб бориши корхонани хизмат курсатиш ва фаолиятининг рентабел-лиги билан боFлик кийинчиликлар ва муаммо-лар юзага келади. Хизматларни диверсификаци-ялаш, табакалаштириш, дастлабки буюртмаларни шакллантириш усуллари авваламбор корхонанинг ташки мухитга таъсир килиши учун мулжалла-нади. Корхонанинг ички мухит (ходимлар, ресурс-лар, иш вакти) омилларига таъсир килиш оркали хизматларга булган талаб ва таклиф хажмини мувофиклаштириш, ресурслардан самарали фой-даланиш ва корхона рентабеллигини ошириш мум-кин.

4. Хизматлар бозорини ривожлантиришнинг трансверсаллик тамойили. Ушбу тамойил хизмат курсатиш сохасида инфратузилмавий ва инсти-туционал чекловларни бартараф этиш, худудий иктисодий муносабатларни ривожлантириш буйича максадли дастурларни ишлаб чикиш ва реализация килиш, хизмат курсатиш сохасини ривожлантиришда анъаналар ва инновациялар-нинг интеграциясини таъминлаш кабиларни уз ичига олади.

5. Хизмат курсатиш сохасида мехнат унум-дорлигини узлуксиз усишини таъминлаш. Мазкур тамойил хизмат курсатиш корхонала-рини ижтимоий-иктисодий жихатдан ривожлантириш, ишлаб чикарилган хизматларга талаб ва таклиф мувофиклигига эришиш хамда баркарор иктисодий ривожланишни таъминлаш имконини беради.

Ушбу тамойиллар иктисодий конунларнинг амал килишига мувофик намоён булади ва сохани баркарор ривожланишини таъминлаш имконини беради.

Хулоса ва таклифлар (Conclusion/ Recommendations).

Хизмат курсатиш сохаси корхоналарининг менежерлари учун мухим муаммо булиб, сама-радорлик хисобланади. Шунга кура, мехнат унум-дорлигини ошириш - бу хам давлат даражасида,

хам корхона даражасида белгиланадиган мухим максаддир. Таъкидлаш мумкинки, мехнат унум-дорлигини оширмасдан самарадорликни оши-риш - бу коникарсиз натижаларга эришишнинг анча осон йулларини топишнинг узгинасидир. Хизмат курсатиш сохасида мехнат унумдорлигини ошириш вазифаси нафакат унинг ошиши, балки куп жихатдан рахбариятнинг харакатлари нати-жаси булиб хисобланадиган бахолаш билан хам боFлик буладиган узига хос мураккабликларни намоён килади.

Хизмат курсатиш сохасидаги яна бир мухим узига хос хусусиятлардан бири шундан иборатки, бунда куплаб хизматларни курсатиш мулкчилик хукукларининг урин алмашувисиз ва хизматлар-нинг истеъмолчилари хамда ишлаб чикарувчилари уртасидаги муносабатларнинг узгаришсиз амалга оширилишидир.

Куплаб хизматлар моддийлашган булмаганлиги ва номоддий к,ийматликлар билан муносабатларга эгалиги сабабли буюмларга булган мутлак хукук каби мулкчилик хукуки хам анъанавий, типик хизматларнинг номоддий, кузга куринмайдиган табиати билан боFлик анча мураккабликларга дуч келади. Хизмат курсатиш сохасида купчилик вазиятларда нисбий хукук, яъни, бир томондан, ишлаб чикарувчининг истеъмолчига талаблари хукуки ва ишлаб чикарувчига нисбатан истеъ-молчиларнинг мажбуриятлари, иккинчи томондан эса истеъмолчининг ишлаб чик,арувчига нисбатан талаблари хукуки ва ишлаб чикарувчининг истеъмолчига нисбатан мажбуриятлари амал килади. Хизматларни ишлаб чикаришнинг моддий шарт-шароитларига мулк хукуки муайян даражада истеъмолчининг хукуклари билан чекланади ва бу ерда нозик хукукий муносабатлар ривожланади. Улар истеъмолчига етказилган зиён урнини коплаш мажбурияти хизматларни курсатувчининг ёки мулк эгасининг зиммасига юклатилишини кузда тутиб, бунда хавфсизлик талабларига етарлича даражада риоя килмаслик анчагина зарар келтириши мум-кин булади.

Хизмат курсатиш сохасида интеллектуал махсулот ва номоддий кийматликлар (масалан, товар белгиси)га нисбатан мулкчилик муносабат-ларини камраб оладиган интеллектуал мулк хукуки тобора кенг ёйилмокда. Интеллектуал мулк объ-екти сифатида моддий шакл эмас, балки мазмун назарда тутилади. Лекин уни мулкчилик билан бир-лаштирадиган асосий жихат - бу интеллектуал фао-лият натижаларига тула хукукнинг мутлак хусуси-яти булиб хисобланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 8(144)

Хизмат курсатиш сохасининг ривожланишида кичик корхоналар катта ахамиятга эга булади. Жахон статистикаси шу х,ак,ида гувохлик берадики, унга кура турли мамлакатлар ва минтакалардаги хизмат курсатиш ишлаб чикаришининг катта кисми айнан кичик бизнес сохасида жамлангандир.

Таъкидлаб утиш мухимки, хизмат курсатиш сохасининг кенгайиб бориши барча давлатларнинг ривожланиш даражасига таъсир курсатади. Мазкур сохани ривожланганлик даражаси жамият ривож-ланишининг мезонига айланиб улгурди. Хозирги вактда агарда хизматлар сохасида ялпи миллий махсулотнинг 65,0 %дан кам кисми яратиладиган булса, бундай мамлакат ривожланган мамлакатлар каторига киритилмайди. Шундай килиб, хозирги

замон иктисодиётида энг мухим макроиктисодий мутаносиблик булиб, хизмат курсатиш ва товар-лар ишлаб чикариш сохаларининг нисбати хисобланади.

Шундай килиб, хизмат курсатиш корхонала-рида самарадорликни оширишга йуналтирилган хизмат курсатиш жараёнларини интенсивлаш-тириш алохида ахамиятга эга. Бу жараён хизмат-ларни ишлаб чикаришда инновацион бошкариш усуллари ва технологиялардан фойдаланишни талаб килади. Мазкур жараён нафакат хизмат курсатишнинг инновацион омилларидан фойдаланишни, балки курсатилаётган хизматлар сифа-тини хам ошириб боради.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати (References)

1. Баринов Н. А. Указ. Соч. - С. 17.

2. Бурменко Т.Д. Сфера услуг: экономика: учебное пособие / Т.Д. Бурменко, Н.Н. Дани-ленко, Т.А. Туренко; под ред. Т.Д. Бурменко. - М.: КНОРУС, 2007. - 328 с. - С. 64-65.

3. Веснин В.Р. Управление персоналом. Теория и практика - М.: Проспект, 2011. 688 с.

4. Волгин А.П. Управление персоналом в условиях рыночной экономики: Учебник - М: 2009.

5. Кастельс М. Информационная эпоха: Экономика, общество и культура: Пер. с англ. Под. ред. О.И. Шкаратана - М. : ГУВШЭ, 2000.

6. Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег / Пер. сангл. проф. Н.Н.Любимова, под. ред. д.э.н., проф. Л.П.Куракова. - Москва: МИЭМП, 2010.

7. Котлер Ф. Основы маркетинга. - М.: Прогресс,1993. - С.63 8.

8. К.Хаксевер, Б.Рендер, Р.Рассел, Р.Мердик Управление и организация в сфере услуг, 2-е изд. / Пер. с англ. Под ред. В. В. Кулибановой. - СПб: Питер, 2002. - 752 с.: ил. - (Серия «Теория и практика менеджмента»).

9. Маршалл А. Принципы экономической науки / А.Маршалл: В 3 т. - Москва: Прогресс-Т.З. 1984. - 119 с.

10. Okoye A. Theorizing corporate social responsibility as an essentially contested concept: is a definition necessary? [Text] //. Journal of Business Ethics / 2009. - № 89. - Р. 613-627.

11. Одегов Ю. Г., Абдурахманов К.Х., Котова Л.Р. Оценка эффективности работы с персоналом: методологический подход: Учебно-практическое пособие. - Москва: Издательство «Альфа-Пресс», 2011. - 752 с.

12. Сфера услуг: новая концепция развития/В.М. Рутгайзер, Т.И. Корягина, Т.И. Арбузов и др. - М.: Экономика, 1990. - С. 148.

13. Теплицкий В., Костюковский Ю. Как оценить инвестиционную привлекательность предприятия // Деловая жизнь, 1993. - № 9. - С. 11-18.

14. Ураков Ж.Р. Хизмат курсатиш корхоналари фаолиятлари самарадорлигини ошириш-нинг ташкилий-ик,тисодий механизми (Самарканд вилояти мисолида) // дисс. икт. фан. ном-зоди. - Т.: СамИСИ. 2011. 15-16 б.

15. Шумпетер Й.А. История экономического анализа в 3 тт. - СПб.: Экономическая школа, 2004.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 8(144)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.