Научная статья на тему 'ХИЗМАТ КЎРСАТИШ ТАРМОҚЛАРИДА ИҚТИСОДИЙ ЎСИШ ОМИЛЛАРИ'

ХИЗМАТ КЎРСАТИШ ТАРМОҚЛАРИДА ИҚТИСОДИЙ ЎСИШ ОМИЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
651
101
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
индустриал иқтисодиёт / сервис иқтисодиёти / хизмат кўрсатиш тармоқлари / иқтисодий ўсиш / меҳнат самарадорлиги / унумдорлик / экстенсив омиллар / интенсив омиллар. / индустриальная экономика / экономика услуг / сфера услуг / экономический рост / производительность труда / производительность / экстенсивные факторы / интенсивные факторы.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ахмеджанов Азиз Рустамович

Ушбу мақолада хизмат кўрсатиш соҳалари ва тармоқларида иқтисодий самарадорликнинг моҳияти ижтимоий-иқтисодий мазмуни, уни ифодаловчи кўрсаткичлар тизими, унумдорлик ва самарадорлик кўрсаткичларини ҳисоблаш усуллари ҳамда иқтисодий ўсишнинг экстенсив ва интенсив омиллари тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ФАКТОРЫ ЭКОНОМИЧЕСКОГО РОСТА В ОТРАСЛЯХ СФЕРЫ УСЛУГ

В данной статье исследуются сущность экономической эффективности, социально-экономическое содержание, система показателей, методы расчета производительности и эффективности, а также экстенсивные и интенсивные факторы экономического роста в сфере услуг и отраслях.

Текст научной работы на тему «ХИЗМАТ КЎРСАТИШ ТАРМОҚЛАРИДА ИҚТИСОДИЙ ЎСИШ ОМИЛЛАРИ»

Ахмеджанов Азиз Рустамович,

Самарканд давлат университети, тадкикотчи

ХИЗМАТ КУРСАТИШ ТАРМОКЛАРИДА ИКТИСОДИЙ УСИШ ОМИЛЛАРИ

УДК: 338.46

АХМЕДЖАНОВ А.Р. ХИЗМАТ КУРСАТИШ ТАРМОКЛАРИДА ИКТИСОДИЙ УСИШ ОМИЛЛАРИ

Ушбу мак,олада хизмат курсатиш сох,алари ва тармок,ларида иктисодий самарадорликнинг мох,ияти, ижтимоий-иктисодий мазмуни, уни ифодаловчи курсаткичлар тизими, унумдорлик ва самарадор-лик курсаткичларини х,исоблаш усуллари х,амда иктисодий усишнинг экстенсив ва интенсив омил-лари тадкик этилган.

Таянч иборалар: индустриал иктисодиёт, сервис иктисодиёти, хизмат курсатиш тармоклари, иктисодий усиш, мех,нат самарадорлиги, унумдорлик, экстенсив омиллар, интенсив омиллар.

АХМЕДЖАНОВ А.Р. ФАКТОРЫ ЭКОНОМИЧЕСКОГО РОСТА В ОТРАСЛЯХ СФЕРЫ УСЛУГ

В данной статье исследуются сущность экономической эффективности, социально-экономическое содержание, система показателей, методы расчета производительности и эффективности, а также экстенсивные и интенсивные факторы экономического роста в сфере услуг и отраслях.

Ключевые слова: индустриальная экономика, экономика услуг, сфера услуг, экономический рост, производительность труда, производительность, экстенсивные факторы, интенсивные факторы.

AHMEDJANOV A.R. FACTORS OF ECONOMIC GROWTH IN THE FIELD OF SERVICES

There is presented in the article the results of exploration the economic growth in the service sector and industries, the economic efficiency content, a system of indicators, methods for calculating productivity and efficiency, as well extensive and intensive influencing factors.

Keywords: industrial economy, service economy, service sector, economic growth, labor productivity, productivity, extensive factors, intensive factors.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

Кириш (Introduction).

Хизмат курсатиш сохаси мохияти ва маз-мунига кура, замонавий хаёт сифатини таъ-минлаш билан боFлик1 булган инсон капитали ривожланишига шарт-шароит яратиш хамда мехнат таксимотининг нисбатан юкори дара-жага утишини таъминлаш билан боFлик булган инсон фаолиятининг турли куринишларини ва йуналишларини уз ичига олади. Бунда асосий эътибор интеллектуал ресурслардан фойдала-нишда фан ва ахборотлар технологиялари симми катта булган замонавий тармокларни ривожлан-тиришга каратилган. Жамият тараккиётидаги бун-дай холат иктисодиётнинг бошка сохаларига нисбатан хизмат курсатиш сохасини кенгрок ривож-ланишини талаб этади.

Хизмат курсатиш соха ва тармокларининг ривожланиб бориши ривожланган бозор иктисодиётига асосланган мамлакатларнинг ялпи ички махсулот таркибини хам узгаришига уз таъсирини курсатмокда. Хозирги вактда муайян мамлакатни ривожланган мамлакатлар каторига кушиш учун яратилаётган ялпи ички махсулот таркибида хизмат курсатиш сохаси хиссасининг 65 фоиздан юкори булиши асосий мезон хисобланади. Мамлакатимиз иктисодиёти ривожланишининг хозирги боскичида сервис хизматлари сони ва сифатига куйилаётган тала-блар ошиб бормокда. Бу эса хизмат курсатиш тармок,ларида иктисодий усишнинг омилларини аниклаш хамда иктисодий самарадорликкаэри-шишни зарурат этади.

Шу нуктаи назардан 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантириш-нинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясининг 3.2-бандида «хизмат курсатиш сохасини жадал ривожлантириш, ялпи ички махсулотни шакллантиришда хизматларнинг урни ва улушини ошириш, курсатилаётган хиз-матлар таркибини, энг аввало, уларнинг замонавий юкори технологик турлари хисобига туб-дан узгартириш» [1] вазифаси куйилган. Бу вази-фаларни самарали хал этиш асосида хизмат курсатиш сохаси субъектлари фаолияти самара-дорлигини ошириш хамда ахолига курсатилаётган хизматлар сифатини такомиллаштириш мухим ахамиятга эга.

Илмий моцияти.

Илмий адабиётларда сервис иктисодиётида мехнат самарадорлиги ва унумдорлигининг мохияти, мазмуни, уларни хисоблаш усуллари, хизмат курсатиш сохасини ривожлантириш ва

ахолига курсатилаётган хизматлар сифатини ошириш, хужалик юритувчи субъектларнинг сама-радорлигини бахолаш, самарадорликни таш-кил этувчи сифатий холатларни узгаришининг айрим жихатлари илмий-назарий хамда услу-бий жихатдан тадкик этилган.

Россиялик олим А.А.Ткаченко [8, 200-215 б.] уз асарида хизмат курсатиш секторидаги иш уринларини кенгайтириш ва мехнат ресурс-ларидан самарали фойдаланиш, сохада янги иш уринларини яратиш, иш уринларини яра-таётган иш берувчиларга солик имтиёзла-рини бериш,мехнат самарадорлигини ошириш йуналишларини тадкик этган.

Россиялик олима А.П.Ерофеева [6, 141 б.] уз асарида хизмат курсатиш корхоналарида пер-сонални бошкариш тизимини ишлаб чикиш ва жорий этиш, сохада персонални бошк,ариш тизи-мининг хориж тажрибаси, персонални бошк,ариш тизимини тадкик этиш усуллари хамда хизмат курсатиш корхоналарида персонални бошк,ариш тизимини модернизациялаш жараёнлари тадкик этилган.

Академик К.Х.Абдурахмонов Мехнат иктисодиёти: назария ва амалиёт номли дарс-лигида [2, 426-446 б.] мехнат ресурсларининг мохияти, мазмуни, шаклланиши, мехнат ресурс-лари ва инсон ресурсларининг узаро боFликлиги, мехнат самарадорлиги ва унинг омиллари, мехнат унумдорлигини ошириш омиллари ва воситалари, энг юксак мехнат унумдорлиги концепциялари, Халкаро мехнат ташкилоти (ХМТ)нинг муносиб мехнат концепцияси, мехнат ресурслари мобил-лиги муаммолари ёритиб берилган.

М.К.Пардаев [7, 133 б.] тахрири остида ёзил-ган укув кулланмада хизмат курсатиш, сервис ва туризм сохаларини ривожлантириш муаммолари, хизмат курсатиш сохасида мехнат ресурсларининг шаклланиши ва улардан фойдаланиш самарадорлиги, сохада мехнат унумдорлигини ошириш омиллари ва йуналишлари тадкик этилган. Шунингдек, мавзуга доир жихати буйича сервис ва туризм сохаларини ривожлантиришнинг ижтимоий, иктисодий ва институционал асослари илмий жихатдан тадкик этилган.

Мазкур маколада аввалги амалга оширил-ган тадкикотларга таяниб хизмат курсатиш тармокларида иктисодий усиш омиллари-нинг сифат ва микдорий бахолаш, ушбу омил-ларнинг хар бирининг хизмат курсатиш соха ва тармоклари усишига кушаётган хисасини аник,лаш хозирги кунда хам мухим илмий масала

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

1-жадвал. Индустриал ва сервис иктисодиётининг фарк килувчи асосий белгилари1

Асосий белгилар Иктисодиёт турлари:

индустриал иктисодиёт сервис иктисодиёти

Иктисодиётнинг етакчи тармоFи Саноат Хизмат курсатиш

Ишлаб чикаришнинг асосий ресурси Капитал Билим ва ахборотлар

Иктисодий усиш мазмуни Микдорий (оммавий ишлаб чикаришнинг микдорий курсаткичлари билан улчанади) Сифатли, ижтимоий йуналтирилганлиги (турмуш сифати курсаткичи билан улчанади)

Самарали фаолият йуналиши Минимал сарфлар х,исобига максимал оммабоп мах,сулотлар ишлаб чикариш имконияти Жамиятда турмуш сифатини ошириш, ижтимоий максадларга йуналтирилган эх,тиёжларни максимал даражада кондириш имконияти

булиб х,исобланади. Юкорида келтирилган муал-лифларнинг асарларида турли омилларнинг иктисодий самарадорликка таъсирини бах,олаш асосида иктисодий усишнинг умумий жих,атлари аникланган. Ушбу тадкикотларда иктисодий усишга интенсив ва эстенсив омиллар таъсири бах,оланмаган. Шунга кура, тадкикотларимизнинг илмий мохияти шундаки, хизмат курсатиш сох,алари ва тармокларида иктисодий усиш дина-микасининг умумий индекси интенсив ва экстен-сив омиллар таснифи асосида тадкик этилган.

Тадкикот методологияси (Research Methodology).

Тадкикот жараёнида хизмат курсатиш тармокларида иктисодий усишни таъминлаш ва самарадорликни бах,олаш буйича иктисодий тизимлар ва нисбатларни урганишга диалектик ва тизимли ёндашув, комплекс бах,олаш, киёсий ва солиштирма тах,лил, статистик ва динамик ёндашув х,амда гурух,лаш усулларидан фойдаланилди.

Иктисодий самарадорлик хужалик юритувчи-лар фаолиятлари натижасини акс эттиради, ижти-моий самарадорлик эса иктисодий субъектлар-нинг ижтимоий самарадорлигини, уни жамият х,аётининг турли томонларига таъсирини акс эттиради. Бунда ижтимоий ва иктисодий самарадорлик муайян даражада узаро боFлик аникланди. Шунингдек, сервис иктисодиётида иктисодий

1 Ерофеева А.П. Модернизация системы управления персоналом на предприятиях сферы услуг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата экономических наук. - Великий Новгород: 2014. - С. 141; Абдурах,монов К..Х. Мех,нат иктисодиёти: назария ва амалиёт / Дарслик. Кайта ишланган ва тулдирилган 3-нашри. - Т.: УзФА «FAN» нашриёт давлат корхонаси, 2019. - 592 б. асарлари асосида муаллиф томонидан ишлаб чикилган.

самарадорликни белгиловчи курсаткичлар тас-нифланди х,амда мех,нат самарадорлигини бах,олаш услубияти тадкик этилди.

Тах,лил ва натижалар (Analysis аnd results).

Янги ахборот технологиялари кенг таркалаётган х,озирги даврда жах,он х^амжамиятининг ривожланиши шундай боскичга эришдики, бу х,ол ижтимоий-иктисодий х,аётнинг барча жих,атларига уз таъсирини курсатиб, узгартириб бормокда. Ижтимоий-иктисодий х,аётдаги бун-дай узгаришларни иктисодчи олимлар шундай эътироф этмокдаларки, у инсоният цивилизаци-яси тараккиёти янги боскичга утганлиги билан белгиланади. Уларнинг фикрича, цивилизация-нинг бу боскичида х,ал килувчи омил сифатида инсонларнинг билим ва малакалари х,амда ахбо-ротлар эгаллайди.

Хозирги замон жамиятининг ривожланиш тенденцияси асосан хомашё ва индустриал иктисодиётдан хизмат курсатиш иктисодиётига утиши билан характерланади. Бунда асосий эъти-бор интелектуал ресурслардан фойдаланишда фан ва ахборотлар технологиялари сиFими катта булган замонавий тармокларни ривожлантиришга каратилган. Жамият тараккиётидаги бундай х,олат иктисодиётнинг бошка со^аларига нисбатан хизмат курсатиш сох,асини кенгрок ривожланишини талаб этади.

Бугунги кунда дунё мамлакатлари ижтимоий-иктисодий тараккиёти узининг маъно ва маз-муни жих,атидан олдинги боскичларидан кескин фарк килади. Иктисодий усишнинг янгича талкини жах,он иктисодиёти фанида замонавий, концеп-туал ёндашувларни зарурат этмокда. Хусусан, сервис иктисодиётида самарали фаолият индустриал фаолиятга нисбатан бирмунча кенгрок

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

1-расм. Хужалик юритувчи субъектларнинг самарадорлиги1.

Хужалик юритувчи субъектларнинг самарадорлиги (фаолияти)

Ижтимоий ва щтисодий самарадорлик

тадкик этилгандики, бунда биринчи навбатда ижтимоий йуналтирилган фаолият жамиятда ахоли турмуш даражаси ва сифатини таъмин-лашга каратилганлиги билан изохланади.

Сервис иктисодиётининг юкорида таъкидлан-ган хусусиятларини инобатга олган холда унинг индустриал иктисодиётдан фарк килувчи асосий жихатлари куйидаги 1-жадвалда келтилган.

Умуман, сервис иктисодиётининг назарий асос-ларини куриб чикиш оркали, шуни кайд килиш лозимки, ривожланган бозор иктисодиётли мам-лакатларда руй бераётган хужалик юритиш шаро-итларини узгариши самарали фаолият категори-ясини кенгрок ташкил этишни талаб этади. Самарадорлик категориясига янгича ёндашув хориж иктисодий фанида тобора оммалашиб бормокда. Бу ёндашувда самарали фаолият мазмунига соф микдорий нуктаи назардан эмас, балки сифат жихатидан натижаларга эришиш мумкинлиги таъ-кидланади [9, 263-б].

Шу билан биргаликда, жахон иктисодиёти фанидаги фикрларни умумлаштириб, шуни кайд килиш мумкинки, хужалик юритувчи субъект-ларни самарали фаолияти деганда иктисодий ва сиёсий курсаткичларнинг умумийлиги тушу-нилади. Шунинг учун хам унга нисбатан умум-лаштирувчи тушунча - ижтимоий ва иктисодий тушунча мос келади. Бу тушунча самарадорликни икки томонлама куринишини, яъни микдорий ва сифатий жихатларини акс эттиради (1-расм).

Иктисодий самарадорлик хужалик юритувчи-лар фаолиятлари натижасини акс эттиради, ижти-

1 Муаллиф томонидан тузилган.

моий самарадорлик эса иктисодий субъектларнинг ижтимоий самарадорлигини, уни жамият хаётининг турли томонларига таъсирини акс эттиради. Самарадорликни ташкил этувчи сифатий холатларни узгариши хужалик юритувчи субъ-ектлар фаолиятини самарадорлигини бахолаш заруратини келтириб чикаради. Шу билан уму-мий кабул килинган нуктаи назарга кура, ижтимоий самарадорликни аник микдорий улчовга тушириб булмайди. Шундай килиб, анъанавий тарзда самарадорликни факат иктисодий таби-атини акс эттириш мумкин, унинг ижтимоий ва ижтимоий-иктисодий жихатларини микдорий мезонлар билан улчаш мураккабдир. Бундай нуктаи назар хозирги даврда иктисодий фан-ларда кенг таркалган. Шу билан биргаликда, сервис иктисодиёти шароитида самарадорликни бахолаш муаммоси ечимига боFланган илмий тадкикотлар долзарблашиб бормокда ва бу йуналишдаги илмий тадкикотларга талаб, биз-нинг фикримизча, анча юкоридир.

Ривожланган бозор иктисодиёти мамлакат-лари тажрибаси шундан далолат берадики, хиз-мат курсатиш сохаси фаолиятининг самарадорлиги хамда иктисодий усиши хизмат курсатиш хусусиятлари ва шароитларига ботлик булиб, бир катор омиллар таъсири билан белгиланади. Шунга кура, биз худудий даражада хизмат курсатиш сохасининг тармоклари ва йуналишларида иктисодий усишнинг омили тараккиётини амалга оширамиз. Бунда асосий максад иктисодий усишнинг интенсив ва экстенсив омилларини хизмат курсатиш фаолиятининг иктисодий усишига

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ 23

таъсирини аниклаш асосий максад х,исобланади. Утказилган омилли тах,лил доирасида экстенсив ва интенсив омиллар индекси таккослаш усули оркали иктисодий усиш шакли белгиланади [5, 55-б.].

Куйида иктисодий усиш динамикасининг умумий индекси формуласи келтирилган:

/ xlf

I _ и« fq

/ х/

(1)

Бу ерда:

■ иктисодий усишнинг умумий индекси; - мех,нат унумдорлиги индекси; ifq - фондлар кайтими индекси;

Iaf - асосий фондлар индекси;

In - сохдда банд булганлар индекси.

Мех,нат унумдорлиги индекси (Imu) бир соат-даги (Is), кунлик (Ik), йиллик (Iy) мех,нат унумдорли-клари индекслар иш вакти индексига боFликдир ва куйидагича х,исобланади.

Imu~IyX Id,

Iy =Lu Х4 ёки L =1, Xld Х/^

(2) (3)

Бу ерда:

Imu- кунлик мех,нат унумдорлиги индекси;

Iy- йиллик мех,нат унумдорлиги индекси;

Is- бир соатдаги мех,нат унумдорлиги индекси;

Id- иш вактининг хакикатдаги давомийлиги индекси;

Iik - муайян йилдаги уртача руйхатда бир ишчига тутри келадиган ишлаган иш кунлари сони индекси.

Шунга кура, конкрет х,олда мех,нат унумдорлиги индекси иш вакти сарфи индексига тескари булиб, куйидагича х,исобланади:

1*А '

(4)

Фондлар кайтими индекси курсаткич асосида х,исобланади.

If

куйидаги

* Рг ' Ъ '

(5)

Бу ерда:

P2i ва P1i - базис ва тах,лил этилаётган дав-рларга мувофик i - муддатга натурал курсаткичда ифодаланган мах,сулот ишлаб чикариш х,ажми;

L- i - турдаги мах,сулот бирлигига нарх;

F, ва F2 - базис ва тах,лил этилаётган дав-рларга асосий фондлар урта йиллик киймати.

Асосий фондлар индекси (Iaf) куйидаги форму-лалар асосида х,исобланади:

= -ZAF^ ZAF^ -£AF^ (6) a/ ZAF^ ' ZAF^ '

Бу ерда:

ZAFxdq - асосий фондларнинг х,исобот йили-даги дастлабки киймати суммаси;

^АРхсы, - асосий фондларнинг х,исобот йилида чикиб кетган кисми киймати;

^AFbdq - асосий фондларнинг базис йили-даги дастлабки киймати суммаси;

£AFbchq - асосий фондларнинг базис йилида чикиб кетган кисми киймати.

Тармокда банд булганлар сони индекси (In) муайян давр боши ва охирига ишчилар сони узгариши билан аникланади ва куйидагича х,исобланади:

I —

Na+Nq-Nb

(7)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Бу ерда:

q., - бир улчов бирлигига мувофик х,исобот даврида ишлаб чикарилган мах,сулот х,ажми;

t, ва t0 - мах,сулот бирлигига базис ва х,исобот даврларидаги иш вакти сарфлари.

Бу ерда:

N - муайян давр бошида ишчилар сони,

(киши);

Nq - шу даврга янги ишга кабул килинганлар сони, (киши);

Nb - муайян давр турли сабабларга кура ишдан бушатилган ишчилар сони, (киши).

Агар Ir > 1 булса, у х,олда усиш нисбатан интенсив, агар Ir<1 булса, у х,олда нисбатан экстенсив иктисодий усиш булишини таъкидлаш мумкин.

Самарканд вилояти хизмат курсатиш сох,а ва тармокларида (савдо ва умумий овкатланиш, йуловчиларга транспорт хизмати курсатиш, маи-ший хизмат) иктисодий усишнинг умумий индекси, яъни мех,нат унумдорлиги, фондлар кайтими, банд булган ишловчилар ва асосий ишлаб чикариш фондлари индекси х,амда иктисодиёт сектор-лари буйича иктисодий усиш динамикаси ишлаб чикилди (2, 3 ва 4-жадваллар).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

2-жадвал. Самарканд вилояти хизмат курсатиш со^а ва тармокларида мех,нат унумдорлиги (1ти)

ва фондлар кайтими (Ifq) даражасининг индекслари1

Йиллар Хизмат курсатиш сохалари ва тармоклари:

савдо ва умумий овкатланиш йуловчиларга транспо рт хизмати курсатиш маиший хизмат

|ти к |ти к |ти к

2014 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

2015 1,58 1,33 1,42 1,35 2,2 1,92

2016 1,3 1,22 1,36 1,27 1,73 1,55

2017 1,2 1,16 1,32 1,21 1,47 1,33

2018 1,41 1,32 1,25 1,24 1,11 1,23

3-жадвал. Самарканд вилояти хизмат курсатиш со^а ва тармокларида банд булганлар сони (1п)

ва асосий фондлар (!а0 динамикаси индекслари2

Йиллар Хизмат курсатиш сохалари ва тармоклари:

савдо ва умумий овкатланиш йуловчиларга транспо эт хизмати курсатиш маиший хизмат

1п и 1п и 1п и

2014 100 100 100 100 100 100

2015 1,02 1,21 1,03 1,08 1,05 1,2

2016 1,02 1,08 1,03 1,1 1,04 1,16

2017 1,02 1,05 1,02 1,11 1,04 1,15

2018 1,01 1,06 1,01 1,02 1,12 1,00

вилоят кайта ишлаш саноати тармокларида иктисодий усишнинг интенсив ва экстенсив омил-лари таъсири даражаларига караб тахлил этиш ва бахолаш мухим ахамиятга эга.

Самарканд вилояти хизмат курсатиш соха ва тармокларида иктисодий усишнинг умумий индексини аниклашда мехнат унумдорлиги динамикаси, фондлар кайтими, банд булганлар сони ва асосий ишлаб чикариш фондлари индекси хамда кайта ишлаш саноати тармокларининг иктисодий усиш динамикаси хисоблаб чикилди ва улар куйидаги 4-жадвалда келтирилган.

Туртинчи жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, Самарканд вилоятида 2015-2018 йил-лар мобайнида хизмат курсатиш тармокларида иктисодий усиш асосан интенсив омилларни (1к>1) узгариши хисобига эришилган, яъни мехнат унумдорлиги ва фондлар кайтими индексла-рининг ошиши хисобига усган. Лекин, тахлил этилаётган даврлар оралиFида тахлил этила-ётган соха ва тармокларда иктисодий усишга интенсив омилнинг таъсири савдо ва умумий овкатланиш, йуловчиларга транспорт хизмати курсатиш тармокларида нисбатан усиш тенден-цияси, маиший хизмат курсатиш сохасида эса камайиб бориш тенденциясига эга булган. Бу эса асосан кейинги даврларда маиший хизмат-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

Иккинчи жадваллардан куриниб турибдики, савдо ва умумий овкатланиш, йуловчиларга транспорт хизмати курсатиш тармоклари ва маиший хизмат курсатиш сохасида интенсив омил-лар (мехнат унумдорлиги (1ти) ва фондлар кайтими (у) таъсири бир мунча юкорирокдир.

Шунингдек, хизмат курсатиш соха ва тармокларида банд булганлар сони (1п) ва асосий фондлар (у динамикаси индексларининг усиши экстенсив омиллар таъсирида юзага келади. Бу эса, ушбу курсаткичларнинг 1,0 коэффициентга нисбатан юкори эканлиги натижасида экстенсив омиллар таъсири мавжудлигини ифодалайди (3-жадвал).

Вилоятда бозор муносабатлари ривожлани-шининг дастлабки йилларида хизмат курсатиш соха ва тармокларида иктисодий усиш экстенсив омиллар, яъни шу сохада банд булганлар сони ва асосий ишлаб чикариш фондлари микдорининг усиши хисобига эришилган. Шунинг учун хам

1 Муаллиф томонидан Самарканд вилояти статистика Бош бошкармаси. Самарканд вилоятининг статистик ахборотномаси. 2015-2018 йй. тупламлари маълумот-лари асосида хисобланган.

2 Муаллиф томонидан Самарканд вилояти статистика Бош бошкармаси. Самарканд вилоятининг статистик ахборотномаси. 2015-2018 йй. тупламлари маълумот-лари асосида хисобланган.

4-жадвал. Самарканд вилояти хизмат курсатиш со^а ва тармокларида иктисодий усиш

даражасининг умумий индекси1

Йиллар Хизмат курсатиш сохалари ва тармоклари:

савдо ва умумий овкатланиш йуловчиларга транспорт хизмати курсатиш маиший хизмат

2015 1,7 1,7 3,3

2016 1,2 1,5 2,2

2017 1,3 1,4 1,6

2018 1,7 1,5 1,23

лар сохасида экстенсив омиллар таъсирининг узгариши хисобига усишни ифолайди. Жум-ладан, сохада банд булганлар ва мазкур соха тармокларида асосий фондлар кийматини ошиши экстенсив усиш тенденсиясига туFри мутаноси-бликда таъсир курсатган.

Вилоятда маиший хизмат сохасидаги интенсив усиш индекси (2015 йилда 1к =3,3) колган тахлил этилаётган хизмат курсатиш тармокларига нисба-тан бир мунча юкоридир. Бунинг асосий сабаби хизмат курсатиш ва умумий овкатланиш, транспорт тармокларига нисбатан маиший хизмат сохаси кам ривожланган хамда замон талаблари даражасида талаб юк,ори булган янги маиший хизмат турларининг вужудга келиши, дастлаб интенсив усиш омили (мехнат унумдорлиги усиш ва фондлар кайтими) юк,орилиги билан аникланади. Кейинчалик вакт утиб бориши билан маиший хизмат турлари буйича сохада банд булганлар ва асосий фондларнинг усиб бориши экстенсив омиллар таъсирининг ошишига олиб келади.

Хулоса ва таклифлар (Conclusion / Recommendations).

Шундай килиб, хизмат курсатиш сохаларида иктисодий усишга, асосан унумдорлик курсаткичларини ошириш хисобига эришиш муайян вакт утиб бориши билан тобора камрок самара (саноатда бунинг акси) бериб боради. Уз навбатида, хизмат курсатиш сохасида унумдорлик курасаткичлари (интенсив омил) нисбатан пасаймокда, чунки хозирги кунда хизмат курсатиш сохасида бандлик даражаси (экстенсив омил)нинг ошиши, мехнат унумдорлигининг пасайишига олиб келмокда. Бу эса сохада иктисодий усишнинг экстенсив омиллари таъсирини нисбатан юкори эканлигини курсатмокда.

1 Муаллиф томонидан Самарканд вилояти Давлат статистика Бош бошкармаси маълумотлари асосида хисобланган.

Тахлиллар асосида олинган маълумотлар, уз навбатида хорижий иктисодий адабиётларда эъти-роф этилган фикрларни, яъни муайян вакт утиб бориши билан хизмат курсатиш сохасида интенсив омилларнинг таъсири сусайиб боради деган тезис уз тасдигини топаётганлигини исботлайди. Шунинг учун хам, мехнат унумдорлигини ва фондлар кайтимини ошиши хисобига хизмат курсатиш сохаси тармокларида иктисодий усишни таъмин-лаш объектив равишда мураккаб холатларни юзага келишига олиб келмокда. Чунки, хизмат курсатиш сохаларида кейинги вактларда моддий ишлаб чикариш сохасига нисбатан мехнат ресурс-ларининг бандлиги ошиб бормокда ва аксинча, мехнат унумдорлиги камайиб бормокда.

Хизмат курсатиш фаолиятида самарадорлик (унумдорлик) курсаткичларини урганиш хамда хорижий иктисодий адабиётларни ва статистик маълумотларни тахлил этиш асосида шундай хуло-саларни келтириш мумкин:

1. Мамлакатимиз, хусусан, Самарканд вилояти хизмат курсатиш сохаси тармокларида иктисодий усиш омиллари тахлили шундан дало-лат бермокдаки, хизмат курсатиш сохасида интенсив омиллар таъсирида(мехнат унумдорлиги ва фондлар кайтимининг усиши таъсирида) нисбатан пасайиб бориш тенденциясига эга булиб, вакт утиб бориши мобайнида хизмат курсатиш сохасида унинг усиши экстенсив омиллар (сохада банд булган ишловчилар сони ва асосий ишлаб чикариш фондлар кийматини ошириш) таъсирида эришила боради.

2. Шуни эътироф этиш жоизки, мамлакатимиз хизмат кусатиш сохаси тармоклари буйича олиб борилган иктисодий усиш динамикаси тахлили шуни курсатмокдаки, юкоридаги конуният хизмат курсатиш сохаси иктисодиётининг барча соха ва тармоклари учун характерли эмас. Масалан, про-грессив хизматлар (уз таркибига мижозни ишти-рок этишини талаб килмайдиган хизматларини бирлаштиради: масалан, банкда пулни саклаш хиз-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

мати; ушбу хизматларни курсатишда машиналар ва асбоб ускуналар салмок,ли рол уйнайди; узига хос хусусиятга эга прогрессив хизмат курсатиш учун унумдорлик (самарадорлик)ни усиши харак-терли жараёндир) курсатишда интенсив омилнинг урни ва роли юкорирок булса, индивидуал хиз-матлар (узига шундай хизматларни бирлаштира-дики, унда унумдорлик (самарадорлик) ошмайди. Бундай хусусият ушбу хизматларнинг табиатидан келиб чикади (масалан, персонал характеридаги

шахсий хизматлар) курсатишда эса экстенсив омилларнинг ахамияти юкоридир.

Шундай килиб, хизмат курсатиш соха ва тармокларида самарадорликни хисоблаш комплекс ёндашувни талаб килади ва у иктисодий курсаткичларни мутаносиблигини талаб килади. Бевосита шундай холат жахон тажрибасида тобора кенг ривожланиб бормокдаки, бу тоборо мухим ахамият касб этмокда.

Адабиётлар руйхати (References)

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон Фар-мони билан тасдикланган «2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожланти-ришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегияси». - «Узбекистан Республикаси конун хужжатлари туплами», 2017 йил 13 февраль, 6-сон, 70-модда.

2. Абдурахмонов КД. Мехнат иктисодиёти: назария ва амалиёт / Дарслик. Кайта ишлан-ган ва тулдирилган 3-нашри. - Т.: УзФА «FAN» нашриёт давлат корхонаси, 2019. - 592 б.

3. Абдурахмонов К,.Х. Мехнат иктисодиёти / Дарслик. - Т.: УзФА «Mehnat» нашриёти, 2009. - 511 б.

4. Абдурахмонов К.Х. Мехнат иктисодиёти (Дарслик). - Т.: Мехнат, 2004. - Б. 397.

5. Беляев К.К. Проблемы измерения затрат и результатов на предприятии. - Иркутск, ИГЭА, 1999. - С. 104.

6. Ерофеева А.П. Модернизация системы управления персоналом на предприятиях сферы услуг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата экономических наук. - Великий Новгород: 2014. - С. 141.

7. Пардаев М.К,. ва бошкалар. Хизмат курсатиш, сервис ва туризм сохаларини ривож-лантириш: муаммолар ва уларнинг ечимлари. Укув кулланма. - Т.: «Иктисод-молия», 2008. - Б. 133.

8. Ткаченко А.А. Занятость и экономика: политика государства в переходный период. -М. ООО. «Информграф», 2000. - С. 215.

9. Управление и организация в сфере услуг: теория и практика: Service management and Operation - 2-е международ. изд. (пер. с англ. В.В. Кулибановой) / К.Хаксивер, Б.Рендер, Р.С.Рассел, Р.Г.Мердик. -СПб и.др: Питер бух. 2002. - С. 496.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.