Научная статья на тему 'ХИЗМАТ КЎРСАТИШ КОРХОНАЛАРИ ФАОЛИЯТИ САМАРАДОРЛИГИНИ БАҲОЛАШГА УСЛУБИЙ ЁНДАШУВ'

ХИЗМАТ КЎРСАТИШ КОРХОНАЛАРИ ФАОЛИЯТИ САМАРАДОРЛИГИНИ БАҲОЛАШГА УСЛУБИЙ ЁНДАШУВ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
130
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хизмат кўрсатиш корхонаси / самарадорлик / хизматлар турлари / унумдорлик / индивидуал хизматлар / прогрессив хизматлар / даромадлар даражаси / ахборот технологиялари. / обслуживающее предприятие / эффективность / виды услуг / производитель­ ность / индивидуальные услуги / прогрессивные услуги / уровень дохода / информационные тех­ нологии.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Иброҳимова Нафосат Абдусаттор Қизи

Ушбу мақолада хизмат кўрсатиш корхоналари фаолияти самарадорлигини баҳолаш хорижий тадқиқотчиларнинг услубий ёндашувлари, ривожланган мамлакатларда меҳнат унумдорлиги­ нинг ўчиши, сервис фаолиятида самарадорликни баҳолаш бўйича турлича ёндашувлар ва улар­ нинг ўзига хос жиҳатлари тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЙ ПОДХОД К ОЦЕНКЕ ЭФФЕКТИВНОСТИ ПРЕДПРИЯТИЙ СФЕРЫ УСЛУГ

В статье рассматриваются методические подходы зарубежных исследователей к оценке эффек­ тивности сервисных предприятий, снижения производительности труда в развитых странах, раз­ личные подходы к оценке эффективности сервисной деятельности и их особенности.

Текст научной работы на тему «ХИЗМАТ КЎРСАТИШ КОРХОНАЛАРИ ФАОЛИЯТИ САМАРАДОРЛИГИНИ БАҲОЛАШГА УСЛУБИЙ ЁНДАШУВ»

Ибро^имова Нафосат Абдусаттор ^изи,

Самарканд давлат университети стажёр-тадк,ик,отчиси

ХИЗМАТ КУРСАТИШ КОРХОНАЛАРИ ФАОЛИЯТИ САМАРАДОРЛИГИНИ БА^ОЛАШГА УСЛУБИЙ ЁНДАШУВ

УУК: 338.46

ИБРОЦИМОВА Н.А-Ц. ХИЗМАТ КУРСАТИШ КОРХОНАЛАРИ ФАОЛИЯТИ САМАРАДОРЛИГИНИ БАЦОЛАШГА УСЛУБИЙ ЁНДАШУВ

Ушбу мак,олада хизмат курсатиш корхоналари фаолияти самарадорлигини бах,олаш хорижий тадк,ик,отчиларнинг услубий ёндашувлари, ривожланган мамлакатларда мех,нат унумдорлиги-нинг учиши, сервис фаолиятида самарадорликни бах,олаш буйича турлича ёндашувлар ва улар-нинг узига хос жих,атлари тадк,ик, килинган.

Калит сузлар: хизмат курсатиш корхонаси, самарадорлик, хизматлар турлари, унумдорлик, индивидуал хизматлар, прогрессив хизматлар, даромадлар даражаси, ахборот технологиялари.

ИБРОХИМОВА Н.А-К. МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЙ ПОДХОД К ОЦЕНКЕ ЭФФЕКТИВНОСТИ ПРЕДПРИЯТИЙ СФЕРЫ УСЛУГ

В статье рассматриваются методические подходы зарубежных исследователей к оценке эффективности сервисных предприятий, снижения производительности труда в развитых странах, различные подходы к оценке эффективности сервисной деятельности и их особенности.

Ключевые слова: обслуживающее предприятие, эффективность, виды услуг, производительность, индивидуальные услуги, прогрессивные услуги, уровень дохода, информационные технологии.

IBR0HIM0VA N.А-К.. METHODOLOGICAL APPROACH TO ASSESSING THE EFFECTIVENESS OF ENTERPRISES IN THE SERVICE SECTOR

The methodological approaches of foreign researchers to assess the effectiveness of service enterprises, a decline in labor productivity in developed countries, different approaches to assessing the effectiveness of service activities and their specific aspects are examined in this article.

Key words: service company, efficiency, types of services, productivity, individual services, progressive services, income level, information technology.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

Кириш.

Республикамизда баркарор ва ижтимоий йуналтирилган иктисодиётни самарали ривож-лантириш буйича амалга оширилаётган иктисодий ислохотлар бугунги кунда уз натижаларини бермокда.

XX асрнинг иккинчи ярми XXI асрнинг бошла-рида иктисодий тизимда бирдан-бир ахамиятли ходиса булиб, ривожланган ва ривожланаёт-ган мамлакатларда хизмат курсатиш сохасининг ривожланиши ва бу сохада иш билан банд-лар сонининг кенгайиб бориши хисобланади. Хозирги вактда ривожланган мамлакатларнинг хизмат курсатиш сохасида иш билан бандлар салмоFи 70 фоиздан зиёдни ва унинг ялпи ички махсулотдаги хиссаси 80 фоиз атрофида ташкил этмокда [16].

Кейинги вактларда республикамизда кирувчи туризм ривожланиши бир мунча ошган булсада, бирок бу курсаткич етарли даражада усишини таъминлаш учун потенциал имкониятлардан етар-лича фойдаланилмаяпти. Купчилик мутахассис-ларнинг фикрича, бунинг асосий сабаби худудий туризм инфратузилмасининг етарли даражада ривожланмаганлигидир.

Узбекистан Республикаси Президентининг Олий Мажлисга Мурожаатномасида «Туризм, транспорт ва умумий овкатланиш сохаларига берилган имтиёзлар келгуси йил якунигача узайтирилади. Шунингдек, 20 мингта тадбир-корнинг 400 миллиард сумлик ер ва мол-мулк солиFини тулаш муддатини яна бир йилга уза-йтиришни таклиф этаман» [11] деб таъкидлан-ган. Ушбу вазифаларни хал килишда хизмат курсатиш корхоналари фаолияти самарадор-лигини бахолаш тизимини такомиллаштириш, курсатилаётган хизматлар рак,обатбардошлигини ошириш, хизмат курсатиш самарадорлигини оши-риш каби йуналишларда илмий-тадкикотларни чукурлаштириш мухим хисобланади. Шунга кура, хизмат курсатиш жараёнида самарадор-ликни бахолашнинг узига хос жихатларини хисобга олган холда ушбу соха ривожланиши-нинг илмий-услубий жихатларини тадкик этиш долзарб хисобланади.

Мавзуга оид адабиётларнинг та^лили.

Сервис иктисодиётида самарадорлик ва унум-дорликнинг ижтимоий-ик,тисодий мохияти, уларни бахолаш усуллари, хизмат курсатиш сохасини ривожлантириш ва хизматлар сифатини ошириш, хизмат курсатиш, сервис ва сохани ривожланти-

риш муаммолари, сохада мехнат унумдорлигини ошириш омиллари ва йуналишлари билан боFлик1 муаммоларнинг илмий асослари ААТкаченко [8], Пардаев М.К., Исроилов Ж.И., Fаппаров А.К. [7], Ерофеева А.П. [4], Беляев К.К. [2], Бурменко Т.Д. [3], Тухлиев И.С., Хайитбоев Р., Сафаров Б.Ш., Тур-сунова Г.Р. [9] асарларида тадкик этилган.

Хизмат курсатиш секторидаги иш уринларини кенгайтириш ва мехнат ресурсларидан самарали фойдаланиш, сохада янги иш уринларини яра-тиш, мехнат самарадорлигини ошириш, хизматлар бозорини тартибга солишнинг ижтимоий-иктисодий механизмлари, хизматлар самарадорлигини бахолашга турлича ёндашувлар К.Х.Абдурахмонов [1], Маркова М.Д. [5], Р.Солоу [13], Кудратов ГХ., Пардаев М.К,., Абдукаримов Б.А. [7] илмий асарларида ёритиб берилган.

Ушбу маколада аввалги амалга оширилган тадк,ик,отларга таяниб хизмат курсатиш сохасида иктисодий иктисодий самарадорликни сифат ва микдорий бахолаш тизимини такомиллаштириш бугунги кунда мухим илмий муаммо булиб хисобланади. Шунга кура, хизмат курсатиш кор-хоналарининг самарали фаолият юритиши мухим ахамиятга эга булиб, уларнинг хужалик фаоли-ятлари самарадорлигини оширишнинг услубий асосларини такомиллаштириш алохида ахамиятга эга.

Тадцицот методологияси.

Мак,олада хизмат курсатиш сохасида иктисодий самарадорликни бахолаш буйича иктисодий тизимлар ва нисбатларни урганишга диалектик ва тизимли хамда тарихий ёндашув, киёсий ва таккослама тахлил, статистик бахолаш, динамик ёндашув хамда гурухлаш усулларидан фойдала-нилди. Шунингдек, тадкикот жараёнида хизмат курсатиш сохасида хизматлар таснифи ишлаб чикилди ва сервис иктисодиётида ижтимоий ва иктисодий самарадорликни бахолаш услубияти тадкик этилди.

Тахлил ва натижалар.

Маълумки, хозирги вактда баркарорликни таъминлашнинг мухим омили булиб, иктисодий муносабатларни амалга оширишнинг услубий базасини такомиллаштириш хисобланади.

Ривожланган бозор иктисодиётига асослан-ган мамлакатлар иктисодиётида руй бераёт-ган туб узгаришлар самарадорлик тушунчасига хам назарий хам амалий жихатдан янгича ёнда-шувни зарурат этмокда. ХХ асрнинг сунгги йил-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

ларидан бошлаб хорижий адабиётларда сервис (хизмат курсатиш) фаолияти самарадорлиги курсаткичларини илмий жих,атдан тадкик килишга кенг куламда киришилди.

Ушбу тадкикотда шу муаммоларнинг ечимига эътиборимизни каратмокчимиз. Хорижий мам-лакатларда чоп килинган илмий ишларда сервис фаолияти самарадорлиги курсаткичлари купрок ресурс-сарф ёндашуви асосида тах,лил этилган. Бунда унумдорлик ва самарадорлик курсаткичлари бир хил иктисодий категория сифа-тида ёндашилган. Шу сабабли хорижий мамла-катларда сервис фаолияти самарадорлигини тав-сифлашда мех,нат унумдорлиги курсаткичларидан фойдаланилган. Сервис фаолияти самарадорлик курсаткичларини ифодалашда унумдорлик стати-стикасидан фойдаланиш илмий жих,атдан туFри, чунки, биринчидан, самарадорликни талкин этишда унумдорлик курсаткичларидан фойдаланиш зарурати салбий х,олатларни келтириб чикармайди. Иккинчидан, уз навбатида сервис иктисодиёти шароитида олинган маълумотлар тах,лилига кура, амалиётда фаолият самарадорлигини бах,олашда кенгайтирилган тарзда ёнда-шувни максадга мувофиклигини асослайди.

Шундай килиб, ХХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, хизмат курсатиш сох,асининг ривожла-ниб бориши инсонлар моддий фаровонлиги ва турмуш сифатини ошишига олиб келди. Маъ-лумки, XIX асрнинг охирларида Э.Энгель томо-нидан ах,оли даромадини усиши билан истеъ-мол таркибини узгаришини статистик жих,атдан боFликлигини асослаган эди. Э.Энгельнинг биринчи коидасига кура - даромадлар дара-жаси канчалик юкори булса, истеъмолчилар даромадининг шунчалик кам кисмини сифати паст булган товарларга сарфлашади. Иккинчи коидасига кура, ах,олининг турмуш шароити ва даромадлари даражаси канчалик юкори булса, истеъмолчи сарфининг катта кисмини юкори сифатли товарлар ва хизматларга сарфланади. Э.Энгельнинг иккинчи коидасига кура, ах,олининг фаровонлиги ва даромадлари канчалик юкори булса, улар оилавий бюджетининг кам кисмини озик,-овк,ат мах,сулотларига, куп кисмини эса сервис хизматларига сарфлашади. Ривожланган мам-лакатларда оилавий бюджетнинг 18-20%и озик-овкат мах,сулотларининг истеъмолига, 35-40%и эса хизматларга сарфланади. Э.Энгель томонидан эътироф этилган конуниятни баъзи тадк,ик,отчилар ИТТ натижасида ижтимоий унумдорликка (ишлаб

чикариш самарадорлиги) боFлик деб таъкидла-шади. Олиб борилган тадк,ик,отларга кура, АК,Шда компьютерларни ишлаб чикариш сох,асига таъ-сири натижасида 1990-1994 йилларда ЯИМнинг усиши 5-7% ни, 1995-2000 йиллар мобайнида юкори технологияли ишлаб чикариш сох,асида яратилган ЯИМ 8,0 %ни ташкил этиб, унинг йиллик усиш суръати 35,0 %ни ташкил этган. 1990 йилларда ахборот технологияли ишлаб чикаришда бир ишловчи х,иссасига тутри келадиган кушилган киймат микдори 10,4 %ни ташкил килган [6]. Бу х,олат иктисодиётнинг бошка сох,аларига нисба-тан анча юк,оридир. Бундан ташк,ари ЯИМни яра-тишда ахборот технологияларининг х,иссаси ошиб бориши ресурслардан фойдаланиш даражасини х,ам ошиб боришга олиб келмокдаки, натижада бошк,а тармокларда самарадорликнинг усишида уз аксини топмокда.

Э.Энгель томонидан эътироф этилган истеъмол таркибини даромадларнинг усишига боFлик1лиги х,а^идаги конунияти ушбу йуналишда тадк,икотлар олиб боришга туртки булди.

Хусусан, турли хил товар ва хизматларга тулов кобилиятини даромадга нисбатан эгилув-чанлик коэффициенти ва бошка йуналишдаги тадкикотлар шулар жумласидандир. Масалан, В.Фьюкс 1968 йилда хизмат курсатиш сох,асини кенгайтириш сабабларидан бири сифатида саноат ва кишлок хужалигига нисбатан хизмат курсатиш сох,асида унумдорликни паст даражада усиши деб х,исоблайди [15]. В.Фьюкс томонидан, саноат, кишлок хужалиги ва хизмат курсатиш сох,асида иш билан бандлик таксимоти ах,оли жон бошига туFри келадиган реал ялпи ички мах,сулот билан чамбарчас боFлик деган фикри уз тасдиFини топмокда. У таъкидлайдики, агарда кишлок хужалиги х,иссаси даромадларга талаб эластиклиги фарки билан тушунтирилса, хизмат курсатиш сох,асидаги узгаришлар учинчи сектор (хизмат курсатиш)ни биринчи (кишлок хужалиги) ва иккинчи (саноат) секторга нисбатан паст унумдорлик даражаси билан ифодаланади [5]. Бу х,акда саноатда ялпи омилли унумдорлик усиши ва хизмат курсатиш секторини ривожланиши уртасидаги юкори корреляция коэффициенти мавжудлиги-дан далолат беради.

Осиё унумдорлик ташкилоти х,исобларига кура, Осиёнинг бир катор мамлакатларида ушбу корреляция коэффициенти куйидагича (1- жадвал)

Хорижий иктисодий адабиётларда миллий хужаликларнинг алох,ида тармокларида унум-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

2- жадвал. Ривожланган мамлакатларда 1981-2010 йилларда хизмат курсатиш сох,асида мех,нат

унумдорлиги усиш даражаси (%да) [14]

1- жадвал. Хизмат курсатиш со^аси ривожланиши ва саноатда унумдорликнинг усиши уртасида

корреляция [12]

Мамлакат Корреляция коффициенти

Жанубий Корея 0,82

Таиланд 0,62

Малайзия 0,59

Япония 0,95

Йиллар Канада Германия Франция Англия Япония АКШ

1981-1990 1,5 2,6 2,6 1,7 2,3 0,2

1991-2000 1,0 2,0 1,9 0,8 1,9 0,1

2001-2010 1,0 1,9 1,8 1,0 1,9 0,1

2011-2020 1,3 2,0 1,9 1,1 1,9 0,1

дорлик (самарадорлик) даражасидаги фарк ХХ асрнинг 70 йилларидан тадкикот предмети була бошлаган. Уша даврдаёк капитал сиFимининг юкорилиги билан ажралиб турадиган (саноат ва кишлок хужалиги) ик,тисодиёт секторларига нис-батан жонли мех,нати куп булган тармокларда (хизмат курсатиш) унумдорлик юкорилиги тан олинган. Бу х,акида В.Баумоль, С.Блекмен ва Е.Вольфлор уз тадк,ик,отларида тухталиб утишган.

2-жадвалда 1981-2020 йилларда ривожланган мамлакатларда хусусий унумдорлик курсаткичларидан бирининг усиш суръати ста-тистикаси келтирилган.

2-жадвалдан куриниб турибдики, хизмат сох,асида мех,нат унумдорлигини пасайиши барча мамлакатларда руй берган, айникса тах,лилий даврлар оралиFида Францияда (2,6 %дан 1,9 %гача), Англияда (1,7%дан 1,1 %гача), Германияда (2,6%дан 2,0 %гача) мазкур курсаткични пасайиш тенденцияси юкорирок булган.

Умуман хизмат курсатиш сох,асида самарадорлик даражаси саноат ва кишлок хужалигига нисбатан паст даражада эканлигини куришимиз мумкин.

Тадкикотлар шуни курсатмокдаки, бугунги кунда ахборот технологиялари моддий неъматлар ишлаб чик,арадиган тармок,ларда самарадорликни ошишига олиб келишини х,еч бир иктисодчи инкор килмайди, аммо унинг иктисодиётнинг бошка тармокларига таъсири масалалари очик колмокда. Бунга боFлик хрлда, саноатга нисбатан хизмат курсатиш сох,асида иш билан банд-ликни юкори эканлигини купчилик хориж иктисодчилари хизмат курсатиш сох,асида сама-

радорликни индустриал тармокларга нисбатан пастлиги билан ифодалайдилар.

1987 йилда Р.Солоу томонидан ишлаб чик,илган «Унумдорлик парадокси» [13] га кура компьютер технологиялари учун килинган инвестиция х,ажмининг усиб бориши, унга мос х,олда хизмат курсатиш сох,асида унумдорликни ошишига олиб келмаган. Уни таъкидлашича, ХХ асрнинг 80 йилларида АКШда компьютер технологиялари учун килинган инвестиция 1 трлн. АКШ долла-рини ташкил килган, унинг 85,0 % хизмат сох,асига йуналтирилган, аммо бу сох,ада мех,нат унумдорлигини йиллик усиши 1,0% ни ташкил этган. 1990-йилларда эса АКШ саноатида унумдорликнинг усиш суръати 3,0 % ни, умуман иктисодиёт буйича унумдорлик 1,1 %ни ташкил к,илган. Ушбу манба асосида шундай хулоса килиш мумкинки, унумдорликнинг умумий курсаткичини паст булишига учинчи сектордаги (хизмат курсатишда) унумдорлик даражасини пастлиги сабабдир. Сервис фаолияти сох,асида унумдорлик даражаси пастлиги сабабини куйидагича тушуниш мумкин. Бир томондан хизматлар юкори технологи-яли капитал ва интенсив билим талаб киладиган тармок,ларни узида мужассамлаштирса, иккинчи томондан, паст технологияли ва куп мех,нат талаб киладиган тармокларни узида мужассамланти-ради. Шунингдек, хизмат сох,асида юкори мала-кали ва юкори иш х,аки оладиган ишчилар х,ам, паст иш х,аки оладиган ишчилар х,ам мех,нат килади. Бу хол албатта унумдорлик даражасини пастлигига таъсир килади.

«Самарадорлик» тушунчаси них,оятда кенг тушунчадир, у олинган самаранинг сарфларга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

нисбатини акс эттиради. Самарадорлаштириш -мехнат фаолиятининг у ёки бу сохасида юк,орирок, натижаларга эришиш ва ушбу натижаларнинг бирлигига сарфларни к,иск,артириш мак,садларида энг яхши ечимларни излашдир.

Мехнат унумдорлиги, ишлаб чикариш сама-радорлиги, махсулдорлиги иктисодий макон-нинг бир-бирини тулдириб турувчи парамет-рларидир. Чунки улар айни бир уша объек-тнинг - ишлаб чикарилган махсулотини турли томондан, яъни жонли мехнатни тежаш, ишлаб чикариш чикимларини кискартириш ва жамият эхтиёжини мумкин кадар кондириш томонидан куриб чик,ади. Ик,тисодий маконнинг аник,ланган параметрлари табиийдир, чунки улар иктисодий ходисалар мохияти ва табиатини акс эттиради [1].

Хизмат курсатиш сохасини ривожлантириш комплекс дастури мезонининг мураккаблиги унинг максадлари ва ресурсларини тавсифловчи курсаткичлар зарурлигини такозо этади. Биз-нинг фикримизча, Узбекистонда хизмат курсатиш сохаси иктисодиётни замонавий тармоклари син-гари ривожланиб бораётган сохадир. Шунга кура, мазкур сохада фаолият юритувчи хужалик субъ-ектлари иктисодий самарадорлигини барча ижти-моий, иктисодий ва бошка жихатлари куйидаги мезонларда уз аксини топади:

- истеъмолчиларнинг турли катламларига мос хизматларга булган эхтиёжларини туларок кондириш;

- хужалик юритувчи субъектлар томонидан таклиф этилаётган хизматларни оммабоплигини таъминлаш;

- хужалик субъектлари фаолиятларининг натижадорлигини ошириш;

- сарфларнинг нисбий даражасини пасай-тириш;

- сохдда юкори унумдорликни таъминлашга эришиш.

Мазкур мезонлар хизмат курсатиш корхона-лари фаолияти самарадорлигини ифодаловчи курсаткичлар ёрдамида аникланади. Иктисодий адабиётларда самарадорлик курсаткичларини турлича: бахолаш микёси буйича, ресурслардан фойдаланиш даражаси буйича, курсаткичларнинг ахамияти буйича, уларнинг карорлар кабул килишдаги роли буйича, умумлаштириш даражаси ва хоказолар буйича таснифлари учрайди.

Иктисодий самарадорлик курсаткичлари икки гурухга: хусусий ва умумлашган курсаткичларга булинади.

Хизмат курсатиш корхоналари фаолиятларининг иктисодий самарадорлигини тавсифловчи хусусий курсаткичларга мехнат ресурсла-ридан фойдаланиш курсаткичлари, моддий ва молиявий ресурслардан самарали фойдаланиш курсаткичлари киради.

Хизмат курсатиш корхоналарининг иктисодий самарадорлиги курсаткичлари тизимида мехнат ресурсларидан фойдаланиш самарадорлиги курсаткичлари алохида урин эгаллайди. Биз-нинг фикримизча, хизмат курсатиш корхонала-рида мехнат унумдорлиги даражаси ва динами-каси (натурал ва киймат курсаткичлари); уртача мехнат хаки; бир ходим хисобига тутри келадиган хизматлар хажмининг усиш суръати ва мехнатга хак тулаш суръатининг нисбати; мехнат хакининг бир сумига олинган натижа курсаткичлари тизи-мидан фойдаланиб, мехнат ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини кенг тавсифига эга булиш мумкин.

Хизмат курсатиш корхоналарида ижтимоий самарадорлик деганда ходимларнинг ишлаб чикариш ёки хизмат курсатиш жараёнида уларнинг ижтимоий жихатидан ривожланишни таъминлаш билан боFлик булган чора-тадбирлар мажмуаси тушунилади.

Инсон хар томонлама ва уЙFун ривожла-ниш учун замин яратишни максад килиб куйган жамиятнинг пировард ижтимоий максадга эри-шуви ижтимоий самарадорликни бош мезони хисобланади.

Ижтимоий самарадорликнинг иктисодиёт тармоклари ва сохаларидаги иккинчи мезони ижтимоий ишлаб чикариш самарадорлигининг усишига билвосита таъсир килувчи истеъмол харажатларини камайтиришдир.

Сервис тизимида ижтимоий самарадор-ликни ягона мезон билан улчаб булмайди, чунки соха ижтимоий самарадорлигининг мезони ва курсаткичлари бир хил эмас. Агар ижтимоий самарадорликнинг мезони унинг мазмуни ва вазифа-сини ифодаласа, курсаткичлари эса самарадорликни улчаш ва бахолаш куроли булиб хизмат килади.

Ижтимоий самарадорликни статик курсаткичларини куйидаги гурухга булиб урганиш мумкин:

1. Истеъмолчилик талаби кондирилишини тавсифловчи статистик курсаткичлар;

2. Хизмат курсатиш вактини кискаришини тавсифловчи курсаткичлар;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

3. Ме,нат шароити ва характерини яхшила-нишини тавсифловчи статистик курсаткичлар.

Истеъмолчилар талабини кондиришни тавсифловчи курсаткичларга, фикримизча куйидагилар киради:

- хизмат курсатиладиган а,оли жон бошига туFри келадиган хизматлар ,ажми;

- хизмат курсатиладиган а,оли жон бошига туFри келадиган ялпи хизматлар микдори;

- курсатиладиган хизматлар ошиб бориш коэффициенти;

- хизмат курсатиш вак,тини к,иск,артиришни тавсифловчи курсаткичлар;

- истеъмолчиларнинг хизмат курсатиш кор-хоналарида сарфлайдиган вактини камайтириш коэффициенти;

- бир истеъмолчига хизмат курсатиш учун сарфлайдиган вакт;

- бир истеъмолчининг хизмат курсатиш кор-хонасига кайта ташриф буюриши учун сарфлан-ган вакт. Бу курсаткич ижтимоий самарани пасай-ганлигидан далолат беради;

- уртача бир марта хизмат курсатилиши керак булган киши учун сарфланадиган вакт;

Ме,нат шароити ва ме,нат характерини тавсифловчи курсаткичларга:

- ме,нат жараёнларини автоматлаштириш (янги техника ва технологияларни куллаш дара-жаси):

- хизмат курсатиш корхоналари бино ва иншоотларини замон талаблари даражасига жавоб бериши;

- хизмат курсатишда илFор ме,натни таш-кил килиш усулларидан фойдаланиш даражаси;

- корхонада фойдаланиладиган технология, асбоб-ускуна ва механизмларни илFорлик дара-жаси;

- сервис хизматида банд булган ишчилар-нинг малакаси, маълумоти, мутахассислигининг юкорилиги даражаси;

- со,а учун зарур булган ходимларни тай-ёрлаш, к,айта тайёрлаш, уларни малакасини оши-ришни ташкил килиш даражаси;

Юкорида таъкидланган курсаткичлардан ало,ида биттаси кулланилса, умумий натижадор-ликни ифодаламайди. Чунки ,ар бир курсаткич, ижтимоий самаранинг кичик бир йуналишини-гина характерлайди. Бу курсаткичлар биргаликда кулланилса, хизмат курсатиш корхоналарининг ижтимоий самарадорлигига тулик ба,о бериш мумкин.

Юкорида кайд этилган мезонлар ва уларнинг курсаткичларидан хизмат курсатиш корхоналари фаолиятларини ба,олаш, комплекс та,лил килиш ва стратегик режалаштиришнинг методологик асосларини яратишда ва уларни татбик этишда фойдаланиш мумкин.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Хулоса ва таклифлар.

Хизмат курсатиш фаолиятида самарадорлик (унумдорлик) курсаткичларини урганиш ,амда хорижий иктисодий адабиётларни ва статистик маълумотларни та,лил этиш асосида шундай хуло-саларни келтириш мумкин:

1. Хизмат курсатиш со,аларида иктисодий усишга, асосан унумдорлик курсаткичларини оши-риш ,исобига эришиш муайян вак,т утиб бориши билан тобора камрок самара бериб боради. Уз навбатида, хизмат курсатиш со,асида унумдорлик курсаткичларининг а,амиятини ошиши ва ,исобланиши узининг долзарблигини йукотади, чунки хизмат курсатиш фаолиятида иктисодий самарадорликка экстенсив омилларининг таъсири нисбатан устувор а,амият касб этиб бормокда.

2. Та,лиллар асосида олинган маълумотлар, уз навбатида хорижий иктисодий адабиётларда эътироф этилган фикрларни, яъни муайян вакт утиб бориши билан хизмат курсатиш со,асида интенсив омилларнинг таъсири сусайиб боради деган тезис уз тасдиFини топаётганлигини исбот-лайди. Шунинг учун ,ам, ме,нат унумдорлиги ва фондлар кайтимини ошиши ,исобига хизмат курсатиш сох,аси тармок,ларида ик,тисодий усишни таъминлаш объектив кийинликларни юзага кели-шига олиб келмокда. Чунки, хизмат курсатиш со,аларида кейинги вактларда моддий ишлаб чикариш со,асига нисбатан ме,нат ресурслари-нинг бандлиги ошиб бормокда ва аксинча, ме,нат унумдорлиги камайиб бормокда.

3. Тадкикотлар шуни курсатмокдаки, бугунги кунда ахборот технологиялари моддий неъ-матлар ишлаб чикарадиган тармокларда сама-радорликни ошишига олиб келмокда, аммо уни иктисодиётнинг бошка тармокларига таъсири масалалари ало,ида долзарб ,исобланади. Бунга боFлик ,олда, саноатга нисбатан хизмат курсатиш со,асида иш билан бандликни юкори эканлигини купчилик хориж иктисодчилари хизмат курсатиш со,асида самарадорликни индустриал тармокларга нисбатан пастлиги билан изо,лайдилар.

4. Ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни курсатмокдаки, барча хизмат турлари буйича

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

ФТТ ютукларини мехнат жараёнига жорий этиш бир хилда кабул килиш хусусиятига эга эмас, бу эса уз навбатида самарадорликка уз таъсирини курсатади. Бир катор анъанавий хизматлар, хусу-сан, умумий овк,атланиш билан боFлик субъектив хусусиятга эга хизматлар стандартлаштириш ва техникалашга унчалик хам мос келмайди. Бу каби хизматлар, ФТТ ютукларини тез кабул килса хам, улар купрок истеъмолчининг хохиш-истагига, хиз-мат курсатиш даражасига боFликдир. Агар улар паст даражада булса, бу хол ишлаб чикариш самарадорлигининг усиш суръатига салбий таъ-сир курсатади. Шунинг учун, хизматнинг бу турла-

рида унумдорлик даражасини оширишга ахборот-технологиялари унчалик катта ижобий таъсир курсатмайди.

5. Сервис фаолияти унумдорлигини усиш дара-жасининг турличалиги хизматлар курсатиш жара-ёнида ИТТ таъсирини хар-хиллиги, истеъмолчи-ларни хизматлар истеъмолига жалб килиниш даражасига боFликлиги билан асосланади. Шун-дай экан, хизмат курсатиш жараёнини модерни-зациялаш билан ботлик унумдорлик омили мезо-нига кура, индивидуал хизматлар курсатишда прогрессив хизматларга нисбатан самарадор-лик ошмаслиги мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати (References):

1. Абдурахмонов К.Х. Мехнат иктисодиёти: назария ва амалиёт / Дарслик. Кайта ишлан-ган ва тулдирилган 3-нашри. - Т.: УзФА «FAN» нашриёт давлат корхонаси, 2019. - 592 б.

2. Беляев К.К. Проблемы измерение затрат и результатов на предприятии. Иркутск, ИГЭА, 1999. - С. 104.

3. Бурменко Т.Д. Экономика сферы услуг (Вводный курс) / Т.Д.Бурменко. - Иркутск: Изд-во БГУЭП, 2004. -С. 457.

4. Ерофеева А.П. Модернизация системы управления персоналом на предприятиях сферы услуг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата экономических наук. - Великий Новгород: 2014. - С. 141.

5. Маркова М.Д. Маркетинг услуг. - М. Финансы и статистика. 1996 С-8

6. Мельянсев В. Информационнае революция-феномент новый эканомики. Миравое эканомика и международные отношения. - М.: 2001. - С. 3-10.

7. Пардаев М.К. ва бошкалар. Хизмат курсатиш, сервис ва туризм сохаларини ривожланти-риш: муаммолар ва уларнинг ечимлари. Укув кулланма. - Т.: «Иктисод-молия», 2008. - Б. 133.

8. Ткаченко А.А. Занятость и экономика: политика государства в переходный период. - М. ООО. «Информграф», 2000. - С. 215.

9. Тухлиев И.С., Хайитбоев Р., Сафаров Б.Ш., Турсунова Г.Р. Туризм асослари. Дарслик. Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги. - Т.: «Fan va texnologiya», 2014. 151 -б.

10. Управления и организация в сфери услуг: теория и практика»: Servise menedjment and Operation - 2-е межнарод изд. (пер.с англ нар.наук ряд. В.В. Кулибановой) / К.Хаксивер, Б.Рендер, Р.С.Рассел, Р.Г.Мердик -спб и.др: Питер бух. 2002. - С. 496.

11. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Муро-жаатномаси, 30.12.2020. https://review.uz/oz/post/poslanie-prezidenta-uzbekistana-shavkata-mirziyoyeva-oliy-majlisu

12. Maha devan R.New Curents in Productivity Analysis. Whee To Now? - APO. 2002. P-40.

13. Solow R. We'd Better Out // New York Revier of Books. 1987. July 12. - P. 36.

14. Service industries and economic performance. US department ofCommerce Economics and Statistics Administration Office of Policy Development. 1996. - P. 13.

15. FUChSV.R The service Economic "National Bureau of Economic Ressarch, New York, 1968.

16. http://www.worldbank.org/eca/russian/data/

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.