Научная статья на тему 'ДАВЛАТ-ХУСУСИЙ ШЕРИКЛИК ЛОЙИҲАЛАРИ МОЛИЯВИЙ САМАРАДОРЛИГИ ТАҲЛИЛИ'

ДАВЛАТ-ХУСУСИЙ ШЕРИКЛИК ЛОЙИҲАЛАРИ МОЛИЯВИЙ САМАРАДОРЛИГИ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
469
120
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
давлат-хусусий шериклиги / минимал даромадлилик / капитал баҳосининг ўртача тортилган қиймати / ички даромадлилик меъёри / соф жорий қиймат. / Государственно-частное партнерство / минимальная доходность / средневзвешенная стоимость капитала / внутренняя норма прибыли / чистая приведенная стоимость.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Шавкатов Наврузбек Шавкатович

Мазкур мақолада давлат хусусий шериклик лойиҳаларининг молиявий самарадорлигини баҳолаш кутилаётган даромадлилик, лойиҳанинг ижро этилишида турли хил сценарийларни ҳисобга олган ҳолда давлат-хусусий шериклик лойиҳаларини амалга оширишга қаратилган илмий таклиф ва амалий тавсиялар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

АНАЛИЗ ФИНАНСОВОЙ ЭФФЕКТИВНОСТИ ПРОЕКТОВ ГОСУДАРСТВЕННО-ЧАСТНОГО ПАРТНЕРСТВА

В данной статье представленны научные предложения и практические рекомендации, направленные на оценку финансовой эффективности проектов государственно-частного партнерства, ожидаемой доходности реализации проектов государственно-частного партнерства с учетом различных сценариев реализации проекта.

Текст научной работы на тему «ДАВЛАТ-ХУСУСИЙ ШЕРИКЛИК ЛОЙИҲАЛАРИ МОЛИЯВИЙ САМАРАДОРЛИГИ ТАҲЛИЛИ»

Шавкатов Наврузбек Шавкатович,

Тошкент молия институти таянч докторанти

ДАВЛАТ-ХУСУСИЙ ШЕРИКЛИК ЛОЙ1ЩЛАРИ МОЛИЯВИЙ САМАРАДОРЛИГИ ЩЛИЛИ

УДК: 336.1, 338.49

шавкатов н.ш. давлат-хусусий шерикликлойихалари молиявий самарадорлиги тахлили

Мазкур маколада давлат хусусий шериклик лойих,аларининг молиявий самарадорлигини бах,олаш, кутилаётган даромадлилик, лойих,анинг ижро этилишида турли хил сценарийларни х,исобга олган х,олда давлат-хусусий шериклик лойих,аларини амалга оширишга каратилган илмий таклиф ва ама-лий тавсиялар келтирилган.

Таянч суз ва иборалар: давлат-хусусий шериклиги, минимал даромадлилик, капитал бах,осининг уртача тортилган киймати, ички даромадлилик меъёри, соф жорий киймат.

шавкатов н.ш. анализ финансовой эффективности проектов государственно-частного партнерства

В данной статье представленны научные предложения и практические рекомендации, направленные на оценку финансовой эффективности проектов государственно-частного партнерства, ожидаемой доходности реализации проектов государственно-частного партнерства с учетом различных сценариев реализации проекта.

Ключевые слова: Государственно-частное партнерство, минимальная доходность, средневзвешенная стоимость капитала, внутренняя норма прибыли, чистая приведенная стоимость.

shavkatov n.sh. analysis of financial efficiency of public-private partnership projects

In the article is suggested that scientific proposals and practical recommendations for the financial effectiveness evaluation of public-private partnership projects, the expected profitability, the implementation of public-private partnership projects, taking into account different scenarios of the project implementation.

Key words: Public-private partnership, minimum profitability, weighted average cost of capital, internal rate of return, net present value.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

Кириш. Бозор механизмларининг ривожла-ниб бориши натижасида давлат ва хужалик юри-тувчи субъектлар уртасида янги иктисодий муно-сабатлар шаклланиб боради. Бундай иктисодий муносабатларнинг ривожланган мамлакатлар амалиётидаги бир куриниши бу давлат ва хусу-сий тармоклар шериклик муносабатларидир. Маълумки, иктисодиётга инвестицияларни жалб килишда асосий ички манбалар бу энг аввало давлат ва шу мамлакатда фаолият юритаётган хусусий бизнес субъектлари хисобланади. Шунинг учун хам иктисодчи олимларнинг таъкидларига кура, давлат билан хусусий секторнинг хужалик юри-тишдаги хамкорлиги - бу кенг камровдаги фаолият сохаларида ижтимоий-иктисодий ахамияти юкори булган лойихаларга инвестицияларни жалб килиш ва уни амалга ошириш максадида амалга ошириладиган институционал ва ташкилий хамкорликдир. Жамиятдаги очлик, кашшоклик, ижтимоий нотенглик каби муаммолар киска муд-датда хал килиш имконининг мавжуд эмаслиги туфайли давлат ва хусусий сектор шериклиги оркали узок муддатли инвестицион ва бошкарув стратегияларни амалга ошириш йули билан мамлакатда юкори ижтимоий киймат яратилиши мум-кин [1].

Давлат-хусусий шериклиги - бу илмий-тадкикот ишларидан тортиб то хизматларгача булган сохаларда ижтимоий ахамиятга эга булган лойихалар ва дастурларни амалга ошириш учун давлат ва хусусий бизнес уртасидаги институционал ва ташкилий иттифокдир.

Дунё мамлакатларида мавжуд давлат ва хусусий шериклик муносабатларининг мазмун-мохияти, хусусиятлари, тамойиллари, ривожланиш тарихи, хукукий асосларини урганиш ва уни мам-лакатимизда ривожлантириш олдимизга куйилган вазифалардан биридир. Давлат-хусусий шерик-чилик муносабатларининг мамлакатимизда кун-дан кунга тараккий этиб бораётганлиги бу со,ада килинаётган илмий тадкикотларимизни долзар-блигини ифодалайди.

Тадкикот мавзусининг долзарблиги. Хозирги вактга келиб давлат-хусусий шериклик муносабат-лари, улар хажмини ошириш масаласи миллий ва шунингдек, халкаро даражада тадкикотчилар ва иктисодчиларнинг эътиборидаги масалалар-дан биридир. Хусусий секторнинг давлат-хусусий шериклик муносабатларидаги иштироки нис-батан пастлиги бунга маълум даражада сабаб булмокда. Мамлакат инфратузилмасини ривож-

лантиришга оид лойи,аларда хусусий инвестор-ларининг кизикиш даражасини пастлиги, инвести-цияларининг катта улуши давлат хиссасига туFри келаётганлиги бу со,ада олиб борилиши лозим булган илмий тадкикотлар долзарблигини ифодалайди. Давлат-хусусий шерикчилик муносабатларининг мамлакатимизда кундан кунга тараккий этиб бораётганлиги бу со,ада килинаётган илмий тадкикотларимизни а,амиятини белгилайди.

Мавзуга оид адабиётлар та^лили.

Давлат ва хусусий секторнинг узаро тенг манфаатли хамкорлигининг ташкил этилиши иктисодиётнинг ,ар бир субъектини корпора-тив ижтимоий масъулиятини оширишига хиз-мат килиши мумкин. Узаро тенг манфаатли тенг хамкорлик бевосита молиявий рискларинг тенг таксимланиши даромадлилик ва хукукларни бузилмаслиги билан тавсифланади [2].

Давлат-хусусий шериклик лойихаларининг муддат билан унинг молиявий самарадорлиги баланслилигини таъминлаш шерикликдаги томон-ларнинг молиявий баркарорлигини таъминлаш-нинг самарали йули хисобланади [3].

Давлат-хусусий шериклик лойихаларида мини-мал кутилаётган даромадлиликни белгилаш хусусий инвестор учун лойихада иштирок этишда битта стимул вазифасини бажаради. Зеро, мини-мал даромадлиликни белгилаш хусусий сектор учун молиявий риск даражасини камайишига олиб келади [4].

Давлат-хусусий шериклик лойихаларининг шартнома муддати лойихадан кутилаётган даромадлилик ва капитал бахосига узини таъсирини курсатади [5].

Илмий муаммонинг куйилиши. Мамлакати-миздаги давлат-хусусий шериклик лойихаларида хусусий инвесторларни фаоллиги паст даражада колмокда. Бунга иктисодиётда давлат иштироки-нинг нихоятда юкорилиги, лойихаларни моли-ялаштиришда молия бозори оркали мустакил молиявий ресурсларга жалб килишдан манфа-атдорликнинг юкори эмаслиги, давлат-хусусий шериклик лойихаларида самарадорликни етар-лича эмаслиги кабилар бевосита сабаб булмокда. Шундан келиб чиккан холда мазкур муаммоларни хал килиш буйича алохида тадкикот ишлари зарур хисобланади.

Тадкикот максади. Давлат-хусусий шериклик лойихаларининг молиявий самарадорлиги тахлили юзасидан мавжуд муаммоларни аниклаш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

БАНКЛАР ВА МОЛИЯ БОЗОРИ / БАНКИ И ФИНАНСОВЫЕ РЫНКИ

1-расм. Давлат-хусусий шериклик лойих,аларини самарадорлигини аниклаш боскичлари1

Давлат ва хусусий

сектор иштирокчиларининг даромадларини соф жорий циймат (МР\/) метод ида тахлил утказиш

Минимал кафолтланган даромад ва лойиха муддати узгаришининг интервалларини аниклаш

Киритилган инвестициялардан кутилаятган даромадлилик даражасини прогноз килиш

Давлат-хусусий шериклиги учун лойи^анинг ижро этиш муддати ва минимал кутилаётган даромадлилик уртасидаги оптимал ботликликни аниклаш

ва уларни бартараф килиш юзасидан илмий таклиф ва амалий тавсиялар бериш.

Тадкикот методлари. Илмий тадкикотимизда иктисодий вокелик жараёнларни урганишнинг илмий усуллари - умумлаштириш, статистик гурух,лаштириш, тах,лилнинг мантикий ва солиш-тирма усуллари, сценарий тах,лили, киёсий тах,лил ва бошка усуллардан фойдаланилган.

Асосий натижалар. Давлат-хусусий шериклик лойих,аларининг молиявий муносабатларини тах,лил килиш, лойих,аларда х,ал килувчи молиявий курсаткичларни аниклаш, туFри прогнозлаш-тириш мух,им х,исобланади.

Давлат-хусусий шериклиги учун лойих,анинг ижро этиш муддати ва минимал кутилаётган даромадлилик уртасидаги оптимал боFликликни

1 Муаллиф ишланмаси.

аниклаш мух,им х,исобланади. Чунки лойих,анинг кутилаётган даромадлилиги инвестор учун ута мух,им х,исобланади. Минимал кутилаётган даромадлилик инвестор учун самарадорлик даражасини белгилаб олиш омили х,исобланади. Лойих,анинг соф жорий кийматларини аниклаш, минимал кафолатланган даромадлилик ва кутилаётган муддатларни белгилаб олиш ва эх,тимолий даромадлилик даражасини белгилаш, шунинг-дек кутилаётган даромаддан манфий даражадаги OFиш микдорини бах,олаш ва зарур х,олларда сал-бий даромадлилик сценарийларига тайёр булиш лозим х,исобланади (1-расм).

Давлат-хусусий шериклик лойих,аларининг самарадорлик кийматининг юкори булиши куп х,олларда рискларнинг туFри таксимланишига, капитал бах,осини минималлаштирилишига, оптимал капитал структурасини танланишига ва кути-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

2-жадвал. Лойиханинг самарадорлик курсаткичлари2

1-жадвал. Лойиханинг инвестиция харажатлари1

№ Харажат турлари Харажат микдори

1 Асосий капиталга харажатлар 7791,3 млн. сум

2 Лойихани фойдаланишга топшириш харажатлари 1000,0 млн. сум

Жами харажатлар 8791,3 мл. сум

№ Курсаткичлар Натижа

1 NPV, миллион сумда 625,6 мл. сум

2 IRR, фоизда 17,3 %

3 PP, лойиханинг копланиш муддати 6 йил

4 DPP, лойиханинг дисконтланган крпланиш муддати 17 йил

5 WACC, капитал бахоси, фоизда 16%

лаётган минимал даромадлиликни таъминлани-шига боFл и к, булади.

Давлат-хусусий шериклик лойихаларини амалиётга жорий этишда, энг аввало, мукам-мал лойихалаштириш боскичидан утиши хамда, иктисодий ва молиявий жихатдан моделлаш-тирилган холатда амалга ошириш максадга мувофикдир.

Республика ихтисослаштирилган онкология ва радиология илмий-амалий тиббиёт мар-казининг Тошкент шахар филиалида лаборатория хизматлари ташкил этиш борасида давлат-хусусий шериклик лойихасини амалга ошириш учун давлат шериги сифатида Узбекистан Респу-бликаси СоFликни саклаш вазирлиги томони-дан амалга оширилаётган ва хусусий шерик томонидан «LABCENTER» МЧЖ билан бирга-ликда амалга оширилиши режалаштирилган3. Лойиха давлат-хусусий шериклик шаклларининг "Лойихалаштириш-куриш-молиялаштириш-топшириш-хизмат курсатиш" шаклида амалга оширилиши режалаштирилган.

Лойихани амалга ошириш жараёнида энг мухим масалаларидан бири лойиханинг самарадорлик тахлилини амалга ошириш хисобланади. Лойиханинг самарадорлик тахлили бир неча боскичларда амалга оширилади. Дастлаб, давлат хусусий шериклик лойихасининг сифатини тупланган маълумотлар асосида бахолаш, бунда ахборотлар йиFиш ва тахрирлаш жараёни амалга оширилади. Лойихада йилига 320 минг диагностик

1 Муаллиф томонидан тузилган.

2 Муаллиф томонидан тузилган.

3 minzdrav.uz/openData/csv/concept-LABCENTER.pdf

тахлилларни утказиш режалаштирилган ва ушбу лойиха оркали 5757.8 миллион сум тушиши режалаштирилган. Шундан йилига 175692 та тахлил-текшируви давлат буюртмаси асосида имтиёзли нархларда утказилиши белгиланган. Хусусий шерик учун лойиха прогнозларига кура йилига уртача 6441,7 миллион сум режалаштирилган. Сунгра, лойиха харажатлари хисобга олинади. Харажатлар тахлили амалга оширилиши жараёнида лойиханинг дастлабки инвестиция микдори 8791.3 миллион сумда ва лойиха амалга ошириш давридаги корхона рентабеллиги даражаси 25 % микдорида белгиланган куринишида акс эттири-либ борилади (1-жадвал).

Лойиханинг самарадорлиги тахлилини дис-контланган тахлил усуллари - соф жорий киймат (NPV), Ички даромадлилик меъёри (IRR), лойиханинг узини узи к,оплаш даврлари (PP, DPP) оркали тахлил килганимизда куйидаги натижа-ларга эга буламиз (2-жадвал). Лойихадан кути-лаётган соф даромадлилик даражаси йиллик даромаднинг 25 фоизини (давлат-хусусий шериклик лойихаларида соф даромадлилик юкорирок булиши мумкин, чунки лойихаларда давлат шериги томонидан солик, имтиёзлари такдим эти-лиши мумкин) ташкил этади.

Лойихани соф жорий киймат усулида тахлил этилганда, соф жорий киймат (NPV^ аниклаш натижасидаги умумий хулоса шуки, NPV >0 холатда лойиха амалга ошириш учун кабул килинади ва лойиха молиявий жихатдан сама-рали дея эътироф этилади. Агар хисоб-китоб килинганда пул окимларининг соф жорий киймати ижобий (NPV >0) булса, бу лойихани амалга ошириш вак,ти давомида дастлабки хара-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

3-жадвал. Инвестицион лойих,алар самарадорлигининг сценарий та^лили1

Четланиш Инвестиция харажатлари (миллион сум) NPV (миллион сум) Четланиш Лойихадан кутилаётган даромадлилик (миллион сум) NPV (миллион сум)

-30% 6153.91 3265.2 -30% 4509.2 -2197.8

0 8791.3 625.6 0 6441,7 625.6

+ 30% 11428.69 -2009.5 + 30% 8374.2 3453.6

жатлар коплангани ва даромадлилик меъёри талабига мос фойда олиниши таъминланганини англатади. Бошкача айтганда, NPV лойихани муваффакиятли амалга ошириш натижасида эришилган, янгитдан яратилган кушимча киймат хисобланади. Салбий микдордаги NPV берилган даромадлилик меъёри лойиханинг зарар келти-ришини ва хеч кандай кушимча киймат яратил-маслигини англатади. NPV = 0 да эса лойиха хеч кандай даромад хам, зарар хам келтирмаслигини англатади.

Давлат-хусусий шериклиги учун лойиханинг ижро этиш муддати ва минимал кутилаётган даромадлилик уртасидаги оптимал боFликlликни турли хил сценарийлар асосида тахлил этиш ва лойихадан кутилаётган даромадлиликни кутилиши мумкин булган минимал микдорларини аник,лаш мухим хисобланади. Бунинг учун эса илмий так,ик,отларимизда лойиха таъсирчанлик тахлили усулидан фойдаланишимиз мумкин булади. Бунда лойиха параметрларининг узгариши лойиханинг самарадорлигига кандай таъсир этишини куза-тишимиз мумкин булади. Лойиха параметрла-рини турли хил сценарийлар асосида тахлил килганимизда, лойиханинг Соф жорий киймати (NPV) турлича самарадорликни курсатмокда. Хусусан, Лойиха инвестиция харажатларини 30 фоизгача к,иск,артирилиши, лойиха NPVси 5 баро-барга ошиши ёки инвестицион харажатларнинг кузда тутилган мик,дорларидан кура ошиб кетиши унинг соф жорий к,ийматининг манфий булишига сабаб булади. Шунингдек лойихадан кутилаётган даромадлиликнинг турли хил даражада прогноз курсаткичларидан четланиши бевосита унинг самарадорлигининг мутаносиб тарзда ошиши ёки камайишини аниклаб олишимиз лозим булади.

Минимал даромадлиликни кафолатлаш - бу хусусий инвесторлар учун молиявий хатарларни камайтиришга к,аратилган, давлат-хусусий шери-клик лойихаларини ривожлантириш максадида

1 Муаллиф томонидан тузилган.

лойихадан кутилаётган энг кам даромад меъёр-ларини белгилаш хисобланади. Минимал кутилаётган даромадлиликни белгилаш лойихаларнинг амалга оширилишида албатта хусусий инве-сторни раFбарлантириш учун туртки булиб хиз-мат килади. Зеро, лойихада иштирок этиш орк,али хеч булмаганда маълум даражада даромадли-ликка эришишни олдиндан билиш имкони булади. Бу эса лойиханинг самарадорлигига олдиндан бахо бериш оркали эришилади. Давлат-хусусий шериклик лойихаларида хусусий инвесторга дав-лат томонидан минимал даромадлилик кафо-латлари белгиланиб, агарда кутилган даромадлилик ушбу минимум даромадалиликдан кам булса давлат томонидан компенсация к,илиниши лозим булади. Минимум даромадлилик меъёри лойиханинг капитал бахосидан келиб чик,иб бел-гиланиши мак,садга мувофик хисобланади. Фикри-мизча, лойиханинг капитал бахоси бевосита лойиха самарадорлигига уз таъсирини курсатади (4-жадвал).

Шунингдек, лойиханинг капитал бахосини минималлаштирилиши лойиха самарадорлигига узининг таъсирини бевосита курсатади. Лойиханинг амалга оширилиш жараёнида арзон капиталдан фойдаланиш бевосита унинг соф жорий кийматининг ошишига сабаб булади. Фикримизча, давлат хусусий шериклик лойихаларни амалга ошириш жараёнида бевосита сценарийлар тахлилини килиш бевосита, лойихани ижро этиш боск,ичида кутилаётган даромадлилик ва харажатларнинг реал кийматлари лойиха самарадорлигига кандай таъсир курсата олишини бахолаш имкониятига эга буламиз. Шу билан биргаликда, хусусий инвестор лойиха харажатларини туFри бахолай олса ва прогноз курсаткичлари буйича кузланган даромадга эга булсагина давлат-хусусий шериклиги лойихаси мамлакат инфраструктурасини ривожлантиришга хамда хусусий инвесторнинг кузлаган асосий максадига эришилишга олиб келади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

4-жадвал. Лойих,а капитал ба^осининг узгариши соф жорий кийматига таъсири1

WACC2 NPV (млн. сумда)

18% -345,7

17% 116,7

16% 625,6

15% 1194,8

14% 1826,4

13% 2532,5

12% 3325,2

Хулоса ва таклифлар. Давлат-хусусий шери-клик лойихаларини молиявий самарадорлигини оширишга каратилган куйидаги илмий таклиф ва амалий тавсияларни ишлаб чикилди:

Биринчидан, Давлат-хусусий шериклик асоси-даги лойихаларини соф жорий кийматини таъ-сир ораликларини хисобга олган холда белги-лаш лозим ва бу оркали давлат-хусусий шериклик лойихалари молиявий-иктисодий самарадорлиги курсаткичларини ишончлилиги ва самарадорлик доирасини белгилаб олишга хизмат килади;

Иккинчидан, давлат-хусусий шериклик лойихаларида хусусий инвестор учун мини-мал даромадлиликни кафолатлаш максадга мувофикдир, чунки, минимал кутилаётган даромадлиликни белгилаш лойихаларнинг амалга оширилишида албатта хусусий инвестор учун туртки булиб хизмат килади. Зеро, лойихада

иштирок этиш оркали хеч булмаганда маълум даражада даромадга эришишни олдиндан кура билади.

Учинчидан, лойиханинг соф жорий кийматларини турли хил сценарийлар асо-сида тахлил килиш ва кутилаётган соф жорий кийматнинг узгариш даражасини белгилаш ва кутилаётган даромадлилик даражаларини про-гнозлаш, шу асосда хусусий инвестор учун молиявий рисклар даражасини камайишига олиб келади.

Буларни амалга ошириш оркали хусусий инве-сторнинг кутилаётган ва учраши мумкин булган эхтимолий рисклар ва йукотишларга тайёр булиши, ДХШ лойихасидан кутилаётган даромадлилик даражасидан келиб чикиб, NPV, IRR, WACC курсаткичларининг узгариши даражасини бахолашининг имкони мавжуд булади.

OoMfla.naHM.nraH agaÔMëT^ap pyiïxaTM:

1. Howard W. Buffet and William B. Eimicke. Social value investing: a management framework for effective partnerships. Columbia University Press, 2018

2. Patricia M., Leire L., Jose M. A framework for public-private-people partnerships in the city resilience-building process, A framework for public-private-people partnerships in the city resilience-building process, doi.org/10.1016/j.ssci.2017.12.011, www.sciencedirect.com

3. S. Hanaoka and H.P. Palapus, Reasonable concession period for build-operate-transfer road projects in the Philippines, International Journal of Project Management, 30 (2012), pp. 938-949

4. B.Ashuri et al., Risk-neutral pricing approach for evaluating BOT highway projects with government minimum revenue guarantee options, Journal of Construction Engineering and Management, 2011, 138 (2011), pp.545-557

5. F.Ullah, M.J. Thaheem et al., A review of public-private partnership: Critical factors of concession period Journal of Financial Management of Property and Construction, 21 (3) (2016), pp. 269-300, 2016, https://www.scopus.com/record/display.uri?eid=2s2.084999837770 &origin =inward&txGid=d5d0dac7b4d39146506eaee2d0a3b8c6

1 Муаллиф томонидан тузилган.

2 Weighted Average Cost of Capital - Капиталнинг уртача бахоланган бахоси.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.